Genetyka zachowania

Genetyka zachowania czlowieka jest dyscyplina naukowa z pogranicza genetyki i nauk o zachowaniu. Celem zasadniczym badan prowadzonych w tym paradygmacie jest ustalenie wkladu czynników genetycznych w ogólna zmiennosc fenotypowa cech lub zachowan, przy jednoczesnej kontroli wplywów srodowiskowych.

Rozwój dyscyplin naukowych: genetyki, psychologii róznic indywidualnych, psychologii ewolucyjnej, etologii czy ekologii behawioralnej zawdzieczamy Karolowi Darwinowi (1809-1882) - twórcy teorii ewolucji. On to podkreslil role indywidualnej zmiennosci osobników oraz zjawiska przekazu czesci informacji o tej zmiennosci z pokolenia na pokolenie.

Za prekursora wspólczesnej genetyki zachowania uwaza sie Francisa Galtona (1822-1911), który zajmowal sie glównie badaniem dziedziczenia geniuszu. Twierdzil on, ze za powstanie róznic indywidualnych odpowiedzialne sa dwa czynniki: dziedzicznosc i srodowisko (nature and nurture).

Pierwszych dowodów na istnienie czynników dziedzicznych, które dzis nazywamy genami, dostarczyly prace Grzegorza Mendla (1822-1884). W polowie XIX w. przeprowadzil on eksperymenty nad dziedziczeniem u grochu i sformulowal hipotezy okreslajace prawidlowosci rzadzace mechanizmami dziedziczenia.

Od poczatku XX w. badania prowadzone w ramach genetyki zachowania dotyczyly glównie temperamentu oraz inteligencji. Badacze poczatkowo poszukiwali odpowiedzi na pytanie: czy za powstanie róznic miedzyosobniczych odpowiedzialne sa geny, czy raczej srodowisko? Pózniej pytanie to zostalo przeformulowane na nastepujace: jaki jest udzial genów, a jaki srodowiska w zmiennosci fenotypowej danej cechy? Obecnie akcentuje sie charakter oddzialywan wspólnych i rozlacznych genetyki i srodowiska.

Poniewaz genetyka zachowania czlowieka stara sie zrozumiec przyczyny zmiennosci populacji, pozostaje ona w bliskim zwiazku z genetyka ilosciowa, która skoncentrowana jest na róznicach indywidualnych w zakresie cech, na zwiazkach pomiedzy nimi, a takze na genetycznych i srodowiskowych skladnikach zmiennosci miedzyosobniczej. Ujecie ilosciowe znajduje swe uzasadnienie w wynikach badan molekularnych.

Genetycy zachowania przyjmuja - w odniesieniu do zródel róznic indywidualnych w zakresie cech i zachowan - dwa podstawowe zalozenia. Pierwsze z nich mówi o tym, ze jednostki w populacji róznia sie zarówno z przyczyn genetycznych, jak i srodowiskowych. Wyniki wiekszosci badan wskazuja, ze czynniki genetyczne wyjasniaja na ogól nie wiecej, niz 50% obserwowanej zmiennosci fenotypowej badanej cechy. Drugie zalozenie (uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do cech lub zachowan, których wyniki pomiaru maja rozklad normalny) przyjmuje, ze róznice indywidualne sa zdeterminowane dzialaniem wielu genów, niekiedy róznie umiejscowionych w chromosomach.

Czynniki: genetyczny i srodowiskowy obejmuja subskladniki istotne z punktu widzenia zmiennosci cech czy zachowan wewnatrz danej populacji. O uksztaltowaniu sie fenotypu decyduje nie tylko przekaz genetyczny otrzymany przez rodziców (wariancja addytywna), z którym zwiazana jest tzw. wariancja selektywnego doboru rodziców, ale takze procesy dokonujace sie pomiedzy genami (allelami) u tego samego osobnika (wariancja nieaddytywna). Wplywy srodowiskowe obejmuja tzw. srodowisko wspólne oraz srodowisko specyficzne. Ponadto, genetyczne i srodowiskowe skladniki zmiennosci fenotypowej moga wchodzic ze soba w interakcje, jak równiez moga one byc ze soba skorelowane. Caloksztalt wplywów na wariancje fenotypowa ilustruje rysunek:

Czynniki genetyczne

Addytywny czynnik genetyczny zwiazany jest w sposób bezposredni z dziedziczeniem i przekazem materialu genetycznego z pokolenia rodziców do organizmu potomnego.

W jadrze kazdej komórki somatycznej organizmu czlowieka znajduja sie 23 pary chromosomów, w tym jedna para chromosomów plciowych, która u mezczyzn zawiera chromosomy X i Y, a u kobiet dwa chromosomy X. W gametach znajduja sie tylko 23 chromosomy. Polaczenie zenskiej i meskiej komórki plciowej w zygote daje wyjsciowa liczbe (46) chromosomów, zatem organizm potomny otrzymuje dokladnie polowe materialu genetycznego od ojca i polowe od matki. Podobienstwo genetyczne dziecka i kazdego z rodziców, a takze podobienstwo pomiedzy rodzenstwem, wynosi 0,5. Bliznieta monozygotyczne, czyli osoby o takim samym genotypie, sa tutaj wyjatkiem - podobienstwo miedzy nimi wynosi 1. Wariancja addytywna uwarunkowana jest wiec kumulatywnym dzialaniem alleli (bez dominacji) tak, ze fenotyp Aa jest posredni miedzy fenotypami AA i aa.

Z punktu widzenia rozkladu danej cechy w populacji, istotny jest sposób, w jaki dobieraja sie rodzice (wariancja selektywnego doboru rodziców), o ile ów dobór dotyczy cech w wysokim stopniu zdeterminowanych genetycznie. Zmiennosc danej cechy zwieksza sie w kolejnych pokoleniach, jesli partnerzy dobrani sa na podstawie podobienstwa cech, zmniejsza sie natomiast w przypadku doboru komplementarnego (wzajemny przeciwny poziom danej cechy) - ludzie w kolejnych pokoleniach beda przyblizac sie do sredniej w populacji.

Dla lacznego okreslenia procesów interakcji alleli w chromosomach uzywa sie terminu genetyczny skladnik nieaddytywny. Wariancja fenotypowa danej cechy obejmuje dwa czynniki nieaddytywne: dominacje i epistaze.
Dominacja oznacza interakcje alleli tego samego genu: allel dominujacy wywiera silniejszy wplyw na fenotyp. "To, który allel ulega ekspresji, zalezy od allelu otrzymanego od drugiego rodzica, tak wiec przy tej zmiennosci nie ma prostej korelacji miedzy rodzicami i potomstwem" (Winter i in., 2000, s.190).
Epistaza okresla interakcje zachodzaca pomiedzy allelami posiadajacymi rózne umiejscowienie w chromosomie. Konsekwencja wplywu tak dominacji, jak i epistazy, moze byc zmniejszenie podobienstwa fenotypowego pomiedzy spokrewnionymi genetycznie osobami (wylaczajac bliznieta monozygotyczne).
Lykken (1982) podaje jeszcze trzeci typ interakcji miedzygenowej, zaleznej od samego ukladu genów. Brak któregokolwiek genu strukturalnego w zlozonej konfiguracji jest przyczyna pojawienia sie zmian fenotypowych. Mechanizm ten zostal nazwany przez Lykkena emergeneza (emergensis). Istotna wlasciwoscia cech emergenicznych jest fakt, iz o ile wykazuja one duza zgodnosc pomiedzy bliznietami MZ, to podobienstwo w zakresie tych cech pomiedzy krewnymi w pierwszej linii jest bardzo male lub nie wystepuje wcale. Do typowych cech emergenicznych zalicza Lykken np. parametry czynnosci bioelektrycznej mózgu oraz aktywnosci elektrodermalnej, a takze cechy osobowosciowe, takie jak moc spoleczna czy pozytywna emocjonalnosc (Lykken, 1982).

Nie uwzgledniajac wplywu srodowiska na wariancje fenotypowa w odniesieniu do porównan rodzice-dzieci mozna oczekiwac, ze "jesli nieaddytywne czynniki genetyczne maja znaczacy wplyw na jakas ceche, to dzieci pod wzgledem tej cechy beda w malym stopniu podobne do rodziców" (Oniszczenko, 1997, s.48).

Czynniki srodowiskowe

Chociaz genetyka zachowania zajmuje sie przede wszystkim badaniem wplywu czynników genetycznych na róznice indywidualne, wyniki badan prowadzonych w tym paradygmacie informuja takze o srodowiskowych uwarunkowaniach pojawiajacej sie zmiennosci fenotypowej.

Termin "srodowisko" rozumiany jest bardzo szeroko: jako ta czesc calkowitej wariancji fenotypowej, której nie mozna przypisac wplywom genetycznym - obejmuje wiec takze blad pomiaru, wynikajacy z charakterystyki narzedzi diagnostycznych. Genetycy zachowania daza do uscislenia pojecia "srodowisko" miedzy innymi dlatego, aby uniknac zawyzonej oceny rzeczywistego wkladu czynnika srodowiskowego w wariancje fenotypowa.

Podobnie, jak w przypadku wariancji genetycznej, czynniki srodowiskowe obejmuja dwa podstawowe subskladniki: srodowisko wspólne (common environment, shared environment) oraz srodowisko specyficzne (specific environment, nonshared environment).
Pojecie srodowiska wspólnego odnosi sie do wspólnych doswiadczen osób nalezacych do jednej rodziny i obejmuje przede wszystkim takie elementy, jak: osobowosc poszczególnych czlonków rodziny, wzajemne relacje miedzy czlonkami rodziny, status socjoekonomiczny rodziny, tradycje rodzinne, itp.
Srodowisko specyficzne jest z kolei pojeciem odnoszacym sie do zasobu indywidualnych doswiadczen srodowiskowych danej jednostki i zwiazane jest z wplywem takich czynników, jak: choroby, urazy, odmienne doswiadczenia szkolne, zróznicowane postawy rodziców wobec dzieci, przynaleznosc do odmiennych grup rówiesniczych czy kolejnosc urodzin.

Podobienstwo pomiedzy czlonkami tej samej rodziny wynika przede wszystkim z wplywów genetycznych, nie zas z powodu dzialania tych samych czynników srodowiskowych, poniewaz kazda osoba moze reagowac w sposób odmienny w odpowiedzi na te same bodzce. Wyniki wiekszosci badan wskazuja na to, iz najwiekszy udzial w ogólnej wariancji cech ma srodowisko specyficzne. Mozliwe jest jednak, ze niektóre cechy osobowosci sa w wiekszym stopniu determinowane przez srodowisko wspólne, niz specyficzne. Oniszczenko (1997) podaje przyklad badan, prowadzonych przez Pogue-Geile i Rose (1985) oraz Rose (1988), które wykazaly, ze pomiedzy bliznietami MZ oraz DZ istnieje duze podobienstwo w zakresie religijnosci mierzonej skala MMPI: wartosc wspólczynników korelacji pomiedzy bliznietami DZ byla wieksza, niz 1/2 wartosci korelacji pomiedzy bliznietami MZ, co sugeruje wplyw wspólnego srodowiska.

Interakcja i korelacja genotypu i srodowiska

Wyjasniajac zródla róznic indywidualnych nie mozna traktowac czynników genetycznych i srodowiskowych, wplywajacych na wariancje cech czy zachowan, jako niezaleznych od siebie. Wspólczesne badania pozwalaja na wysuniecie wniosków, ze wplywy genetyczne sa modyfikowane przez srodowisko, a genotyp jednostki moze posredniczyc w oddzialywaniach srodowiskowych. Zaleznosci miedzy genotypem i srodowiskiem moga byc dwojakiego rodzaju: interakcyjnego i korelacyjnego.

Pojecie interakcji odnosi sie do specyficznego wplywu srodowiska na jednostki o zróznicowanych genotypach: srodowisko optymalne dla danego czlowieka moze nie stanowic optimum dla kogos innego. Zakres reagowania genotypu w odpowiedzi na okreslone warunki srodowiskowe jest bardzo szeroki. "Gdy zakres reagowania wszystkich genotypów jest ten sam, nie zachodzi zadna interakcja miedzy genotypem a srodowiskiem, bez wzgledu na wielkosc >>zakresu dzialania<<" (Plomin, 1986, s.95).
Teoretycznie, koncepcja interakcji moglaby byc wykorzystywana do przewidywania fenotypu, jednak aby móc przewidziec fenotyp, nalezaloby znac kombinacje wplywów genetycznych i srodowiskowych, oddzialujacych na jednostke. Na przyklad, wiedzac o neurotycznych predyspozycjach dziecka uwarunkowanych genetycznie, mozliwosc wystapienia u niego zachowan neurotycznych trzeba rozpatrywac w kontekscie rodziny. Zachowania te moga bowiem ujawnic sie w rodzinie, w której jedno z rodziców jest neurotyczne, a maskowane moga byc w rodzinie, w której dorosli nie przejawiaja zachowan neurotycznych.
Wklad interakcji w ogólna wariancje cech waha sie w granicach od 2-6 procent. Podkreslic tu nalezy ponownie fakt, iz genetyka zachowania koncentruje swa uwage na przyczynach róznic pomiedzy osobami w danej populacji, nie zas na zródlach zachowan samej jednostki.

Korelacja genotypu ze srodowiskiem opisuje stopien, w jakim jednostki podlegaja wplywom srodowiska ze wzgledu na posiadany genotyp i oznacza tendencje do poszukiwania takiego srodowiska, które odpowiadaloby zdeterminowanym genetycznie cechom jednostki. Istnieja trzy typy korelacji: bierna, reaktywna i aktywna.
Korelacja bierna wystepuje pomiedzy osobami spokrewnionymi ze soba i dotyczy sytuacji, gdy dziecko zostaje wystawione na dzialanie takich elementów srodowiska, które koresponduja z jego predyspozycjami genetycznymi - na ksztaltowanie warunków srodowiskowych dla rozwoju dziecka maja bowiem wplyw genetycznie zdeterminowane cechy rodziców.
Korelacja reaktywna dotyczy sytuacji, gdy wplyw srodowiska oznacza takie reakcje otoczenia, które sa odpowiedzia na zachowanie jednostki, okreslone cechami zdeterminowanymi genetycznie.
Aktywna korelacja odnosi sie z kolei do wyboru przez jednostke warunków srodowiskowych odpowiadajacych jej genotypowi.

Scarr i McCartney twierdza, ze kazdy z powyzszych typów korelacji jest specyficzny dla innego etapu rozwoju czlowieka, np. typ bierny charakterystyczny jest dla wczesnego dziecinstwa, a jego znaczenie maleje z wiekiem, natomiast typ aktywny rozwija sie dopiero wtedy, gdy dziecko zdolne jest do samodzielnej regulacji swojego zycia.

Pojecie odziedziczalnosci

Odziedziczalnosc w szerokim rozumieniu (broad sense-heritability) oznacza "proporcje obserwowalnej wariancji fenotypowej, która mozna wyjasnic wariancja genetyczna" (Plomin, DeFries i McClearn, 1980, s.224). Jest miara statystyczna odnoszaca sie do calej populacji organizmów (generalizacja na inne populacje nie jest mozliwa) i nie nalezy jej utozsamiac z takimi pojeciami, jak dziedzicznosc czy dziedziczenie. Dziedzicznosc jest bowiem wlasciwoscia kazdego zywego organizmu, obejmujaca caloksztalt mechanizmów genetycznych warunkujacych nastepstwo organizmów w kolejnych pokoleniach; dziedziczenie natomiast polega na odtwarzaniu w kolejnych pokoleniach struktury, funkcji i poszczególnych cech u osobników tego samego gatunku (Oniszczenko, 1997).

Odziedziczalnosc danej cechy czy zachowania moze zmieniac sie w czasie oraz miedzy populacjami, co ma miedzy innymi zwiazek z opisana w poprzednim podrozdziale interakcja i korelacja genotypu i srodowiska oraz z róznicami, jakie w tym zakresie wystepuja miedzy populacjami. Inna wazna kwestia jest zalozenie, ze odziedziczalnosc danej cechy nie oznacza jej niezmiennosci - elementy srodowiska moga wplywac modyfikujaco nawet na cechy o wysokim stopniu odziedziczalnosci. Ponadto, cechy takie niekoniecznie musza byc obecne juz w momencie narodzin dziecka czy ujawnic sie we wczesnym dziecinstwie jednostki. Niektóre cechy moga przejawic sie fenotypowo dopiero w pózniejszym okresie zycia czlowieka. Ogólnie mozna powiedziec, ze proporcja czynników genetycznych i srodowiskowych w wariancji danej cechy zmienia sie w zaleznosci od wieku ludzi (zob. Oniszczenko, 1997).

Odziedziczalnosc odnoszaca sie wylacznie do wariancji genetycznej addytywnej nazywana jest odziedziczalnoscia w waskim rozumieniu (narrow sense-heritability). Rozróznienie na odziedziczalnosc w jej szerokim i waskim rozumieniu implikuje róznice w pomiarze i interpretacji jej wskazników. Pojecie szeroko rozumianej odziedziczalnosci ma swe zastosowanie np. w badaniach na bliznietach, natomisat pojecie wasko rozumianej odziedziczalnosci jest uzyteczne w tych badaniach, gdzie próbuje sie okreslic odziedziczalnosc cechy na podstawie wspólczynników korelacji w diadach matka-dziecko lub ojciec-dziecko.

Metody badan

Genetyka zachowania czlowieka posluguje sie metodami, które sluza wylacznie oszacowaniu proporcji wariancji fenotypowej, która mozna przypisac wplywowi czynników genetycznych i srodowiskowych. Przy zalozeniu, ze interakcja i korelacja pomiedzy genotypem a srodowiskiem nie ma znaczenia, podobienstwo miedzy ludzmi nie wyjasnione wplywem czynników genetycznych, musi byc przypisane wplywowi szeroko rozumianego srodowiska. Choc istnieja takie strategie genetyki zachowania, które daza do wykrycia wplywów jednogenowych, jednak wiekszosc strategii opiera sie na zalozeniu o poligenowej determinacji zmiennosci fenotypowej. Tradycyjnymi metodami badan, których celem jest oszacowanie wzglednego wkladu czynników genetycznych i srodowiskowych w róznice indywidualne w zakresie mierzonych zmiennych, sa: metoda blizniat, studia rodzinne oraz badania adopcyjne.

Metoda blizniat
Badania blizniat monozygotycznych (MZ) i dyzygotycznych (DZ) wychowywanych razem stanowia najbardziej rozpowszechniona metode badawcza, polegajaca na porównaniu fenotypowych róznic wewnatrz par blizniat MZ i DZ. Opiera sie na nastepujacych zalozeniach:

• bliznieta MZ sa genetycznie jednakowe, a wiec jakiekolwiek róznice miedzy nimi wynikaja z wplywu srodowiska;

• bliznieta DZ posiadaja polowe wspólnych genów, zatem róznice fenotypowe miedzy nimi moga byc wyjasnione zarówno wplywem czynników genetycznych, jak i srodowiskowych;

• jezeli podobienstwo miedzy bliznietami MZ jest wieksze w porównaniu do blizniat DZ (gdy istnieje równowaznosc wplywów srodowiska w parach MZ i DZ), to mozna wnioskowac, ze mniejsze podobienstwo miedzy bliznietami DZ wynika ze zmiennosci ich genotypów - tym samym obserwowana zmiennosc fenotypowa moze byc przypisana róznicom genotypowym.

Studia rodzinne
Badania rodzin biologicznych przeprowadzane sa stosunkowo rzadko. W studiach rodzinnych moga uczestniczyc duze próby, a badanymi moga byc osoby o róznym stopniu pokrewienstwa genetycznego: wynosi ono 1/2 dla rodzenstwa oraz par rodzice-dzieci, 1/4 dla rodzenstwa przyrodniego oraz par wuj-siostrzeniec (lub bratanek), ciotka-siostrzenica (lub bratanica) oraz dziadkowie-wnuki i 1/8 dla rodzenstwa ciotecznego lub stryjecznego. Podstawowe zalozenia metody studiów rodzinnych, to:

• biologiczni rodzice i ich dzieci maja polowe wspólnych genów;

• pomiedzy rodzicami a dziecmi wspólna jest tylko genetyczna wariancja addytywna - wyniki w diadach rodzice-dzieci nie odzwierciedlaja wplywu czynnika nieaddytywnego, nie jest on bowiem dziedziczony;

• rodzice i ich dzieci nie podlegaja wplywowi wspólnego srodowiska w taki sam sposób, za wyjatkiem niektórych czynników szeroko rozumianego srodowiska;

• na wariancje cech w rodzinach wplywa czynnik nielosowego doboru rodziców - jesli rodzice dobieraja sie w oparciu o genetycznie zdeterminowane cechy, wskazniki oszacowania odziedziczalnosci tych cech beda wzrastac;

• oszacowanie wplywu specyficznego srodowiska na zmiennosc cech zawiera takze blad pomiaru. Wynika to stad, ze blad ten stanowi czesc wariancji fenotypowej mierzonej kwestionariuszem samoopisowym, a takze z faktu, iz poszczególni czlonkowie danej rodziny róznia sie miedzy soba zarówno dlatego, ze pomiar obciazony jest bledem, jak tez z powodu rzeczywistego wplywu specyficznego srodowiska.

Metoda adopcyjna
Opiera sie na porównaniu stopnia podobienstwa miedzy dziecmi adoptowanymi a rodzicami adopcyjnymi, z podobienstwem wystepujacym pomiedzy tymi samymi dziecmi a ich rodzicami biologicznymi. Dzieki tej metodzie jest mozliwe wyrazne przeciwstawienie wplywu czynnika genetycznego wplywowi wspólnego srodowiska rodzinnego na zmiennosc obserwowanego zachowania.

Model-fitting, czyli metoda dopasowania modelu

Jest to metoda analizy danych behawioralno-genetycznych, polegajaca na tworzeniu teoretycznych modeli wkladu czynników genetycznych oraz srodowiskowych, a nastepnie sprawdzaniu ich dopasowania do empirycznego rozkladu wyników badania okreslonego zachowania. Metoda ta pozwala na oszacowanie wkladu interesujacych nas czynników w wariancje mierzonych zmiennych.

Podstawa analiz przeprowadzanych ta metoda sa modele sciezkowe (path models), ujmujace badane zmienne ukryte oraz obserwowalne w kategoriach wplywu oraz wzajemnych zwiazków. Analiza sciezek jest jedna z najlepiej opracowanych technik z rodziny metod interpretacji przyczynowej, opartych na statystycznej analizie danych. Pozwala ona na przechodzenie od modeli bardziej skomplikowanych do mniej zlozonych, poprzez eliminowanie z modelu powiazan pomiedzy zmiennymi. Struktura tych powiazan przedstawiana jest za pomoca diagramu sciezek, w którym wyróznia sie dwa rodzaje zmiennych: egzogeniczne, których zmiennosc zdeterminowana jest przyczynami lezacymi poza rozpatrywanym modelem i endogeniczne, których zmiennosc jest wyjasniana oddzialywaniem innych zmiennych z modelu. Powiazania miedzy zmiennymi oznaczone sa przy pomocy strzalek: strzalki zakonczone jednym grotem denotuja zakladane przez badacza relacje przyczynowe, zaokraglone, dwugrotowe strzalki znajdujace sie nad zmiennymi ukrytymi - standaryzowane wariancje zmiennych latentnych, natomiast proste strzalki obustronnie zakonczone grotem oznaczaja korelacje pomiedzy zmiennymi. Korelacje tego rodzaju pozostaja poza sciezkowa analiza modelu i sa traktowane jako dane. Ponizej przedstawiono przyklad modelu sciezkowego, zbudowanego w ramach metody studiów rodzinnych.

Model ścieżkowy dla rodziny biologicznej - oznaczenia

Model sciezkowy dla rodziny biologicznej - oznaczenia
M - matka, F - ojciec, C - dziecko,
Am, Af, Ac - latentne zmienne genetyczne addytywne odpowiednio dla matki, ojca i dziecka,
Cm, Cf, Cc - latentne zmienne srodowiska wspólnego odpowiednio dla matki, ojca i dziecka,
Em, Ef, Ec - latentne zmienne srodowiska specyficznego odpowiednio dla matki, ojca i dziecka,
a - sciezka wplywu addytywnego czynnika genetycznego,
c - sciezka wplywu wspólnego srodowiska,
e - sciezka wplywu specyficznego srodowiska,
m, f - sciezki wplywów odpowiednio matki i ojca na wspólne srodowisko dziecka,
n - korelacja miedzy fenotypami matki i ojca.

Przyklady wyników badan

Po pierwsze, zaznaczyc nalezy, iz najczesciej stosowana przez badaczy metoda badan jest metoda blizniat w róznych jej odmianach, rzadko natomiast wykorzystuje sie np. metode studiów rodzinnych. Ponadto, badania prowadzone w paradygmacie genetyki zachowania w przewazajacej czesci dotycza populacji dzieci, mniej jest badan dotyczacych mlodziezy i osób doroslych. Diagnoza badanych cech dokonywana jest przede wszystkim w oparciu o techniki kwestionariuszowe w wersji samoopisowej. Stosowane sa takze arkusze ocen dla rodziców oraz wywiady z rodzicami.

Interesujace wyniki badan nad transmisja miedzypokoleniowa w rodzinie w zakresie wybranych cech osobowosci zamieszczone zostaly w monografii Teresy Rostowskiej (1995). W celu okreslenia podobienstwa miedzy rodzicami a dziecmi w zakresie wymiarów osobowosci wyodrebnionych przez Eysencka (ekstrawersji-introwersji oraz neurotycznosci), autorka przebadala 166 pelnych rodzin, posiadajacych córki i synów w wieku od 18 do 25 lat. Uzyskane w ten sposób wyniki poddala analizie statystycznej w pieciu diadach: matki-ojcowie, matki-córki, matki-synowie, ojcowie-córki oraz ojcowie-synowie. Otrzymane wspólczynniki korelacji okazaly sie zaskakujaco wysokie w swietle zalozen genetyki zachowania, wynosily one bowiem - w zaleznosci od porównywanych osób - od 0,40 do 0,56 w przypadku ekstrawersji i od 0,38 do 0,71 w przypadku neurotycznosci.

Przykladem nielicznych badan rodzinnych jest praca norweska (Tambs, Sundet, Eaves, Solaas i Berg, 1991), w której badaniami objeto 150 rodzin blizniat monozygotycznych, które posiadaly dzieci powyzej 16 roku zycia. Osoby te badane byly przy pomocy kwestionariusza EPQ Eysencka. Wspólczynniki korelacji cech w diadach ojcowie-dzieci oraz matki-dzieci wynosily dla ekstrawersji odpowiednio 0,18 i 0,11; dla neurotycznosci 0,09 i 0,19, dla psychotycznosci 0,11 i 0,05 oraz skali klamstwa (aprobata spoleczna) 0,16 i 0,21.

Inne badania norweskie (Tambs, Sundet, Eaves i Berg, 1992) dotyczyly szacowania wkladu czynników genetycznych i srodowiskowych w zmiennosc fenotypowa Wzoru Zachowania A (WZA) mierzonego kwestionariuszem Jenkins Activity Survey (JAS) i obejmowaly 150 rodzin blizniat monozygotycznych (srednia wieku dzieci wynosila 22 lata). Wyniki badan zanalizowane zostaly metoda dopasowania modeli. Wskazuja one na umiarkowany udzial wariancji genetycznej addytywnej w ogólna wariancje czynnika ogólnego A (0,33 dla mezczyzn i 0,39 dla kobiet), dla czynnika J, dotyczacego zaangazowania w prace (Job Involvement) wynosil on 0,36 u mezczyzn i 0,48 u kobiet, dla czynnika S, okreslajacego dynamike zachowania (Speed and Impatience) - 0,20 u mezczyzn i 0,52 u kobiet oraz dla czynnika H, zwiazanego z sumiennoscia i odpowiedzialnoscia w dzialaniu (Hard Driving and Competitive) - 0,13 zarówno u kobiet, jak i u mezczyzn.

Scarr, Webber, Weinberg i Witting (1981), badajac kwestionariuszem EPI (Eysenck Personality Inventory) 120 rodzin biologicznych oraz 115 rodzin adopcyjnych, posiadajacych dzieci w wieku od 16 do 22 lat, uzyskali wyniki wskazujace na fakt, iz przecietne korelacje cech ekstrawersji i neurotycznosci pomiedzy rodzicami i dziecmi sa wyzsze w rodzinach biologicznych, niz w rodzinach adopcyjnych. W rodzinach biologicznych wyniosly one w odniesieniu do ekstrawersji 0,19, a w przypadku neurotycznosci 0,25.

Bibliografia:

Lykken, D.T. (1982). Research with twins: The concept of emergensis. Psychophysiology, 19, 361-373.

Oniszczenko, W. (1997). Genetyczne podstawy temperamentu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wydzialu Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Plomin, R., (1986). Development, genetic, and psychology. Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Plomin, R., DeFries, J.C. i McClearn, G.E. (1980). Behavioral genetics: A primer. San Francisco: W.H. Freeman and Company.

Pogue-Geile, M.F., Rose, R.J. (1985). Developmental genetic studies of adult personality. Developmental Psychology, 21, 547-557.

Rose, R.J., (1988). Genetic and environmental variance in content dimensions of the MMPI. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 302-311.

Rostowska, T. (1995). Transmisja miedzypokoleniowa w rodzinie w zakresie wybranych wymiarów osobowosci. Lódz: Wydawnictwo Uniwersytetu Lódzkiego.

Scarr, S., Webber, P.L., Weinberg, R.A., Wittig, M.A. (1981). Personality resemblance among adolescents and their parents in biologically related and adoptive families. W: L. Gedda, P. Parisi, W.E. Nance (red.), Twin research 3: Intelligence, personality, and development (ss. 99-120). New York: Alan R. Liss.

Tambs, K., Sundet, J.M., Eaves, L., Berg, K. (1992). Genetic and environmental effects on Type A scores in monozygotic twin families. Behavior Genetics, 22, 499-513.

Tambs, K., Sundet, J.M., Eaves, L., Solaas, M.H., Berg, K. (1991). Pedigree analysis of Eysenck Personality Questionnaire (EPQ) scores in monozygotic (MZ) twin families. Behavior Genetics, 21, 369-382.

Winter, P.C., Hickey, G.I., Fletcher, H.L. (2000). Genetyka. Krótkie wyklady. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

---