Renesansowa parenetyka Omów odwołując się do wybranych utworów literackich.
W dobie renesansu literatura parenetyczna nadal pozostawała modna. Nowa optymistyczna epoka propagowała nowe wzorce osobowe, ideały godne naśladowania. Nie są to już średniowieczne posągi rycerza, władcy i świętego. Wzorce parenetyczne renesansu to:
- Wzorowy ziemianin, przedstawiany głównie u Reja, choć także w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Jana Kochanowskiego.
a) "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" to satyra na szlachtę i duchowieństwo napisana w formie dialogu, formie wypowiedzi literackiej często stosowanej w średniowieczu, a potem w renesansie. Utwór jest ostrym atakiem na przeżytki feudalizmu w polskim życiu zbiorowym. Rej atakuje nawet politykę starego króla, który wciąż usiłuje bagatelizować żądania mas szlacheckich. Jednocześnie nie szczędzi samej szlachty, krytykując niedowład sądownictwa, panujące w sądach przekupstwo, złą organizację wojskową, nieudolność władzy ustawodawczej, wadliwą gospodarkę finansową państwa, życie ponad stan, prywatę, pijaństwo. Słowa krytyki stanu szlacheckiego zawarte są w wypowiedziach Wójta i Plebana, który starając się odepchnąć ataki Pana przedstawia przekupstwo urzędów, sądownictwa i zabieganie szlachty o własne korzyści: A tkniż jedno świeckich urzędów Jest-li tam nie więcej błędów A ze sta z was jeden siędzie Takiem kształtem na urzędzie, Aby jedno prawdę mnożył A swe pożytki odłożył.
Niepokój autora budzi sytuacja w polskim sejmie, w którym wciąż brak jednomyślności, ("Już to kilka niedziel bają, a w ni w czym się nie zgadzają") Każdy zaś z posłów myśli przede wszystkim o swych prywatnych interesach, nie zaś o dobru publicznym i państwowym: Każdy na swe skrzydło goni; Pewnie Pospolitej Rzeczy Żadny tam nie ma na pieczy.
b) "Żywot człowieka poćciwego", w którym autor przedstawia życie polskiego szlachcica, dzieląc je na trzy okresy: dzieciństwo i młodość, wiek dojrzały i starość. Dzieło ma charakter dydaktyczny, autor przedstawia obraz idealnego szlachcica - ziemianina, którego głównymi zaletami moralnymi powinna być cnota i poczciwość. Przedstawiając kolejno wszystkie okresy w życiu człowieka, omawia na początku wychowanie i kształcenie dzieci i młodzieży. Od najmłodszych lat należy czuwać nad obyczajami dziecka, strzec je od złego przykładu i uczyć moralności. Być może pamiętając swoje niefrasobliwe dzieciństwo, Rej sprzeciwia się zbyt surowemu i rygorystycznemu wychowaniu, radząc, aby zwracać uwagę na ćwiczenia i rozrywki. O regularnym wychowaniu i nauczaniu, o szkołach publicznych i uniwersytetach autor w ogóle nie wspomina. W wieku młodzieńczym wystarczy, aby panicz wyjechał za granicę, a po powrocie odbył praktykę, nauczył się ogłady towarzyskiej na jakimś magnackim dworze. To zdaniem Reja wystarczy, aby uważać się za człowieka odpowiednio przygotowanego do życia rodzinnego jak i społecznego. Rozważać można tylko wybór różnych dróg życiowych, poeta jednak wyraźnie preferuje stan ziemiański, który gwarantuje spokój sumienia. Księga druga jest poświęcona wiekowi średniemu. Młody panicz po powrocie z magnackiego dworu powinien się ożenić, a żona powinna mu być równa majątkiem i stanem. Ciesząc się szczęściem rodzinnym i przyjemnościami pracy na roli nie powinien szlachcic zapominać o powinnościach wobec ojczyzny, pełniąc na przykład godność posła ziemskiego, czy też solidnie wywiązywać się z innego powierzonego zadania. Autor stara się także wyjaśnić czytelnikowi, na czym polega prawdziwe szlachectwo. Składa się na to pojęcie szereg cnót, takich jak np. prawdomówność, umiar, rozsądek. Najohydniejsze zaś wady, nie godne cnotliwego szlachcica to "sprośnie łakomstwo", czyli dążenie do zdobycia bogactwa. To dążenie jest źródłem wszelkiej niesprawiedliwości i zdzierstwa. Nadmierne bogactwo zaś prowadzi do życia ponad stan, rodzi chęć użycia, zamiłowanie do wystawności i zbytków, takich jak "dziwne ubiory", "pojazdy kosztowne", "potrawy wymyślne" i "niepomierne pijaństwo". Szczególnie oburza się poeta na pijaństwo, gdyż nałóg ten czyni człowieka podobnym do świni, oczy pijaka przypominają oczy szczura, ubranie jego poplamione i ubłocone, a rozmowa z pijakiem zupełnie jest bezsensowna. Bogactwo prowadzi również do pychy, bogatszy koniecznie chce się wywyższyć nad uboższego, który z kolei w oczy będzie pochlebiał bogatemu, a poza oczy będzie się z niego wyśmiewał. Każdy szlachcic powinien zwalczać wszystkie te wady i przywary, a pielęgnować cnoty, świadczyć dobrodziejstwa innym, pozyskiwać sobie prawdziwych przyjaciół, a wówczas czeka szlachcica największa nagroda na ziemi, a mianowicie "dobra sława". Zakończenie tej księgi to sielankowy, a jednocześnie szczegółowy i drobiazgowy opis szczęśliwego, spokojnego życia szlachcica na wsi, na łonie rodziny, które upływa wśród zajęć gospodarskich i rozrywek. W księdze trzeciej przedstawiona jest starość szlachcica. Ta część "Żywota (...)" jest mniej ciekawa, mało barwna, pozbawiona interesujących obrazków obyczajowych. Najwięcej miejsca zajmują rozprawy moralne o starości i śmierci, której jednak człowiek cnotliwy nie musi się lękać.
"Żywot (...)" jest nieocenionym źródłem do poznania bytu i obyczajów szerokich mas szlacheckich w XVI wieku. Odzwierciedlona w tym dziele została rejowska radość życia, umiłowanie domu rodzinnego, najbliższych, pracy ziemiańskiej i przyrody. Ten portret szlachcica - ziemianina ukazuje człowieka kierującego się powszechnie znanymi cnotami i żyjącego zgodnie z naturalnymi prawami cyklu biologicznego.
c) "Pieśń świętojańska o Sobótce" - nie zazdrości poeta tym, którzy wysługują się na pańskich dworach, szukają bogactwa w zamorskich podróżach, zarabiają w sądach jako obrońcy, lub co gorsza narażają życie dla zysku. Natomiast oracz swą pracą na roli zapewni dostatek sobie, rodzinie i czeladzi, tym bardziej, że oprócz plonów z ziemi, zbiera owoce z sadu, miód z barci, a zagroda "jagniąt pełna" dostarcza wełny. Po zebraniu plonów natomiast nadchodzi czas błogiego odpoczynku przy ciepłym kominku, pora zabaw towarzyskich, polowań, łowienia ryb. Poeta przedstawia w wypowiedzi panny XII typowo sielankowe obrazy: Stada igrają przy wodzie, A sam pasterz siedząc w chłodzie, Gra w piszczałkę proste pieśni, A Faunowie skaczą leśni.
Przedstawiony świat jest zbyt piękny, aby był prawdziwy, życie ludu na łonie natury jest upiększone, niemniej jednak niepodważalną zasługą Kochanowskiego jest sięgnięcie do motywów ludowych, przedstawienie ludowego obrzędu Sobótki, wzorowanie wypowiedzi poszczególnych panien na pieśniach ludowych, nawiązanie do kultury ludu, klasy wówczas pogardzanej przez szlachtę.
- Idealny dworzanin, propagowany przez Łukasza Górnickiego w dziele pt. "Dworzanin polski". W willi biskupa Maciejowskiego schodzą się dworzanie i debatują. Są to mężczyźni, którzy ustalają następujący wzór: dworzanin powinien łączyć dobre pochodzenie i wytworność z zaletami charakteru, wysoką kulturę intelektualną z męstwem w czasie wojny, a rozwagą i umiarem w czasie pokoju. Powinien on też wywierać dobry wpływ na przełożonego, znać sztukę, zwłaszcza muzykę, i interesować się nią, mówić poprawnie językiem ojczystym i nie wstydzić się go. Dzieło Górnickiego, będące wyrazem troski o wzrost kultury dworskiej, spotkało się w "Żywocie (...)" z krytyką Mikołaja Reja.
- Wzorowy patriota.
a) "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego jest pierwszą polską tragedią humanistyczną, utrzymaną w konwencji tragedii greckiej. Treść utworu odwołuje się do mitu trojańskiego, tym samym nawiązuje do wydarzeń z "Iliady" Homera. "Odprawa posłów greckich" zawiera ładunek dydaktyczny, pouczający oraz prezentuje wzór godny naśladowania, jakim jest Antenor - wzorowy patriota, nie daje się przekupić, jego zdaniem należy zwrócić Helenę mężowi, nie narażać kraju na krwawą wojnę. Wygrywa stronnictwo Parysa - posłowie greccy odjeżdżają z niczym, wojna jest nieunikniona. Miłość do ojczyzny stawia Antenor nie tylko ponad dobra materialne, lecz także ponad uczucia takie jak przyjaźń. Jego sylwetka jest silnie skontrastowana z osobami Parysa (Aleksandra) i przekupnego posła Iketaona.
b) "Kazania sejmowe" Piotra Skargi. Kazania zawierają przestrogi i wołania o miłość do kraju, o rozsądek, o obawę przed anarchią i rozpadem Rzeczypospolitej. To one stały się przyczyną faktu, iż w późniejszych epokach, po upadku Polski, uznawano głos księdza Skargi za proroczy. To tu Skarga używał obrazowych porównań i całe serce wkładał, by przekonać swoich słuchaczy. Jako stronnik króla występował zatem przeciw samowoli szlacheckiej, prywacie i zrywaniu sejmów. Na sześć chorób zapadła Rzeczpospolita - głosił Skarga - I - nieżyczliwość ludzka i chciwość, II - kłótnie i niezgody, III - herezja i niereligijność, IV - osłabienie władzy króla, V - niesprawiedliwe prawo i VI - grzechy i złości jawne. Słynne jest kazanie II, które te choroby wylicza, a Rzeczpospolitą porównuje do matki rodzonej. W tym samym kazaniu porównuje kraj do tonącego okrętu. Kazań sejmowych powstało osiem, a w VIII pada na Polskę wyrok upadku, który spotka kraj, jeśli się nie opamięta i nie poprawi.
c) "O poprawie Rzeczypospolitej" - Andrzej Frycz-Modrzewski tworzy wizję prawidłowego we własnym mniemaniu, sprawiedliwego, prawego państwa. Utwór składa się z pięciu ksiąg: I - o obyczajach, II - o prawach, III - o wojnie, IV - o kościele, V - o szkole. Autor postuluje równouprawnienie wobec prawa wszystkich warstw społecznych, jest przeciwnikiem wszelkich wojen, a zwolennikiem zgody i pokoju. W księdze I ukazuje obowiązki każdego obywatela, wykłada powinności senatora, posła, sędziego, starosty i hetmana.
- Poeta doctus. Jan Kochanowski nawet współczesnym ludziom może zaimponować rozległością swoich zainteresowań i swoim wykształceniem. Jest z pewnością najwybitniejszym twórcą epoki renesansu i tym różni się od Reja, że ogromnie dbał o kształt swojego stylu, o formę uprawianych gatunków i o artyzm języka, a także o wszechstronną wiedzę. Kochanowski studiował w Akademii Krakowskiej, w Królewcu, w Padwie, które to studia zadecydowały o erudycji poety. Nie były mu obce języki klasyczne: łacina, greka, hebrajski. Studiował także epokę starożytną - jej literaturę, filozofię. Nawiązania do antyku w dorobku Kochanowskiego widać choćby w doborze uprawianych gatunków, poeta pisze pieśni, fraszki, dramat wg reguł klasycznych, w odwołaniu się do twórczości Horacego, w podejmowaniu motywów z mitologii i literatury greckiej. Zapisał się w historii literatury polskiej Kochanowski nie tylko jako poeta i dramaturg, lecz także jako tłumacz psalmów. O jego renesansowym obliczu świadczą także filozoficzne poglądy twórcy, który uznaje świat za wielką harmonię, znajduje wielkie wartości natury i wsi, wielbi człowieka, głosi epikureizm i stoicyzm.