Jeziora - to każde naturalne zagłębienie powierzchni terenu w sposób naturalny wypełniony wodą (nie zbiornik wodny powstały w wyniku działalności człowieka - zbiornik wodny powyrobiskowy).

Jeziora są zasilane w sposób powierzchniowy i podziemny (głębsze).

Typy jezior są różne ze względu na rodzaje wahań:

• jeziora powierzchniowe - wahania duże

• jeziora podziemne - wahania niewielkie

Jeziora zajmują ok. 2 mln km² powierzchni (powierzchnia Polski 310 tyś. km²) zajmują duże powierzchnie w warunkach klimatu wilgotnego, umiarkowanego, subarktycznego (Kanada 1 mln jezior, Finlandia 9,4% powierzchni kraju), w warunkach klimatu suchego jezior jest niewiele. Jeziora zajmują 1,4%powierzchni lądu.

Podziały jezior ze względu na sieć rzeczną:

• odlewowe (początek rzeki) - dodatni bilans wody, nadwyżka opływa na zewnątrz.

• przepływowe - większa rzeka, duże wahania stanu wody,

• bezodpływowe - obszar młodoglacjalny

Bilans wodny, klimat półsuchy - zagłębienia bezodpływowe

Podział jezior ze względu na czas występowania, trwania jeziora:

• permanentne - stałe

• periodyczne - okresowe

• epizodyczne - krótkotrwałe, chwilowe dzięki dużym dostawom wody(podczas roztopów, ulewne opady deszczu.

Powstanie jezior wiąże się z działalnością lądolodu jeziora „żyją” ok. 20 tyś. lat, a na terenie Polski istnieją już 13 tyś. lat. Będą jeszcze istnieć więc około 6-7 tyś lat. Stopień zaniku jezior stanowi ok. 70% co stanowi 1/3 powierzchni którą zajmowały.

Jeziora tektoniczne - działalność sił wewnętrznych ziemi - mogą istnieć mln lat, jeżeli działają siły rozprężające np. Ryft Afryki, Bajkał, Tanganika, za kilka mln lat część kontynentu Afryki na pd - wsch od ryftu oderwie się od kontynentu, J. Bajkał - rozszerzenie się zapadliska tektonicznego.

Charakter wód jeziornych ze względu na składniki odżywcze:

• docierają cześć substancji , które wprowadzają związki minerale, paruje czysta woda im starsze jezioro tym więcej substancji rozpuszczonych w wodzie

Jeziora dzielimy dwojako:

• misa - geneza powstania niecki jeziornej

- wody w jeziorze uzależnione są od misy jeziornej - czynnik niezależny

Podział ze względu na składniki pokarmowe:

- oligotroficzne - wody oligotroficzne mają charakter wysokiego stopnia natlenienia, mała mineralizacja (mało substancji), kreda jeziorna - charakterystyczne dla formy młodoglacjalnej, gdzie nie doprowadzono substancji odżywczych

- eutroficzne - są to jeziora, których wody zawierają dużo związków odżywczych: azot, potas, fosfor od 130-150 obserwujemy proces eutrofizacji czyli wzbogacania wó jeziornych w składniki pokarmowe ( nawozy sztuczne) wypłukiwanie z gleby do wód powierzchownych i podziemnych powodem tego jest wysiewanie nawozów sztucznych wczesną wiosną wtedy połowa nawozu jest wypłukiwana - mamy gwałtowny wzrost świata organicznego w wodach jeziornych - eksplozja demograficzna globu - niska przeźroczystość 1- 0,5 m - glacy drobnoustrój, buje w letnim i wiosennym czsie jesienią obumieranie, spadek na dno w bardzo duzychilościach.

Zużycie tlenu na utlenianie - strefa siarkowodorowa toksyczna dla organizmó aerobowych (tlenowych) - nierozłozona martwa - osady ststrofia, Pytia - wody dystroficzne - siedliska leśne, bagienne - mało związków, słabo rozwinięte życie, woda żółta, kwaśna, karłowatość organizmów

- politroficzne o wysokiej zawartości pokarmowej - zanik tlenu - ubogie życie pokarmowe - jezioro jest krótkotrwałym elementem.

Epilitoral - przybrzeżne

Litoral -

Sublitoral - sok jeziorny

Profundal

Głęboczki

Zanik - opadanie cząstek w misie jeziornej, pyły - waitr, gromadzenie osadu, największa produkcja w strefie brzegowej(sitowie, trzciny) - selektywny rozkład celuloza tworzą się pagóry martwej materii organicznej, mały zbiornik dookoła wypełniony materią organiczną - trzęsawisko - lato drżenie gruntu

Misa jeziorna - Hutchinson - 76 typów mis

Z grupy sił powodujących tworzenie się mis jeziornych: jeziora pochodzenia endogenicznego - działanie sił wewnętrznych ziemi - jeziora tektoniczne, wulkaniczne

Jeziora synklinalne powstałe w fałdach płaszczowin na obszarach górskich

Jeziora tektoniczne - długie, wąskie, głębokie Bajkał 1741 m mieści się w rowach tektonicznych

Tanganika głębokość 1435 m, Alberta, Edwarda, pn-wsch Syberyjskie

• j. wulkaniczne - w kraterach wulkanicznych - koła głębokie, średnica od kilku m do 8 km. Albinos - Rzym, Raterlakes - USA Oregon 600 m

• jeziora synklinalne - Mantua - fura francuska, Fetilac - Szwajcaria (część jeziora Genewskiego).jeziora 5te powstają w wyniku przegrodzenia przez lawę dolin górskich (śeran w Armeni - działalność sił wewnętrznych

Czynniki egzogeniczne związane z działalnością lodu, wody, wiatru, roślinności, zwierzat.

• związane z działalnością lodu

• jeziora rynnowe - najliczniejsze w Polsce

• jeziora moreny dennej

• jeziora moreny czołowej

• tzw. kociołki eworsyjne

• jeziora przydrumlinowe (garby)

• jeziora przywozowe (ozy to wały tworzy się dzięki wodzie krążącej w szczelinach lodowca)

• jeziora sandrowe

• oczka polodowcowe

• na obszarach górskich - lodowce górskie

• jeziora karowe - cyrkowe - powstałe powyżej lini wiecznego śniegu, gdzie jest widoczna przewaga akumulacji materiału nad ablacją, powstają w wyniku erozji - tworzą się cyrk, po zaniknięciu w tym miejscu tworzy się jezioro np. Czrny Staw, przegrodzone przez wały czołowomorenowe (Rybi Potok)

• fiordowe - Norwegia, Szkocja- doliny przecięte przez lądolód - w dolnej czesi zatrzymywała się woda z terenó wyzej położonych - Hornidal

• jeziora krasowe - powstałe przez zapadnięcie się powierzchni terenu(próżnia pod powierzchnią ziemi:

• jeziora - starorzecza - spowodowane zmianem biegu rzeki

• jeziora wydmowe - na obszarach wydmowym jeziora bagienne - powstałe na trenach podmokłych

• jeziora przybrzeżne np. Łebsko, Gardno - polodowcowe

• jezioro deltowe - j. Gródno koło Elbląga

• jeziora pochodzenia roślinnego - martwe szczątki organiczne - torf

• jeziora pochodzenia zwierzęcego - stworzone dzięki działalności obrów - spietrzanie się wód co powoduje zatory

Poliglacjalny charakter danej misy jeziornej : wahania wody wynosa 0,50 m, powierzchnia zmienia się w niewielkim stopniu. W klimacie suchym J. Czad zmniejsza swoją powierzchnie do 10%, natomiast natomiast. Eyre w Australi podczas lat mokrych zwiększa swoja powierzchnię nawet do 150%.

Zanik jezior - związany ten proces jest z dzaiłanością człowieka, prace melioracyjne, próby uregulowania rzek, spadek poziomu rzek co spowodowało że rzeki wcięły się głębiej w glebę, drenaż wód w jeziorach, w Wielkopolsce przeciętny spadek wilgotnośći ok. 15%

Bez interwencji człowieka jeziora równiz zanikają - np. J. Ngami - Botswana gdzie istniały bagna okawanda jeszcze 100 lat temu istniało Bangwenlu o powierzchni porównywalnej do jeziora Czad zasypane zostało materiałem naniesionym przez rzekę Zambezi - głównie materiał skalny co spowodowałao zator, zasypnie jeziora.

Obszar podmokły - to każdy odcinek terenu nadmiernie uwilgocony

• mokradło stałe

• mokradło okresowe

• moczary

• błota

• bagno

• torfowisko

Obszar podmokły występuje głównie w klimacie umiarkowanym zanika od połowy XVIII w, na obszarze niżu wielkopolskiego tereny te zajmowały ¼ jej powierzchni była ona trudna do przejścia. Od początku XIX w pod zaborem pruskim zaczęto odwadnianie terenów podmokłych zamieniono te obszary na pastwiska, łąki, utowżyły się nieużytki gdyz zabrakło wody do warunków optymalnych , zanikają na ternie całej polski, największe skupisko tego typu terenu to Bagna Biebrzańskie - występują już jako ewenement w europie.

Tereny podmokłe zajmują na świecie 2,7 mln km2, głównie w klimacie wilgotnym, umiarkowanym, równikowym a nawet suchym;

Usytuowanie:

• przyrzeczne

• przyjeziorne

• bagienne

• przejściowe

• pływowe

• trzęsawiska - zbiorniki wodne

• przyźródlowiskowe

• nadmorskie

Szata roślinna terenów podmokłych

• leśna

• łąkowa

• szuwarowa

• tereny płaskie - odpływ wód

• doliny rzek o niewielkim spadku

• w Eurazji wieczna zmarzlina latem woda nie może się infiltrować i pozostaje na powierzchni

• element krajobrazu polodowcowego Włochy >1%, Szwecja 30%

• do terenów podmokłych zaliczamy trzęsawiska - hydrofilna roślinność w której dochodzi do całkowitego rozkładu tej materi roślinnej

• wysokie dla strefy wododziałowej zasilanie wodami opadowymi - ombrofilne - mchy

• niskie zdla strefy wododziałowej - zasilane wodami podziemnymi - reofilne - roślinność turzycowa

• przejściowe opadowe i podziemne zasilanie

Torfowiska w % powierzchni Polski

• niskie 90%

• wysokie 6%

• przejściowe 4%

Rozmieszczenie terenów podmokłych

• klinat równikowy

• strefy przyległe do jezior, Uganda 6% pow. Kraju, j. Wiktorii, Mweru, kampololombo, Okawano, Makgadikgddi

• Suss - poniżej Nilu Białego i Błękitnego - 600 km

• 1500 km2 - cud Nilu traci wtedy ½ swych wód wpływając do tej kotliny, roślinność bogata, wodna, papirus, grążele

• w dolinie Amazonki i gapa - tereny podmokłe najniższe partnie doliny amazonki co roku są zalewane - terasa nadzalewowa - teren ten zalewany 1 raz na kilka lat Varzea

• klimat równikowy - działalność pływów morskich - formacje mangowe - fala przypływów w głąb do ok. 100 km po odpływie odsłania korzenie - tzw. lasy mangowe gdzie występuja silne pływy np. dleta zambezi, Nigier, Senegal, Amazonka, Madagaskar - roślinność halofilna słodkowodna

• Klimat suchy - tereny podmokłe okresowo, występujące w PN Afryce Shaf5 - zagłębienia w poze zimowe3j zalane wodą, latem zalega pokrywa solna, sona na PN od Kairu - zapadlisko ok. 160 km Wadi al. Natoun - dolina sodowa, występują również siarczany sody, do balsamowania ciał

Ameryka Pd występuja tu 2 x wyższe opady w poze wilgotnej, obszary podmokłe zajmują do kilku tyś km2

W Europie znajduje się 100 rodzajów krain podmokłych w Angli 40 gatunków, co jest specyficzne i charakterystyczne dla Europy.

Palsa wielkopagórkowata - porośnięty płaszczem trawiastym z duzą ilością wody pagórek, gdzie podstawę pagórka stanowi lód.

Tereny podmokłe zanikajacxe - bogate zestawy gatunkowe, dąży się do odtworzenia terenów podmokłych np. Poznań - I rezerwat Żurawinec - roślinność typu bagiennego - rezerwat bez wartośći.

Na terenie wielkopolski zlikwidowano wtórne zabagnienie - na niewielkim terenie.

Z roku na rok zwieksza się ilość turystów uprawiajaca turystyke narciarką

Retencja śnieżna i lodowcowa, pokrywa śnieżna mniej lub bardziej trwała występuje na powierzchni ziemi 10 mln km2

Strefa niwalna - arktyczna i subarktyczna, krótkie lato temp. trochę powyżej 0C

Strefa subniwalna - pokrywa snieżna ma charakter okresowy, szczególnie forma retencji 16,2 mln km2 w lodowcach 24 mln km2

Średnia miąższość 1500 m na Antarktydzie 4050 m Grenlandia 2000 m. wieczna zmarzlina to strefa występująca do pewnej głębokości w 60 0 od szerokośći geograficznej pn w Azji PN. Przypowierzchniowa warstwa podczas lata np. Spitzbergen - 0,5 m, Mongolia - 4,0 m

400-600 m - wieczna zmarzlinz , rzeka Markhg - 1500 m.

lodowce powyżej lini wiecznego śniegu:

50-100 m - spitzbergen

300-600 m - Norwegia

3000 m - Etna(Włochy)

6000 m - Kun Lun

5000 m - równik

lodowce i typy lodowców

• lądolody:

• kontynentalne zajmuja duze powierzchnie - Antarktyda 14 mln km 2 średnia miąższość pokrywy lodowej 1600 m;

• lądolód grenlandzki maksymalna miąższość 3410 m, srednia 2000 m wprowadzaja do morza formy płytowe, plaskie ok. 6 tyś km 2, góry lodowe wędrują nawet w okolicę równika - Wysp Galapagos, Grenlandia - krajobraz górski z wypukłymi grzbietami, przylądek Hatteras załamuje się na pd-zach, pozostałość lodowego kontynentu - szczątkowe

• Islandia - vatanajokul - powierzchnia 3390 km2, 11,5 % kraju pokryta jest przez lód

Lodowce górskie: fieldoew dla pasm norweskich na grzbietach i dolinami spływaja w kierunku morza jęzory lodowcowe.

Lodowce typu alpejskiego - kształt dolin, wąskie, długie z dobrze rzwiniętym polem firnowym i długim jęzorem lodowcowym (Kaukaz 150 km).

Lodowce aendytyczne - Himalaje

Lodowce cyrkoe i wiszące,W warunkach klimatu suchego gdy jest za mało wilgoci występuja tylko wiszące.

Lodowce górskie na przedpolu łączą się tworząc stożki

Lodowce szekfowe - lodowiec górski dochodzi do morzy i tworzy pionową krawędź, przepaść.

Najbardziej aktywne są lodowce himalajskie, Alaski, alpejskie,m grenlandzkie, z lodowcami wiaże się często początek jakiejś wielkiej rzeki (brama lodowcowa np. Brahmaputra, Ganges, Roda, Ren) - olbrzymia ilość materiału jest transportowana latem- njbadziej zaradne rzeki na świecie, wartość spływu jednostkowego g>1000 dm3xsxkm2 - wysokie wartości rzeki lodowcowe Azji pd-wsch na okres lata przypada ablacja lądolodu oraz opady monsunowe co powoduje wylewanie się rzek - ogromne powodzie.

Na Islandi Jokulhlang - bardzo groźne spowodowane aktywnościa wulkaniczną dopływ ciepła pod warstwami lodu, podspongowe nie ma możliwości wypłynięcia aż dojdzie do przełamania i masy lodu spływają. Pod względem wytworzenia przez wody podziemne, wymycie skał, wody szczelinowe, krasowe

H₂O+CO₂ + CaCO₃ => Ca(HCO₃)₂ =>krasowienie skał wapiennych - siarczan sodu, reakcja odwracalna, kwas węglowy tworząć kwaśny węglan wapnia rozpuszcza się w wodzie woda spadając na powierzchnie ma charakter agresywny, na obszarach wapiennych zachodzi intensywnie proces krasowienia. Powsataja liczne jaskinie, kotliny, Czerwone Wierchy 900 m - procesy krasowe sięgają bardzo głęboko Gouffre Berżer - 987 m, Mały Kaukaz 2050 m(szczyt Wroni), jaskinia Raj, mroźna Dolina Kościelska, Niedzwiedzia, jaskinia Mamucia 48 km długości w USA, różnego typu formy pochone np. kominy, lewany.

Wody podziemne wiażą się również z wodami mineralny,mi - powstaja jeżeli znajduje się wiecej niż 1 g rozpuszczonej substancji w wodzie. Wyróżniamy wody:

Mineralne >1,0 g/dm3

Ultrasłodkie<0,1 g/dm3

Słodkie 0,3-0,5 g/dm3

Akratopegi 0,5-1,0 g/dm3

Sładbozmineralizowane 1-3 g/ l wody - dominuje kwaśny węglan wapnia, magnez

Średnio,mineralizowane - 3-10 g/l wody - chlorek sodu, kwaśny węglan, siarczan wapnia, magnez

Śilnie zmnieralizowany 10-35 g/ l wody -wody oceaniczne, solanki, mineralizacja wód zwrasta wraz z głębokością

Chemiz aktywny wody: wody strefy aktywnej do 200 m głębokości dominuja wody słodkie, opadowe, częste; 200 -1000 m - strefa wód o utrudnionej wymianie wzrasta mineralizacja; powyżej 1000 m - strefa o bardzo słabej wymianie, mineralizowana chemicznie przez rzeki

W zależnośći od charakteru substancji:

• Szczawy - mineralne z CO2: proste, alkaliczne, alkaliczno-słone, alkaliczno-glauwerskie

• Solanki (NaCl - chlorek sodu) - na obszarze Niżu Polskiego do Podkarpacia obrebie Zapadliska Przedkarpackiego, pokłady soli związane z okresem miocenu gdzie występowało M. Sarmacke9pozostałość kaspijskiego)siegało pod Kraków

• Wody siarczanowe - siarczan sodu - ługowanie gipsu antydzylu - Busko-Zdrój, ma charakter leczniczy, wykorzystywane /; cieplice - wody o podwyższonej temp. w skrajnych przypadkach powyżej 100 o C

Szczególnym przykładem są źródła - punktowy, skoncentrowawny wypływ wód na powierzchnię (przy skałach litych na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej, Krpaty, Roztocze, Sudety, Wyż. Lubelska)

Na obszarze obiżonym wodonosna posiada kilkaset wypływów wody podziemnej wynikiem obniżenia się - młaka(wyciek) - okresowy;

Wysięk - występuje wtedy gdy cała woda wyparuje z misy.

Sieraków - liczne źródła, Barania Góra 5 wypływów/1km2, wypywy niweielkie ok. 1 l/s.

Źródła warstwowe, szczelinowe, uskokowe, krasowe - wywierzysko

Morfologia terenu

• Grzbietowe, stokowe, zboczowe, terasowe, przykorytowe, w skałach tych ze zględu na ruch wody desensyje - względem sił grawitacyjnych. Ascensyjene - wbrew sił grawitacji

• N a terenach krasowych - źródła lewarowe - komin -zastoisko w lewarze , dzięki nowej dostawie wody, woda pokonuje kolejne etapy uskoku.

Na charqakter Liotogiczny:

• Zwietrzelinowe

• Żwirowe, piaszczyste

Na stałość płynięcia:

• Stałe

• Okresowe

Na skład mineralny wód:

• Źródła mineralne

• Źródła śłodkie

• Źródła żelaziste - gorzkie - zaw. Chlorek magnezu

Na temperaturę wody:

• Bardzo zimne 0-4

• Zimne 4-20

• Cieplejsze>20 - tworza się w wyniku infiltracji wód opadowych w głąb, 10 ~ 33m , wody wpadające w szczeliny w Krkonoszach dostają się do głębokości 800 m i wypływają u podnuża Sudetów z temp. 40 o( Karlowe wry, Baden- Baden0

Źródła gazujące - Pieniawy:

• CO2

• Siarkowodór H2S

• Amoniak NH3 (NH4 - w wodzie)

Sofioni w pn Włoszech wody z domieszką siarki H2S i CO2 - wzbogacone z niweygasłych ognisk wulkanicznych (Pammukkale - Turca (bawełniany zamek), wody infiltracyjne stracają weglan wapnia- kalayż na śicankach - Hieropolis

Gejzery - tworzą się pęcheryki powietrza, woda się ociepla, wzrasta jej temp., przechodząc do temp. Wżenia a następnie w parę wodną i wydostaje się pod ciśnieniem z komina, występująna : Kamczacte, Nowej zelandi, Islandi, Prku Yellowstone, Old faithfull - 50-80 m wysokości co 65 min.

W 1904 r. na Nowej Zelandi Waimanga - wyżucał 800 ton wody na wysokość 450 m, gejzery nie są trwałe, mineralizacja 1-3 g/l wody, wypływając z komina wytrąca liczne substancje, kalcyt, każdy gejzer się różni od siebie, różne formy krystaliczne krtóre powoduja gejzery o różnych barwach - gezeryty od białego, żółtego po czerwony

---