stolica Polski, miasto położone nad Wisłą na Nizinie Środkowomazowieckiej, najw. w Polsce; pow. 495 km2; 1641 tys. mieszk. (1994); miasto wojewódzkie (woj. mazowieckie), tworzy powiat warszawski, ponadto w mieści esiedziba powiatu warszawskiego zachodniego; gł. ośr. życia politycznego (siedziba parlamentu, prezydenta, rządu), gospodarczego i finansowego (giełda papierów wartościowych, centrale NBP, Pekao BP, BGŻ), naukowego (16 wyższych uczelni, PAN) i kulturalnego (Filharmonia Nar., Teatr Nar. i ponad 20 innych, festiwale muzyczne, filmowe i teatralne). Obszar W. dzieli Wisła na część lewobrzeżną (właściwa W.), położoną na morenowej równinie, z ostrą krawędzią (w-wska skarpa) wyciętą biegiem rzek, i prawobrzeżną (Praga), położoną w dolinie; ob. (1998) pod względem adm. W. to 11 gmin: Centrum (podzielone na 7 dzielnic: Mokotów, Ochota, Praga Płd., Praga Płn., Śródmieście, Wola, Żoliborz), Bemowo, Białołęka, Bielany, Rembertów, Targówek, Ursus, Ursynów, Wawer, Wilanów, Włochy. Obecna W. to wielkie centrum przemysłowe (ok. 8% wartości krajowej produkcji), m.in. Huta Lucchini-W., fabryka samochodów Daewoo-FSO na Żeraniu (polonezy, tico, nexia, lanos), Fabryka Ciągników "Ursus", Państwowe Zakłady Lotnicze; ośr. przem. elektronicznego i elektrotechn., precyzyjnego (automatyka przemysłowa, aparatura pomiarowa), maszynowego (dźwigi, pompy, koparki, silniki spalinowe, urządzenia prądotwórcze), poligraficznego, spoż., farmaceutycznego, kosmetycznego; W. to gł. węzeł komunikacyjny kraju: krajowy i międzynar. port lotniczy Okęcie (ponad 2 mln pasażerów w ruchu międzynar. rocznie), skrzyżowanie dróg kołowych na linii Moskwa-Berlin, Rzym-Wiedeń-Gdańsk, Budapeszt.-W.; ważny węzeł kolejowy, 5 dużych dworców pasażerskich, bezpośrednie połączenia z Berlinem, Budapesztem, Bukaresztem, Frankfurtem, Kijowem, Moskwą, Petersburgiem, Pragą i Wiedniem; komunikację miejską W. obsługuje sieć linii tramwajowych i autobusowych oraz metro (pierwsza linia na trasie W.-Kabaty-W.-Centrum); oba brzegi Wisły łączy 8 mostów (w tym 2 kolejowe); port rzeczny; brak obwodnicy. W. to także centrum nauk. i kult. kraju: siedziba PAN, UW, Politechniki W-wskiej, Szkoły Gł. Gospodarstwa Wiejskiego, Szkoły Gł. Handlowej, Wojskowej Akademii Technicznej, Akademii Medycznej, Muzycznej, Sztuk Pięknych, Teologii Katolickiej, PWST, Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej, Wyższej Szkoły Businessu i Administracji (w sumie ok. 100 tys. słuchaczy - 1998); nadto liczne instytuty i placówki badawcze, tow. naukowe (m.in. Tow. Nauk. Warszawskie, Polskie Tow. Ekonom., Polskie Tow. Socjologiczne, NOT, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej); biblioteki: Narodowa, Uniwersytetu W-wskiego, SGH, sejmowa; największa w kraju ilość wydawnictw (m.in. WSiP, PWN, PIW, "Wiedza Powszechna", Wydawnictwo Nauk. i Techn., "Muza", "Amber", Prószyński i s-ka); Międzynarodowe Targi Książki (drugie co do znaczenia w Europie); siedziba Telewizji Polskiej SA i stacji prywatnych (Polsat, TVN, Nasza), Polskiego Radia, Radia ZET, WAWA i innych; festiwale: fortepianowy im. F. Chopina, "Warszawska Jesień", Jazz Jamboree, Warsaw Summer Jazz Days, W-wski Festiwal Filmowy, W-wskie Spotkania Teatralne; ok. 30 teatrów: Narodowy, Ateneum, Buffo, Studio, Polski, Kwadrat, Roma, Współczesny, Dramatyczny, Powszechny, scena operowa Teatru Narodowego, W-wska Opera Kameralna, Operetka; galerie sztuki i muzea (Narodowe, Archeol., Etnograficzne, Literatury im. A. Mickiewicza, w Łazienkach, w Wilanowie, Plakatu, Teatralne, Techniki, Ziemi PAN). W X w. gród i ośr. rzemieślniczo-handl., zniszczony w XI w., po nim pierwsze osady na lewym brzegu Wisły, na Solcu i w Kamieniu; w XIII w. znaczenie osiągnął gród w Jazdowie (1262 zniszczony przez Litwinów); ok.1300 nastąpiła lokacja nowego grodu (na prawie chełmińskim) na terenie wsi Warszowa (ob. Stare Miasto); 1408 lokacja Nowej W. (ob. Nowe Miasto); od 1413 stol. Księstwa Mazowieckiego; nazwa "Warszowa" utrzymała się do XVII w. jako wyłączna, później oboczna; dalszy rozwój związany z włączeniem Księstwa do Korony (1526); po unii polsko-litewskiej (1569) miejsce sejmów walnych; 1573 miejsce pierwszej wolnej elekcji (wybór Henryka Walezego); 1596 przenosi się tu z Krakowa (po pożarze Wawelu) dwór królewski; od 1611 formalna siedziba polskich królów; w XVII w. szybki rozwój miasta (m.in. centrum handlu zbożem i drewnem, pierwsze manufaktury), powstają: Zamek Królewski w Jazdowie, rezydencje magnackie (Ossolińskich, Koniecpolskich), nowe miasta wokół (Praga, Tamka, Grzybów, Skaryszew, Solec, Nowe Leszno), 1573-1603 pierwszy stały most na Wiśle, 1634-48 teatr i opera; rozwój zakłóca 1655-60 wojna ze Szwecją, podczas której 1655 W. opanowują najeźdźcy, niszcząc miasto; ponowny rozwój od połowy XVIII w.: 1740 powstaje Collegium Nobilium, 1747 Biblioteka Załuskich, 1765 Teatr Narodowy i Szkoła Rycerska, 1766-95 pałac w Łazienkach; W. staje się centrum życia kult., artyst. i polit. (m.in. działalność Komisji Edukacji Nar. i Tow. Ksiąg Elementarnych, Kuźnicy Kołłątajowskiej, "obiady czwartkowe" u Stanisława Augusta, wydanie "Monitora" i "Kuriera Polskiego" - pierwszych stałych gazet); 1788-1792 miejsce obrad Sejmu Czteroletniego; podczas powstania kościuszkowskiego (1794) rzeź ludności Pragi przez wojska ros.; po III rozbiorze upadek znaczenia miasta; 1795-1806 w zaborze pruskim, 1807-15 stol. Księstwa Warszawskiego; od 1815 Królestwa Polskiego; rozpoczyna się rozwój przemysłu, powstają fabryki maszyn roln. (Evansów), platerów (Norblina i Frageta), kotłów (Hoeke), włókiennicze (Fraenkla i Gesmera), browary (Reycha i Kazimierusa), garbarnie (braci Pfeiffer i Temlera), działa Bank Polski; 1816 powstaje Uniw. Warszawski, 1818 Ogród Botaniczny, 1820 Inst. Agronomiczny na Marymoncie, 1821 konserwatorium, 1825 Obserwatorium Astronomiczne, 1829 Inst. Politechniczny; działa Towarzystwo Przyjaciół Nauk, ukazują się "Gazeta Codzienna Narodowa i Obca" oraz "Kurier Warszawski", formują się patriotyczne organizacje spiskowe, m.in. Wolnomularstwo Nar., Tow. Patriotyczne, Związek Wolnych Polaków, Panta Koina; 29 XI 1830 wybucha powstanie listopadowe, W. jest siedzibą władz powstańczych i gł. ośr. działań wojennych; po klęsce powstania okres terroru Paskiewicza 1832-56 (m.in. symboliczna budowa Cytadeli, aresztowania, procesy, zsyłki), równocześnie zahamowanie rozwoju gosp. przez ustanowienie 1832-51 granicy celnej z Rosją, zamknięcie szkół wyższych, zakaz działalności kult.; od połowy XIX w. szybki postęp (kolej w.-wiedeńska, w.-petersburska, most Kierbedzia, uruchomienie wodociągów 1855, gazowni 1856, kanalizacji 1864-72, centrali telefonicznej 1881, elektrowni miejskiej 1903, elektrycznych linii tramwajowych 1908, mostu Poniatowskiego 1914), rozwój życia kult. i nauk. (Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, Muzeum Narodowe, Szkoła Główna Warszawska, ukazanie się Encyklopedii powszechnej Orgelbranda); rozbudowa przem. metalowego, spoż., garbarskiego, chem.; od początku lat 60. miejsce spisków patriotycznych, 1863 wybuch powstania styczniowego (w czasie powstania W. była siedzibą Rządu Narodowego), po upadku którego wzrosło natężenie terroru (m.in. stracenie Traugutta i towarzyszy na stokach Cytadeli) i rusyfikacji (przejęcie zarządu miasta przez adm. rosyjską, zamknięcie Szkoły Głównej); pomimo represji w latach 1870-1914 nastąpił trzykrotny przyrost liczby ludności (z 260 do prawie 900 tys. mieszk.), a ilość fabryk wzrosła z ok. 250 w 1870 do 1690 w 1914; podczas I woj. świat. W. zajęta była przez wojska niemieckie (od 5 VIII 1915); po odzyskaniu niepodległości ogłoszona stolicą państwa; podczas wojny pol.-radzieckiej 1919-21 na przedpolu W. odbyła się wygrana przez Polaków (13-25 VIII 1920) tzw. bitwa warszawska ("Cud nad Wisłą"); odtąd dynamicznie rozwijająca się stolica odrodzonego państwa (zwł. po reformach W. Grabskiego), m.in. rozwój przemysłu, zwł. metalowego, spoż. (m.in. E. Wedel), chem., telekomunikacyjnego, poligraficznego, samochodowego, lotniczego, zbrojeniowego; nastąpił wzrost terytorialny (do 13,5 tys. ha) i ludnościowy (do 1,3 mln, w tym 400 tys. Żydów), budowa nowych dzielnic mieszk. na Ochocie, Mokotowie, Żoliborzu, Saskiej Kępie; 10 szkół wyższych, Biblioteka Narodowa, Polska Akademia Literatury, Związek Literatów Polskich, PEN-Club, najmocniejsza w Europie stacja radiowa i próbna telewizja, sławne kabarety, teatry, grupy literackie, wydawnictwa; podczas wojny obronnej Polski oblężona (8 - 27 IX 1939); obroną dowodzili gen. J. Rómmel i gen. W. Czuma oraz prezydent miasta (od 1934) S. Starzyński jako komisarz cywilny przy Dowództwie Obrony W.; zginęło ok. 6 tys. żołnierzy i 25 tys. osób cywilnych; w czasie okupacji siedziba władz Polskiego Państwa Podziemnego (Komenda Gł. ZWZ, od II 1942 AK, Delegatura Rządu na Kraj, Polit. Komitet Porozumiewawczy) i gł. ośrodek ruchu oporu (ok. 1000 akcji zbrojnych); równocześnie aresztowania i egzekucje (m.in. w ogrodach sejmowych, Wawrze, Palmirach, w Lesie Kabackim, na Pawiaku, w al. Szucha); od 25 XI 1940 w dzielnicy Wola i części śródmieścia getto dla 0,5 mln ludności żydowskiej (do wybuchu powstania w getcie 19 IV - 16 V 1943 zmarło ponad 100 tys., wywieziono do obozu w Treblince ponad 300 tys.; podczas powstania zginęło ok. 60 tys.); 1 VIII - 2 X 1944 powstanie warszawskie (zginęło ok. 168 tys. osób), po jego upadku Niemcy wysiedlili wszystkich mieszkańców lewobrzeżnej części miasta i rozpoczęli jego systematyczne burzenie; 14 IX 1944 wyzwolona została Praga, 17 I 1945 W. lewobrzeżna; ogółem w latach 1939-1944 zginęło ok. 600-800 tys. warszawiaków (w tym 350 tys. Żydów), a straty urbanistyczne wyniosły 84% zabudowy. Po wyzwoleniu siedziba KRN i Rządu Tymczasowego, spontaniczna odbudowa, powołanie Społ. Funduszu Odbudowy Stolicy; obszar m. zwiększył się ze 144 km2 (1939) do 495 km2 (1992); większość zabytków została odbudowana lub zrekonstruowana, m.in. zespół Starego Miasta i Zamek Królewski (rekonstruowany po 1971); po II woj. świat. powstają socrealistyczne budowle i dzielnice Trasa W-Z, Pałac Kultury i Nauki 1952-55, Muranów, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa - MDM, stadion Dziesięciolecia; w latach 1960-80 dalsze osiedla mieszkaniowe, m.in. Bródno, Sady Żoliborskie, Bielany, Chomiczówka, Bemowo, Jelonki, Tarchomin, Gocław, Wierzbno, Stegny, Służewiec, Ursynów, Natolin; powstają także, zwł. w latach 70., obiekty użyteczności publicznej m.in. Dworzec Centralny, trasy szybkiego ruchu Wisłostrada, Łazienkowska, część Trasy Toruńskiej, handlowa zabudowa ściany wsch. ulicy Marszałkowskiej (domy "Centrum"), nowy międzynar. dworzec lotniczy; w latach 80. zaczyna się kontynuowana do dzisiaj budowa metra (z Ursynowa na Bielany; pierwszy odcinek do Politechniki W-wskiej uruchomiono 1995). Nastarszymi dzielnicami są w lewobrzeżnej części W. Stare i Nowe Miasto; stąd od Zamku Królewskiego biegł Krakowskim Przedmieściem, Nowym Światem i Al. Ujazdowskimi historyczny trakt do Wilanowa; z zabytków W. wymienić trzeba na Starym Mieście: Barbakan (odbudowany po 1950) i mury miejskie z XIV-XV w., katedrę św. Jana z XIV w. (odbudowana po 1950), kościół św. Marcina z XV w., przeb. XVII w. (odbudowany po 1950), kamienice na Rynku Starego Miasta i przyległych ulicach z XIV-XVI w. (odbudowane po 1950); na Nowym Mieście: kościół św. Jacka (XVII w.), kościół NMP (XV w.), kościół Paulinów (XVII w.), kościół Sakramentek, kościół Franciszkanów (XVII-XVIII w.), pałac Sapieżyński (XVIII w.), ponadto zespół pałacowo-parkowy Łazienki (Stara Pomarańczarnia XVIII w., teatr Na Wyspie XVIII w., Pałac na Wodzie XVIII w.), Zamek Ujazdowski z XVII - XVIII w. (odbudowany 1973-83), Wilanów (XVII-XVIII w.), kościoły: św. Anny z XV-XVII w. (odbudowany po 1945), św. Krzyża z XVII-XVIII w. (odbudowany po 1945), Wizytek z XVIII w., św. Aleksandra z pocz. XIX w. (odbudowany po 1945), św. Trójcy z XVIII w. (odbudowany po 1945); pałace: Belweder z pocz. XIX w., Pałac Namiestnikowski z XVII w. (ob. siedziba prezydenta), Blanka z XVIII w. (odbudowany po 1945), Czapskich z XVII-XVIII w. (ob. ASP; restaurowany po 1945), Czartoryskich z XVII-XVIII w. (ob. siedziba MKiS; odbudowany po 1945), Kazimierzowski z XVII-XVIII w., Krasińskich z XVII-XVIII w. (ob. Biblioteka Narodowa; odbudowany po 1945), Prymasowski z XVII-XVIII w. (odbudowany po 1945), Tyszkiewiczów z XVIII w. (ob. Biblioteka UW; restaurowany po 1945), Pałacyk pod Blachą z XVIII w. (rekonstruowany po 1945), Raczyńskich z XVIII w. (ob. Archiwum Główne Akt Dawnych; odbudowany po 1945), Paca z XVII w. (ob. Ministerstwo Zdrowia; odbudowany po 1945), Staszica z pocz. XIX_w. (ob. PAN; odbudowany po 1945); gmachy: Teatr Wielki z I poł. XIX w. (odbudowany 1951-65), Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, Sejmu, Politechniki Warszawskiej, Muzeum Narodowego, Hotelu Bristol; pomniki m.in. Kolumna Zygmunta III Wazy (1644), Jana III Sobieskiego, M. Kopernika, Grób Nieznanego Żołnierza, F. Chopina (w Łazienkach), A._Mickiewicza, "Nike", Bohaterów Getta; zabytkowe cmentarze: Powązkowski zał. 1790, Bródnowski, Żydowski; parki m.in. łazienkowski, wilanowski, ujazdowski, skaryszewski, saski, pola mokotowskie; zoo, ogród botaniczny, kilkadziesiąt hoteli (gł. Marriott, Sobieski, Sheraton, Bristol, Europejski, Victoria, Forum), stadiony, tor wyścigów konnych na Służewcu.