DZIEJE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

prof. dr hab. Marian Klementowski

Wykład 05.10.2008r.

ZAGADNIENIA

1. Najdawniejsze formy wymiaru sprawiedliwości w ustrojach rodowo - plemiennych, na przykładzie starożytnych plemion germańskich,

2. Wymiar sprawiedliwości w monarchii wczesnofeudalnej - sądownictwo
   w państwie frankońskim, Francji, Niemczech, Polsce, Rusi Kijowskiej

3. Kryzys sądownictwa,

4. Proces wczesnośredniowieczny,

5. Pozasądowe formy wymiaru sprawiedliwości - arbitralny karny system wymiaru sprawiedliwości, zemsta legalna, instytucje ograniczające samopomoc: pokoje boże, pokoje ziemskie,

6. Próba reform prawa materialnego i procesu sądowego,

7. Reformy ustroju sądownictwa,

8. Wymiar sprawiedliwości w monarchiach stanowych: stanowość sądownictwa (Francja, Niemcy, Polska, Rosja), sądownictwo angielskie, odrębność procesu angielskiego, próby gwarancji nietykalności osobistej (Wielka Karta Swobód 1215 r., Węgierska Bulla Króla Andrzeja II - 1222r., źródła hiszpańskie, polskie, Władysława Jagiełły 1430 i 1433)

9. Wymiar sprawiedliwości w monarchii absolutnej

10. Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Szlacheckiej,

11. Podstawy nowożytnego wymiaru sprawiedliwości,

12. Wymiar sprawiedliwości na ziemiach polskich po rozbiorach 1795 - 1918,

13. Wymiar sprawiedliwości w odrodzonej Rzeczypospolitej 1918 - 1939, struktura wymiaru sprawiedliwości, rodzaje sądów, zasady sądownictwa, rodzaje procesów sądowych.

14. Wymiar sprawiedliwości w totalitarnym państwie niemieckim i radzieckim: zasady sądów powszechnych, sądy szczególne, zmiany w procesie karnym i cywilnym, pozasądowe organy wymiaru sprawiedliwości.

15. Podstawowe zasady wymiaru sprawiedliwości po II wojnie światowej.

Poszukiwanie korzeni prawa należałoby rozpocząć od badania zjawisk prawnych społeczeństw przedpaństwowych zwanych prawem prymitywnym oraz prawa archaicznego. Badania te pozwalają dostrzec, że oba te piony wyrastały ze wspólnych korzeni - kultury śródziemnomorskiej. Kolejny wniosek jest taki, że już w tych zamierzchłych czasach można zaobserwować pewne zjawiska i poglądy prawne, które zachowały się do dzisiaj. Wiele konstrukcji prawa cywilnego opiera się na konstrukcjach wypracowanych jeszcze przez iurisprudentię (naukę prawa) rzymską 2000 lat temu. Również w innych dziedzinach prawa można odnotować ślady dawnych instytucji.

Funkcjonowanie sądownictwa zawsze w jakimś stopniu zależało od kształtu ustroju politycznego. Szczególnie silne te związki były do XVIII wieku. Rozwój sądownictwa został więc dostosowany do periodyzacji dziejów państwa.

Periodyzacja to podział historii na odcinki np. epoki, ery. Charakteryzuje się ono tym, że nie we wszystkich państwach wystąpiły analogiczne formy ustrojowe.

Różne były granice chronologiczne i czasowe trwania danej formy państwa.

Ten rozwój cechuje rozbieżność w czasie:

1. I okres państwa feudalnego to okres wczesnofeudalny - występował powszechnie we wszystkich państwach europejskich, we Francji skończył się w X wieku (987 rok), w Anglii przeciągnął się od XI - do połowy XIII wieku; w Niemczech trwał do połowy XII wieku, na Rusi do 1132 roku, a w Polsce do 1138 roku (do słynnego testamentu Bolesława Krzywoustego)

2. II okres to okres rozbicia dzielnicowego - rozdrobnienia feudalnego. Ta forma państwa w ogóle nie występowała w Anglii, natomiast bardzo szeroko występowała we Francji od X do XIV wieku. Forma ta na Rusi trwała do końca XV wieku. W Niemczech w XV wieku nie doszło do zjednoczenia Królestwa Niemieckiego, ale rozdrobnione Niemcy przekształciły się z kraju pogrążonego w anarchii feudalnej w kraj pokryty siecią państewek zapewniających pewne bezpieczeństwo. Wystąpiło tam zjawisko rozwoju zwierzchnictwa terytorialnego

3. III okres to monarchia stanowa. Monarchia stanowa była formą państwowości występującą po przezwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego. Najkrócej trwała w Polsce - do połowy XV wieku, w Rosji najdłużej aż do połowy XVII wieku (tam było to przesunięte w czasie - później powstała i dłużej się utrzymywała). Początek monarchii stanowej przyjmuje się zazwyczaj z powołaniem organu przedstawicielstwa stanowego. W Anglii okres monarchii stanowej trwał od 1265 roku (od wykształcenia się zgromadzenia stanowego Parlamentu) do końca XV wieku. We Francji stany generalne zwołane były po raz pierwszy w 1302 roku. W Niemczech sejmy krajowe (landtagi) pojawiły się w XIII wieku. Zorganizowały się one w różny sposób w różnych krajach niemieckich; różnice dotyczyły zarówno ich składu jak i atrybucji. Koniec monarchii stanowej w państwach niemieckich jest różny, na niektórych obszarach przetrwała ona aż do 1918 roku.

4. IV okres to monarchia absolutna. Okres ten w Anglii trwał od Tudorów aż do rewolucji burżuazyjnej w 1648 r. We Francji od Ludwika XI do rewolucji burżuazyjnej, która we Francji miała miejsce w 1789 r. W Prusach ta forma państwa pojawiła się od momentu ujednolicenia ustroju państwa tj. od 1701 r. i trwała do 1851 r. Monarchia absolutna rozwijała się w Rosji, od końca XVII w. do 1906 roku. W Polsce monarchia absolutna nie wystąpiła.

5. monarchia konstytucyjna - pojawiła się po rewolucjach burżuazyjnych, najwcześniej pojawiła się w Anglii - II połowa XVII wieku, Francja - schyłek XVIII wieku, Polska - II połowa XVIII wieku. W Rosji (chociaż to dyskusyjne, bo to namiastka konstytucji) - po rewolucji 1905 r. do rewolucji lutowej 1917r.

Organizacja sądownictwa jest wprawdzie powiązana z ustrojem państwa, ale nie zawsze zmiana ustroju sądownictwa pojawiała się wraz ze zmianą ustroju państwa. Dobitnym przykładem jest Anglia. Tam ukształtowały się pewne formy sądownictwa w XIII wieku (m. in. 5 sądów centralnych, sądy lokalne, sądy pokoju) i tak np. sędziowie pokoju przetrwali w niezmienionej formie do czasów dzisiejszych. W skali całej Europy organizacja sądownictwa przedstawia wielką różnorodność.

Rozpatrując proces karny (postępowanie sądowe) wyróżnia się
3 typy procesów:

1. proces skargowy - ten, który wykształcił się w państwie frankońskim (wczesnofeudalny) aż do pojawienia się procesu inkwizycyjnego.

2. proces inkwizycyjny - rozwijający się w trzech formach

• faza średniowieczna oparta na Constitutio Criminalis Carolina

• powszechny proces niemiecki

• nowożytny proces inkwizycyjny

3. mieszany: inkwizycyjno - skargowy

Dotyczy to głównie procesu karnego, aczkolwiek w średniowieczu nie było rozróżnienia procesu na karny i cywilny. Dopiero pod koniec średniowiecza procesy te zaczęły się różnicować.

Ad. 1)

Ustroje rodowo - plemienne -

Północną Europę zamieszkiwały ludy znajdujące się na dużo niższym poziomie, niż te zamieszkujące Europę południową. Były to ludy celtyckie, germańskie i słowiańskie oparte na ustroju rodowo - plemiennym. Podstawową jednostką organizacji społecznej stanowił ród. Składał się on
z kilku rodzin wywodzących się od wspólnego przodka. Ród miał różnorodne funkcje: religijne, gospodarcze i społeczne. Funkcja religijna rodu wiązała się
z kultem wspólnych przodków. Funkcja gospodarcza rodu polegała na tym, że ród osiedlał się wspólnie na ziemi, która stanowiła początkowo jego wspólną rodową własność. Dopiero w późniejszym rozwoju wykształciła się własność rodzinna i indywidualna. Ród zapewniał ochronę jednostce i występował w jej obronie. W razie pokrzywdzenia członka rodu, ród wobec braku odpowiednich organów sądowych dochodził sam krzywdy na rodzie krzywdziciela. Ta instytucja wróżdy (zemsty rodowej) zastąpiona została później systemem kompozycyjnym, tj. możliwością wykupienia się sprawcy przed zemstą rodu opłatami (główszczyzna).

Większa liczba rodów tworzyła plemię, które podobnie jak ród opierało się na świadomości wspólnego pochodzenia. W okresie wędrówek państewka plemienne (a także szczepowe) przenosiły swoje siedziby. Państewka te nie miały więc charakteru państwa terytorialnego, lecz opierały się na związku osób. Plemiona mogły dzielić się na pewną liczbę tzw. pagi. Głównym organem władzy w plemieniu był wiec - zgromadzenie wszystkich ludzi wolnych, zdolnych do noszenia broni.

Wiec decydował o najważniejszych sprawach. Do niego należało:

1. wypowiedzenie wojny lub zawarcie pokoju,

2. sądownictwo w najważniejszych sprawach,

3. wybór króla (rex), a w plemionach, które nie miały króla - wybór wodza na czas wojny (dux); wybór naczelników pagi

Funkcje państwa plemiennego były bardzo ograniczone. Sprowadzały się bowiem do zapewnienia bytu materialnego, do obrony plemienia na zewnątrz
i do funkcji sądowych. Ród był zobowiązany do rozstrzygania konfliktów wewnętrznych rodu. Wojskowość opierała się na powszechnym obowiązku wszystkich wolnych. Sądownictwo poza sprawami zastrzeżonymi dla wiecu, sprawowali w ziemiach wybrani na wiecu naczelnicy ziem. Rysem znamiennym państwa plemiennego były jego rozległe funkcje wojskowe i charakter demokratyczny władzy sprawowanej przez wiece. Stąd ustrój ten nazywany jest w nauce ustrojem demokracji wojennej.

Obok wiecu społeczność plemienna rządzona była przez królów. Trzecim organem był dowódca - wódz wojenny wybierany na czas wojny. Zwykle jednak starał się przedłużyć swoją władzę ze względu na swoje istotne uprawnienia.

WIEC

Funkcje sądowe spełniał wiec (sąd wiecowy), w skład wchodzili sędzia, kapłan azega (znawca prawa). Przed wiec można było przedłożyć sprawę i wszcząć postępowanie w sprawie gardłowej (zagrożonej karą śmierci). Wiec zwoływał król, przewodniczył kapłan azega. Każdy chodził uzbrojony. Wiec był mobilizacją wojenną. Najpierw kapłan ogłaszał pokój wiecowy. Ten wiec był organem sądowym, ale karę śmierci mógł wymierzyć tylko kapłan. Wywodziło się to z ówczesnego pojęcia zbrodni i kary. Przestępstwo było obrazą bóstwa, kapłan więc wymierzał karę.

Przy mniejszych zawinieniach stopień określał kapłan. Sądził też sprawy mniej istotne.

Kompetencje kapłana:

• tylko kapłani decydowali o karze śmieci i prawdopodobnie wykonywali tę karę,

• sprawa ta wiąże się z pojęciem przestępstwa w tym czasie, przestępstwo to obraza bóstwa. Przebłaganiem bóstwa zajmował się tylko kapłan. Kapłan poświęcał przestępcę aby przebłagać bóstwo. Był to pierwotny sposób wymierzania sprawiedliwości (pozasądowy).

SĄD KRÓLEWSKI

Drugim sądem był sąd królewski. Sądził król z asesorami. Początkowo kompetencje tego sądu były ograniczone, z czasem jednak przejął kompetencje sądu wiecowego.

SĄD DOWÓDCY WOJENNEGO

Na wiecu powoływany był dowódca wojenny, teoretycznie tylko na czas wyprawy wojennej, który w czasie wyprawy wojennej miał bardzo istotne kompetencje: tzw. prawo życia i śmierci, a więc prawo do pozasądowego wymiaru sprawiedliwości. Jest to ta forma wymiaru sprawiedliwości, która rozwinie się w późniejszym okresie i nazywana będzie różnie m.in. jako arbitralna. Dowódca wojenny starał się przedłużać swą władzę poza czas wojny ze względu na duże uprawnienia.

SĄDY URZĘDNIKÓW LOKALNYCH

Na wiecach wybierani byli również urzędnicy lokalni, naczelnicy okręgów, mniejsze jednostki to były jednostki setkowe, na czele których stał setnik.

SĄDY RODOWE

Sądy rodowe orzekały o wyobcowaniu - usunięciu z rodu. Była to kara zbliżona do kary śmierci. Wyobcowanego traktowało się jak wilka tzn. taki człowiek nie podlegał żadnym prawom, można go było ścigać jak wilka. Ród udzielał pomocy zarówno militarnej, finansowej jak i fizycznej. Chronił przed zemstą legalną i prowadził zemstę legalną. Człowiek, który pozbawiony był opieki rodu był wyobcowany. Nie można było mu udzielić pomocy i praktycznie był on skazany na śmierć.

SĄDY RODZINNE

Sądy rodzinne (sąd męża nad żoną) polegały na tym, że jeżeli żona dopuściła się zdrady mąż pędził niewierną żonę nagą przez całą wieś. Sąd rodzinny można określić jako oryginalne poczucie sprawiedliwości. Zachowywali czystość w obyczajach. Więcej znaczyły dobre obyczaje niż gdzie indziej prawo.

Ekspiacja - zadośćuczynienie

Ta różnorodność wynikała ze słabości państw. Brak było aparatu wyspecjalizowanego w wymiarze sprawiedliwości. Pokrzywdzony sam albo jego ród musiał dbać o swój interes.

SAMOPOMOC - ZEMSTA LEGALNA

Samopomoc (zemsta rodowa lub zemsta legalna) - to prawo pokrzywdzonego do dochodzenia doznanej krzywdy na osobie i mieniu krzywdziciela i jego rodu mocą własną bez udziału władz państwowych. Przedmiotem zemsty jest zarówno osoba krzywdziciela jak i jego mienie ale co ciekawe cały ród ponosi za to odpowiedzialność np. w starożytnym prawie duńskim należy się mścić nie na bezpośrednim sprawcy krzywd ale na najbardziej możnym z tego rodu by ród poniósł największą dolegliwość. Przyczyny występowania zemsty to przede wszystkim słabość państwa, które nie może zapewnić wymiaru sprawiedliwości, nie może zabezpieczyć praw jednostki, jego ochrony ale także drugi czynnik, którym jest sakralizm zemsty - czynniki religijne, pogańskie, które mówią, iż w przypadku nie pomszczenia dusza ludzka nie zazna spokoju. Jest to święty obowiązek zemsty.

Koniec zemsty w Anglii nastąpił w XII wieku, we Francji utrzymywała się do XV wieku, w Niemczech do XVII wieku z pewnymi ograniczeniami. Natomiast obecnie występuje jeszcze w Albanii. Zemstę starano się załagodzić poprzez pojednanie.

WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI POZASĄDOWY - ARBITRALNY

Ta forma przysługiwała królowi i upoważnionym przez niego urzędnikom. Był to gniew królewski. W średniowieczu ta forma występowała w każdym kraju europejskim. Najwcześniej zaczęto ją ograniczać w Anglii w 1215 roku - Wielka Karta Wolności. Zakazano więzić, ścigać bez wyroku sądowego. Drugi akt prawny Habeas Corpus Act z 1679 roku stanowiący jeden ze składników niespisanej konstytucji angielskiej stworzył gwarancję nietykalności osobistej, gwarantował, że nikt nie będzie karany bez wyroku sadowego. Akt ten obowiązuje do dzisiaj. Ta forma arbitralnego wymiaru sprawiedliwości występowała też w Polsce - azyl wojewodziński. Dotyczył on tylko szlachty, potem, król Władysław Jagiełło nadał dwa przywileje dla szlachty - przywilej jedlneński i krakowski z 1430-1433. Przywileje jedlneński i krakowski - za tron dla potomków: gwarantowana była nietykalność osobista bez wyroku; prawa polskie na ziemie ruskie; tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym.

FRANCJA -

- listy opieczętowane lub zamknięte.

Były to uprawnienia królewskie, król ogłaszał, że np. takiego i takiego zamknąć, wysłać do Kolonii czy Bastylii bez dania szansy obrony. Bastylia była symbolem władzy arbitralnej króla. To uprawnienie przetrwało do rewolucji, zniosła je w 1789 roku Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela. Listy opieczętowane podpisane przez króla i opatrzonego jego pieczęcią służyły różnym celom. Nazywano je pierwotnie „szczególnymi rozkazami króla”. Później pod nazwą „listów opieczętowanych” rozumiano tylko pisma zawierające rozkaz ograniczenia czyjejś wolności, skazanie na wygnanie lub nakaz odosobnienia w jakimś klasztorze lub fortecy, najczęściej w paryskiej Bastylii. Była to straszliwa prerogatywa królewska równoznaczna z prawem wydawania wyroków skazujących bez sądu. Wprawdzie monarchia nie nadużywała tego wyjątkowego środka, nie mniej jednak opinia publiczna w XVIII wieku widziała słusznie w listach opieczętowanych rażący przejaw przerostu absolutyzmu, symbol tyranii.

ROSJA -

Węgierska Bulla Króla Andrzeja II - 1222r.

Król Andrzej II panujący na Węgrzech w latach 1205-35 wydał w 1222 r. Złotą Bullę. Dokument ten potwierdził możnym i duchowieństwu ich dotychczasowe przywileje. Gwarantował także nienaruszalność dóbr, zwolnienie z podatków, nietykalność osobistą i swobodne rozporządzanie dobrami niższej szlachty, która już nie była podstawą władzy królewskiej. Służba wojskowa bez wynagrodzenia była obowiązkowa tylko w granicach kraju. Zgromadzenie krajowe otrzymało prawo do przedkładania skarg królowi i wypowiadania mu posłuszeństwa, w przypadku naruszenia przez monarchę postanowień bulli. Złota Bulla nie przyniosła żadnych zmian w sytuacji mieszczaństwa i chłopów.

Pokoje ziemskie.

Powstanie państw szczepowych

Od III i IV wieku zaczęły pojawiać się wśród ludów germańskich organizacje państwowe wyższego rzędu - państwa szczepowe powstałe przez połączenie kilku plemion. Główne państwa szczepowe były następujące:

1. państwo Wizygotów - od 419 roku do 711 roku

2. państwo Wandalów - Wandalowie przebywali w IV wieku na terenie obecnych Węgier. W swych wędrówkach za zachód osiedlili się w Hiszpanii (Andaluzja). Wyparci przez Wizygotów z Hiszpanii w 435 roku założyli nowe państwo sprzymierzone z Rzymem
   w północno-zachodniej Afryce. Kres temu państwo położyła armia bizantyńska w 534 roku.

3. państwo Burgundów - wyspa Bornholm, potem osiedlili się na terenach nad Odrą, w V wieku założyli „królestwo wormackie” nad Renem. W 443 roku osiedlili się w alpejskiej Sabałdii, potem rozprzestrzenili się na terenie południowej Francji (dolina Rodanu
   i Saony) ze stolicą w Lyonie. W roku 534 państwo burgundzkie zostało
   wcielone do państwa Franków.

4. państwo Franków - w 358 roku osiedlili się na terenie dzisiejszej Belgii. Król Franków Chlodwig w 486 roku zajął terytorium północnej Francji aż po Loarę. W 507 roku Frankowie podbili Wizygotów, w 534 państwo burgundzkie a V i VI wieku germańskie szczepy Alamanów (środkowy Ren), Bawarów i Turyngów. W 774 roku do państwa Franków przyłączone zostało państwo Longobardów (Włochy północne). Państwo frankońskie likwidując inne szczepowe pastwa germańskie doszło do olbrzymiej potęgi i przekształciło się
   monarchię wczesnofeudalną.

5. państwo Ostrogotów - król Ostrogotów Teodoryk założył to państwo
   w 493 roku na obszarze północnych Włoch ze stolicą w Rawennie. Doszło ono do znacznego rozkwitu lecz już w 554 roku zostało zlikwidowane przez armię bizantyńską.

6. państwo Longobardów - zostało założone na terenach północnych Włoch poprzednio zajmowanych przez państwo ostrogockie. Państwo to opanowało terytorium prawie całych Włoch. W połowie VIII wieku pobici przez Franków ustąpili część terytorium, które stało się zalążkiem państwa kościelnego. W 774 roku terytorium państwa Longobardów zostało przyłączone do państwa frankońskiego.

7. państwa szczepowe germańskie na wschód od Renu.

8. państwo anglosaskie

9. ludy skandynawskie

PAŃSTWO W EPOCE FEUDALIZMU

PAŃSTWO FRANKOŃSKIE

Państwo frankońskie to państwo na wyższym szczeblu rozwoju kiedy państwo przechodzi ze związku o charakterze personalnym, bez granic do państwa stacjonarnego o trwałych granicach państwowych.

Odegrało ono największą rolę historyczną, wchłaniając kolejno inne państwa szczepowe objęło ono znaczny obszar Europy Zachodniej. Państwo frankońskie w ciągu swego kilkuwiekowego istnienia przechodziło różne koleje, dokonywała się w nim ewolucja zarówno ustroju społeczno-gospodarczego, jak i instytucji państwowych oraz prawa. Okres państwa frankońskiego to okres dwóch dynastii :

• dynastii Merowingów (Chlodwig i jego potomkowie) do 751 roku

• dynastii Karolingów (Karol Wielki), panowali oni we Francji zachodniej do 987 roku a we Francji wschodniej do 911 roku.

WŁADZA:

1. monarcha - najpierw król, w późniejszym okresie cesarz. (ewokacja - uprawnienie króla, miał on możliwość wywołania przed swój sąd wszystkich spraw, których rozsądzaniem był zainteresowany)

2. palatium - dwór królewski, w którym obok straży przybocznej (drużyny) przebywały wybitne osobistości świeckie i duchowne (paladyni). Wśród nich znajdowali się głównie urzędnicy, którzy łączyli obsługę domową króla
   i wysokie funkcje administracyjne. Pierwszym urzędnikiem był majordom, który za Merowingów zagarnął dla siebie wiele uprawnień królewskich. Za czasów Karolingów był to Comes pałacowy. Sądził on wszystkie sprawy jakie napływały do króla z dwoma wyjątkami: kiedy prawo było zbyt surowe albo kiedy istniała luka w prawie. Te sprawy były zastrzeżone dla monarchy. Występował on jako moderator prawa tj. ten który zmienia, kształtuje prawo. Przy rozstrzyganiu tych spraw monarcha opierał się na zasadach słuszności. Był to ogół służb i urzędów przy królu. Stolicy stałej nie znali. Cały ten dwór wędrował z królem po państwie. Przyjeżdżali na miejsce a wyjeżdżali wówczas, gdy brakowało już żywności.

3. zjazdy możnych (placita) - reprezentowana w nich była wyłącznie świecka i duchowna arystokracja. W dobie karolińskiej zbierały się regularnie służąc królowi radą. Od połowy IX wieku placita zdobyły sobie prawo decydowania
   o sprawach państwowych. Oznaczało to poddanie się władzy królewskiej kontroli możnych.

4. zjazdy duchowieństwa czyli synody.

OGÓLNY ROZWÓJ SĄDOWNICTWA

Sądownictwo w państwie frankońskim nie poszło wcale za wzorami Rzymu, który miał wieloinstancyjny system sądowy i który znał instytucję apelacji. Demokratyczny charakter sądów uległ w państwie frankońskim stopniowemu zatarciu.

W dziejach sądownictwa frankońskiego możemy wyróżnić kolejne etapy:

1. w początkowym okresie sądy sprawowało zgromadzenie ludowe odbywające się na wzgórzu sądowym (Malberg) pod przewodnictwem wybieranego przez ludność urzędnika, thunginusa.

2. w dobie merowińskiej w miejsce w/wym. urzędnika występował urzędnik królewski - hrabia. On przewodniczył zgromadzeniu
   i ogłaszał wyrok w otoczeniu 7 mężów tzw. rachimburgów, powoływanych przez to zgromadzenie. Proponowali oni wyrok, który zgromadzenie mogło przyjąć bądź odrzucić.

3. w dobie karolińskiej zamiast rachimburgów występowali ławnicy, powoływani przez hrabiego na zgromadzeniu jako jego stali pomocnicy.

4. od czasów Karola Wielkiego udział czynnika ludowego uległ dalszemu zmniejszeniu. Lud uczestniczył odtąd na rokach sądowych, głównych, odbywanych pod przewodnictwem hrabiego tylko trzy razy w roku. Na pozostałych rokach mniejszych sądził hrabia lub delegowany przez niego wicehrabia z udziałem ławników. Od wyroków wszystkich tych sądów nie było możliwości odwołania się.

Obok tego sądownictwa określanego jako sądownictwo zwyczajne, rozwinęło się sądownictwo królewskie. Król mógł każdą sprawę ewokować (wywoływać) przed swój sąd. Do wyłącznej kompetencji sądów królewskich należały niektóre sprawy ze względu na osobę stron (sprawy inwestytur kościelnych, wasali królewskich) lub na rodzaj sprawy (np. obraza majestatu, złamanie królewskiego bannus (w monarchii frankońskiej (482-987), prawo króla do wydawania określonej treści rozkazów, za których niewykonanie groziła wysoka kara (z karą śmierci włącznie).

Na terenach objętych immunitetem sądowym sądownictwo sprawował pan immunitetowy lub jego wójt. Tak więc państwo frankońskie nie miało z czasem już ani sądownictwa ludowego, ani nie przyjęło jeszcze zhierarchizowanego sądownictwa państwowego.

PRAWO KARNE

Zasady prawa karnego i procedura sądowa stały w porównaniu z prawem rzymskim na niskim poziomie. Ściganie przestępstw nie należało pierwotnie do państwa (z wyjątkiem niektórych zbrodni takich jak zdrada, dezercja czy fałszowanie monet) lecz do tylko do poszkodowanego i jego rodu. Otwierało to pole dla poszkodowanego do dochodzenia krzywdy wobec winnego i jego rodu w drodze krwawej zemsty rodowej przy stosowaniu zasady talionu: oko za oko, ząb za ząb. Ten archaiczny system typowy dla pewnych ludów pierwotnych uległ złagodzeniu w prawach wielu szczepów germańskich. Mianowicie winny bądź jego ród musiał zapłacić poszkodowanemu karę pieniężną czyli „kompozycję” (główszczyznę). Zaczęto też oddawać sprawy do sądu zamiast odwoływać się do własnej pomocy, sąd zaś określał wysokość kary. Prawa germańskie zawierają całe taryfy tego rodzaju kar „kompozycyjnych”, których wysokość była zróżnicowana zależnie od rodzaju przestępnego czynu oraz pod położenia społecznego osoby poszkodowanej. W tej perspektywie uznać należy za wielki postęp późniejsze wprowadzenie przez sądy królewski kar jako kar publicznych a więc nie tylko kar pieniężnych ale także kary śmieci

i kar cielesnych.

PROCES

W postępowaniu sądowym ustaliły się następujące charakterystyczne zasady, które długo jeszcze panować będą w procesie średniowiecznym:

1. w procesie nie odróżniano spraw cywilnych od spraw karnych. Uważano, że bezprawia dopuścił się tak samo ten kto naruszył cudze prawa prywatne jak i ten kto dopuścił się w stosunku do kogoś innego czynu podlegającego współcześnie represji karnej. Rozróżnienie między procesem cywilnym i karnym dokonana się w Europie znacznie później.

2. proces miał charakter procesu skargowego czyli akuzatoryjnego tzn. postępowanie sądowe mogło być wdrożone w zasadzie tylko na podstawie skargi poszkodowanego. Tego rodzaju zasada nie chroniła oczywiście interesu społecznego gdyż wiele przestępstw mogło pozostać bezkarnymi. Prawa karne znało w średniowieczu liczne próby, które miały na celu znalezienie najwłaściwszej drogi dla zwalczania przestępczości - innej niż droga skargi prywatnej poszkodowanego. Doprowadzą one ostatecznie do wprowadzenia w procesie karnym panującej dziś zasady ścigania przestępstw z urzędu według której oskarżyciel publiczny wdraża postępowanie niezależnie od woli zachowania się - lub nawet wbrew woli - poszkodowanego. Problem ścigania przestępstw wtedy kiedy poszkodowany nie wystąpił ze skargą wymagał więc jakiegoś rozwiązania w celu zabezpieczenia pokoju wewnętrznego - także już w państwie frankońskim. W tym celu wprowadzono postępowania specjalne tzw. postępowanie rugowe. Miało ono na celu ściganie przestępstw szczególnie groźnych jak m.in. mężobójstwo, podpalenie itp. Hrabia lub wysłannicy królewscy
   (missi) przybywszy do jakiejś miejscowości wzywali grupę mieszkańców jako rugowników, którzy pod przysięgą musieli zeznać czy wiadomo im o jakichś nie ujawnionych przestępstwach. Następnie władza (hrabia lub missi) występowała w postępowaniu sądowym jako oskarżyciel wobec osób obwinionych przez rugowników. Jeżeli oskarżony się nie oczyścił z postawionych mu zarzutów podlegał karze. Zasada skargowości utrzyma się przez wiele wieków i zostanie dopiero w późnym średniowieczu wyparta przez proces inkwizycyjny.

3. proces miał charakter kontradyktoryjny (sporny) znaczy to, że
   w procesie toczył się spór między dwiema stronami i strony miały możność rozwinięcia wysiłków w kierunku udowodnienia swych twierdzeń.

4. proces opierał się na zasadzie ustności i jawności. Oznaczało to, że strony i świadkowie zeznawali ustnie przed sądem a rozprawa była jawna. Zasady te zostaną u schyłku średniowiecza wyparte przez zasadę pisemności i tajności postępowania.

5. następną cechą procesu był jego formalizm. Postępowanie sądowe związane było z rygorystycznym stosowaniem ustalonych form
   i formułek, których zaniedbanie mogło prowadzić stronę do przegrania procesu.

6. za szczególnie znamienną cechę procesu wczesnośredniowiecznego uznać należy to, że postępowanie dowodowe nie poprzedzało jak dzisiaj zapadnięcia wyroku lecz było oddzielone od właściwego przewodu na rozprawie sądowej i następowało dopiero po wydaniu wyroku. Sąd mógł wydać albo wyrok końcowy bez postępowania dowodowego, w wypadku uznania przez pozwanego postawionego mu zarzutu czy roszczenia za słuszne albo też wydać wyrok końcowy
   i dowodowy w wypadku zaprzeczenia przez pozwanego zarzutu czy roszczenia powoda. W wypadku takim sąd postanawiał która ze stron ma przeprowadzić dowód i orzekał z góry jakie będą następstwa udania się lub nie udania dowodu. A zatem wyrok dowodowy był również wyrokiem końcowym, lecz warunkowym, uzależniającym od wyniku postępowania dowodowego to, na czyja korzyść ono wypadnie. Treść wyroku proponował jeden z uczestników sądu
   (rachimburg lub ławnik). Wniosek wyroku zanim został ogłoszony przez przewodniczącego sądu jako wyrok mógł zostać „naganiony” przez jedną ze stron i każdego uczestnika zgromadzenia sądowego. Nagana wyroku musiała zawierać zarzut świadomego złamania prawa przez wnioskodawcę. O słuszności nagany decydował pojedynek między ganiącym wyrok a wnioskodawcą. Nagana wyroku mogło początkowo być przeprowadzona tylko w toku postępowania na rozprawie, przed zapadnięciem wyroku. Dopiero później nagana wyroku będzie rozsądzana pojedynkiem przed sądem wyższej instancji. W ten sposób stanie się ona rodzajem środka odwoławczego torującego drogę apelacji sądowej.

7. Wyrok sądowy rozstrzygał pierwotnie sprawę w sposób ostateczny. Rzymska zasada apelacji od sądu niższego do sądu hierarchicznie wyższego nie była znana. Drogę do niej torowała w pewnej mierze instytucja nagany wyroku. Instytucja apelacji rozwinęła się dopiero w późniejszym wiekach, wzorując się na procesie rzymskim.

Przebieg procesu.

Rozpoczął się od pierwszego pytania sędziego „wedle jakiego prawa żyjesz?”. Proces był wszczynany w wyniku pozwu lub skargi. Było to wezwanie sprawcy do sądu w sposób przez prawo przewidziany. Występowały trzy rodzaje pozwów:

• pozew prywatny (manicio) - strona wraz z dwoma świadkami szła do pozwanego i wzywała go do sądu.

• pozew urzędowy (banicio) - urzędnik z pierścieniem lub inną oznaką władzy przychodził do kogoś i pozywał go przed sąd.

• pozew wystawiony przez kancelarię królewską (inviculus de justica hacienta) - specjalny pozew do sądu królewskiego, pociągał on za sobą obowiązek stawiennictwa.

Proces rozpoczynał się od tzw. confessio iuris czyli wyznania prawa. Obowiązywała bowiem zasada osobowości prawa. Polegała ona na tym, że każdy miał prawo być sądzonym według prawa swojego szczepu niezależnie od tego gdzie się znajduje (postępowanie rugowe). Złożenie skargi oznaczało obowiązek stawienia się stron. Nieobecność usprawiedliwiała, według prawa salickiego, tylko choroba, posługa królewska lub klęski żywiołowe. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo powoda pociągało za sobą karę pieniężną (15 solidów a 1 solid = 1 krowa) i karę wyobcowania określaną mianem proskrypcji sądowej (skazanie na banicje, wyjęcie spod praw). Kiedy strony się stawiły powód wygłaszał skargę. Istniał obowiązek odpowiedzi przeciwnika. Mógł on zachować się trojako:

1. mógł się przyznać i wówczas zapadał wyrok ostateczny
   (końcowy). Jest to oprócz złapania na gorącym uczynku jedyny przypadek wydania ostatecznego wyroku. W innych przypadkach zapada wyrok dowodowy. Wyrok dowodowy określa obowiązek złożenia dowodu, rodzaj dowodu i ustala z góry rozstrzygnięcie

2. milczenie. Pozwany podlega wyobcowaniu (proskrypcji). Może uchylić się w dwóch przypadkach: jeżeli miał dokument lub jeżeli przedstawi brak zdolności procesowej np. jest niewolnikiem

3. zaprzeczenie. Sędzia przedstawia nakaz zawarcia układu dowodowego. Układ dowodowy jest to umowa stron, że postąpią zgodnie z wynikiem postępowania dowodowego. Nie zawarcie takiego układu skutkuje wyobcowaniem. Jeżeli dochodzi do zawarcia układu wówczas dochodzi do wydania wyroku dowodowego.

Fazy wydania wyroku

1. nakaz sędziego

2. projekt asesora - rachimburgów, potem stałych ławników

3. akceptacja

4. ogłoszenie przez sędziego

W tym momencie strona niezadowolona może złożyć naganę wyroku, która jest środkiem przeciwko osobie sędziego lub asesora. Nagana różni się od apelacji tym, że jest to zarzut przeciwko osobie sędziego lub asesora kwestionujący jego uczciwość, a apelacja jest to zarzut skierowany przeciwko wyrokowi.

Kasacja - atakuje się również wyrok, podnosząc zarzut, że został wydany
z naruszeniem prawa materialnego lub procesowego.

Jeżeli nagana była nieskuteczna dochodziło do postępowania dowodowego poprzez środki dowodowe:

1. przyznanie (mogło być uzyskane drogą tortur, ale tylko w stosunku do niewolników), bardzo prymitywne - położenie na ławie i okładanie kijami

2. przysięga dowodowa - rodzaj samoprzeklęcia np. a niech mnie piorun strzeli.

3. współprzysiężnicy (współrodowcy)- prawo określa liczbę od 3 do 72, przysięgają oni, że to co mówi powód jest wiarygodne. Nie przedstawiają oni faktów i tym różnią się od świadków, którzy zeznają co widzieli i słyszeli.

4. świadkowie - zwykli, częściej uroczyści (wzywani do pewnej czynności, później zeznawali jako świadkowie), urzędowi (sędziowie)

5. ordalia - wierzono w magiczną rolę Boga, który ma wskazać słuszność dowodów - powszechnie stosowane do XIII wieku

ŚRODKI DOWODOWE

Wśród środków dowodowych pierwsze miejsce zajmowały przysięga i sądy boże czyli ordalia. Świadkowie mieli małe znaczenie. W czasach frankońskich natomiast moc dowodową zaczęły uzyskiwać dokumenty. Były to dokumenty królewskie i prywatne. Dokumentowi królewskiemu nie można było zarzucić fałszu pod karą śmierci natomiast dokumentowi prywatnemu można było zarzucić fałsz. Strony miały możność dowodzenia swych twierdzeń bądź oczyszczenia się z zarzutu im postawionego przez złożenie przysięgi i to wraz ze współprzysiężnikami. Współprzysiężnicy składali przysięgę nie co do prawdziwości faktów zaprzysiężonych przez stronę, lecz co do jej wiarygodności.

Ordalia (iudicia dei) miały charakter jednostronny, albo dwustronny.

Do pierwszej kategorii zaliczane są:

• Próba zimnej wody (iudicium aquae frigidae) - oskarżony ze skrępowanymi kończynami, trzymany na linie obwiązanej przeważnie wokół pasa, był wrzucany do wody. Gdy tonął oznaczało to, że jest niewinny, gdyż woda jako żywioł czysty, nie mogła przyjąć zbrodniarza; Stosowana do kobiet podejrzanych o czary.

• Próba gorącej wody (iudicium aquae ferventis) - podejrzany miał za zadanie wyciągnięcie gołą ręką z kociołka z wrzątkiem przedmiotu leżącego na jego dnie. Przy lżejszych przestępstwach wystarczyło zanurzyć dłoń po nadgarstki, przy cięższych nawet po łokcie. Brak oparzeń i sposób gojenia się ran był dowodem winy lub niewinności;

• Losowanie - stosowane w przypadku przestępstw, gdzie trudno było ustalić faktycznego sprawcę czynu, sytuacja taka mogła mieć miejsce na przykład podczas zbiegowiska. Wtedy to właśnie los, kierowany przez Boga, wskazywał winnego;

• Próba poświęconego kęsa, próba chleba i sera (iudicium offae, iudicium panis et casei) - jedna z najłagodniejszych ordalii, polegająca na przełknięciu bez zakrztuszenia poświęconego chleba i sera. Osoba, której to się udało, zostawała uznana za niewinną;

• Próba komunii (examen corporis et sanquinis Dei)  przypominająca próbę kęsa. Gdyby zbrodniarzowi udało się przyjąć komunie bez zadławienia, to i tak powinien ponieść natychmiastową śmierć z rąk Boga;

• Próba rozpalonego żelaza (iudicium ferri igniti) - podlegający tej próbie miał za zadanie zrobić kilka kroków trzymając w dłoni rozpalony do czerwoności kawałek żelaza o określonej masie, od 0,5 kg do 1,5 kg. Waga
i ilość kroków była zależna od ciężaru popełnionego przestępstwa. Inny rodzaj tej ordalii to przejście bosymi nogami po rozpalonych węglach. Podobnie, jak w przypadku próby gorącej wody, brak oparzeń lub ich znikoma wielkość była dowodem niewinności ( przejście po 9 rozpalonych lemieszach lub przejście
9 kroków z rozpalonym żelazem w rękach)

• Próba marów - oskarżony o zabójstwo powinien trzykrotnie obejść na kolanach zwłoki, za każdym okrążeniem całować je, wymawiać nazwisko trupa i przysięgać, że jest niewinny. Gdyby rany zmarłego zmieniły się, oznaczać miałoby to winę poddanego próbie.

Natomiast jako dwustronne wymieniane są:

• Próba krzyża (iudicium crucis) - strony procesowe podczas odprawianej mszy stawały przed krucyfiksem z podniesionymi do góry rękami. Zwyciężał ten, który wytrwał dłużej w tej niewygodnej pozycji;

• Pojedynek (iudicium puqnae) - najbardziej rozpowszechniona forma ordalii, stosowana zamiennie z próbą krzyża. Strony staczały ze sobą walkę - rycerze na miecze, obuchy i tarcze, natomiast chłopi przeważnie walczyli kijami. Zwycięzca mógł się szczycić wsparciem Boga, a więc
i prawdomównością.

Ordalia, jako środek dowodowy opierający się na wierze w bezpośrednią interwencję Boga w proces poprzez ochronę niewinnego, tracą na znaczeniu na przełomie XII i XIII w. Wtedy to właśnie spotykają się z niespotykaną do tej pory krytyką, zarówno ze strony teologów, jak i prawników. Ostatecznie
w 1215 roku władze papieskie, zdając sobie sprawę z tego, że rezultat tego typu sądów bożych może być z góry ustalony i widząc, że proces karny uległ całkowitej dewaluacji, zabroniły ich stosowania. Mimo tego w niektórych miejscach Europy, jak na przykład miasta włoskie, niektóre ordalia przetrwały do połowy XIV w.

Zasady odpowiedzialności:

1. w sprawach karnych nie badano, nie znano pojęcia winy, przyjmowano znamiona zewnętrzne, które z góry decydowały o uznaniu czynu za umyślny lub nieumyślny, nie znano pojęcia obrony koniecznej, usiłowania. Niektóre czyny (np. dziś usiłowanie) traktowano jako odrębne przestępstwo.

2. kara była prywatna (2 części): cielesne (np. ćwiartowanie), kara śmierci.

Sąd królewski dzielił się na:

• niższy sąd królewski - załatwiał wszystkie sprawy

• wyższy sąd królewski - moderator prawa, wypełniał luki w prawie

Za panowania Merowingów nastąpił kryzys administracji lokalnej. Kryzys ten wynikał z wielu przyczyn:

1. podziały państw - wynikają z patrymonialnej koncepcji państwa. Władca traktował państwo jako swoją własność i mógł je dzielić między synów. Zanikało w ten sposób poczucie jedności w państwie.

2. wielość praw - prawo królewskie ogłaszane przez króla dekrety, stosowano tez prawo rzymskie, kanoniczne, zwyczaje germańskie. Dochodziło więc do kolizji praw, stąd upadek autorytetu prawa.

3. wielość instytucji sądowych

4. zła rekrutacja urzędników, sędziów. O powołaniu decydowały nie kwalifikacje ale łapówki, intrygi i znajomości.

5. złe wynagradzanie urzędników, brak środków na wynagradzanie. Sędzia otrzymywał pewną części kary, którą zatrzymywał dla siebie. Dominowała kara kompozycyjna, która dzieliła się na dwie części. Jedna cześć przypadała pokrzywdzonemu (opłata za głowę), a druga część przypadała królowi - opłata za naruszenie pokoju królewskiego. Z tej drugiej części kary 1/3 zatrzymywał dla siebie sędzia.

6. niski poziom moralny i intelektualny urzędników (służba królowi),

7. słabość sił przymusu (brak gwarancji nietykalności sędziowskiej)

8. brak gwarancji nietykalności - sędzia nie mógł sądzić osób objętych specjalnym przywilejem królewskim. Zazwyczaj były to osoby z rodu królewskiego oraz osoby objęte przywilejem sądowym - duchowieństwo (azyl kościelny - wyłączenie miejscowe - osobie, która schroniła się w kościele nie można było nic zrobić).

FEUDALIZM

ustrój ekonomiczny, który wskazuje na to, kto jest właścicielem środków produkcji.

ZNACZENIE PAŃSTWA FRANKOŃSKIEGO DLA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI.

1. Powstała nowa kultura europejska, na którą składały się trzy elementy:

• pozostałości dawnej upadającej kultury grecko-rzymskiej

• nowe kultury szczepów barbarzyńskich

• wpływ kościoła od chrztu Chlodwiga w 496 roku

2. Na uwagę zasługuje także renesans karoliński a szczególnym osiągnięciem renesansu jest akwizgrańska szkoła pałacowa, akademia Karola Wielkiego, architektura dworska szukająca wzorców antycznych w kolumnach, mozaikach oraz posągu Teodoryka przeniesionych do Rzymu. Lecz nade wszystko najistotniejszą jest reforma oświaty, która stanowi zalążek przyszłego ustroju europejskiego.

3. Przemiany społeczne, która zapoczątkowały proces organizacji stosunków społecznych od Karolingów. Najistotniejszym rysem feudalizmu było występowanie wielkiej własności ziemskiej
   i stosunków poddańczych na wsi. Od czasów Karola Wielkiego do monarchii absolutnej w XVIII i XIX wieku siłą panującą byli wielcy właściciele ziemscy skupiający w swym ręku większość istniejących w kraju dóbr majątkowych. Stosunek między właścicielem ziemskim a ludnością wiejską mieścił się w pojęciu stosunku poddańczego.

Trzy podstawowe cechy stosunku poddańczego:

1. chłop nie miał ziemi na własność, miał tylko jej posiadanie i prawa użytkowe. Jego prawa do gruntu bywały bardziej lub mniej ograniczone, mogły być prawami dziedzicznymi i chłop był wtedy nieusuwalny z gruntu, mogły być tak nikłe, że pan mógł chłopa dowolnie z gruntu usunąć. Z tej racji można mówić o własności podzielonej między pana, który miał prawa zwierzchniej własności i chłopa, który miał tylko prawa użytkowe,

2. chłop poddany w zamian za użytkowanie gruntu pańskiego świadczył należności, które tworzyły dochód jego pana, tzw. rentę feudalną. Świadczenia te mogły być trojakiego rodzaju:

1. w odrobku (pańszczyzna)

2. w naturze (w produkcji roślinnej lub zwierzęcej)

3. w pieniądzu.

Odpowiednio odróżnia się 3 rodzaje renty feudalnej:

1. rentę odrobkową

2. rentę naturalną

3. rentę pieniężną

1. stosunek poddańczy wiązał się nie tylko ze świadczeniami ekonomicznymi chłopa z tytułu gospodarowania na ziemi pańskiej. Na skutek przywilejów m.in. immunitetów, panowie uzyskiwali w stosunku do poddanych uprawnienia, które normalnie należą do władzy państwowej. Własność ziemska przerodziła się we władztwo gruntowe. Przede wszystkim więc właściciele posiedli władzę sądową nad chłopami, następnie wiele uprawnień ekonomicznych jak np. monopole, zmuszające chłopów do korzystania z młyna lub browaru pańskiego, jak inne świadczenia, często dla chłopa uciążliwe i upokarzające.

Stosunki poddańcze przybierały więc w różnych krajach i w różnych okresach różne formy, czasem mniej uciążliwe dla chłopów, czasem zbliżające faktycznie ich położenie do położenia niewolników. Z punktu jednak widzenia prawnego różnica między położeniem niewolników i poddanych była istotna. Niewolnik był rzeczą, stał poza prawem, poddany był podmiotem prawa, bez względu na to, w jakim stopniu jego prawa były ograniczone.

FEUDALIZM A USTRÓJ LENNY

Ustrój lenny stanowił specyficzną strukturę społeczną: wszyscy feudałowie mieli tu określone miejsce w hierarchii lennej, na jej czele stał monarcha. Feudałowie byli wasalami króla lub innych seniorów, od których dzierżyli lenno, a sami równocześnie mogli być seniorami wobec wasali, którzy dzierżyli lenno od nich. Każdy stosunek lenny był stosunkiem osobistym między dwiema osobami, które zawarły ze sobą umowę czyli kontrakt lenny.

Ustrój lenny z punktu widzenia prawa publicznego (rozdrobnienie władzy zwierzchniej).

Przyczyny:

1. słabość władzy państwowej,

2. immunitety, na mocy których monarcha zrzeka się części swojej władzy
   i przekazuje na rzecz uprzywilejowanego. Urzędnik królewski nie ma prawa wstępować na teren immunisty. Immunitety - pełne i częściowe.

3. dziedziczność urzędu - akt cesarski Karola Łysego

Ustrój lenny z punktu widzenia prawa prywatnego

Przyczyny powstawania hierarchii osób:

• komendacja ubogiego oddanie się pod opiekę, władzę innej osoby
  w zamian za utrzymanie.

• seniorat karoliński - na mocy którego każdy musi być wasalem swego pana. Nakazuje aby każdy wolny wybrał sobie seniora, a wszystkich seniorów zobowiązywał do stania się wasalami królewskimi.

• wasalstwo, czyli umowa w wyniku której wasal oddaje się w służbę seniorowi w zamian za pełnienie funkcji wasalnych. Umowa między wasalem a seniorem o świadczenie pewnych obowiązków w zamian za uzyskanie lenna (element osobisty)

Hierarchia ziem - 2 rodzaje nadania:

• Prekarium - nadanie ziemi na użytkowanie dla celów gospodarczych

• Beneficjum - nadanie ziemi na użytkowanie dla celów politycznych

(element rzeczowy)

Lenno rycerskie

Materialnym oparciem rycerzy była własność ziemska (beneficjum), nadawana rycerzowi przez jakiegoś możnego pana poprzez związanie ich węzłem feudalnym. Rycerz stając się wasalem seniora zyskiwał ziemię i pewną z jego strony opiekę w zamian za zobowiązanie się do pełnienia służby wojskowej w określonym wymiarze. Nie każdy jednak rycerz otrzymywał lenno. Wielu służyło na dworze możnowładcy.

Kontrakt lenny

była to umowa, w której jedna osoba - zwana seniorem - nadawała drugiej osobie - zwanej wasalem - pewną nieruchomość w lenno w zamian za pewne świadczenia, przy obie strony zobowiązywały się do wzajemnej lojalności. Przedmiotem lenna była z reguły ziemia. Wyjątkowo nadawano w lenno inne źródła dochodu np. urząd lub rentę tj. prawo do corocznego pobierania od seniora określonej kwoty pieniężnej.

Zawarcie kontraktu lennego obwarowane było całym symbolicznym rytuałem. Składały się nań:

1. hołd lenny,

2. przysięga,

3. inwestytura,

4. spis inwentarza.

Wasal składał hołd tzn. klęcząc przed seniorem, z odkrytą głową, mając ręce złożone w jego dłoniach składał przysięgę wierności. Równocześnie senior dokonywał aktu inwestytury w lenno, co wyglądało w ten sposób, że wręczał wasalowi jakiś przedmiot symbolizujący lenno np. pierścień, chorągiew, pastorał. Pocałunek kończył tę uroczystość.

Obowiązki wasala i seniora:

Wasal przyjmując lenno, oprócz zaprzysiężenia lojalności wobec seniora, przyjmował na siebie obowiązki trojakiego rodzaju:

1. obowiązki wojskowe - mogła tu wchodzić w rachubę:

1. służba w wyprawie wojennej seniora - w zasadzie do 40 dni w roku,

2. kawalkada - czyli stawienie się na zawołanie seniora w orszaku zbrojnym w celach krótkiej wyprawy zbrojnej,

3. stróża - czyli obowiązek pełnienia służby garnizonowej na zamku seniora.

Rodzaj i wysokość tych świadczeń były określane indywidualnie
w każdym kontrakcie, w proporcji do wielkości lenna.

2. obowiązek rady - polegał na stawieniu się na dworze seniora dla służenia mu radą, przede wszystkim dla udziału w sądzie. Te obowiązki prowadziły do ujęcia przez wasali w swe ręce administracji i sądownictwa na terenie całej seniorii (majętności feudała wraz z osiadłymi w nich ludźmi).

3. obowiązki finansowe wasali - pierwotnie nieznane nie rozwinęły się nigdy do wielkich rozmiarów. Ograniczały się do jednorazowych opłat
   z okazji odnowienia lenna, zmiany w osobie wasala (relevium). Później prawa seniora rozwinęły się do pobierania zasiłków w 4 wypadkach, mianowicie:

1. pasowania na rycerza seniora lub jego syna,

2. ślubu córki lub siostry seniora,

3. wykupienie seniora z niewoli,

4. wyruszenia seniora na krucjatę.

OBOWIĄZKI WASALA:

dzielimy na obowiązki negatywne i pozytywne.

Obowiązki negatywne tj. 6 słów, które wasal musi mieć w swojej pamięci:

1. inculume (całość, nienaruszone) - nie atakować osoby seniora, nie szkodzić na ciele,

2. tutum (bezpieczeństwo) - nie wyjawiać tajemnicy seniora, nie wydawać zamków, fortyfikacji,

3. honestum (cześć osobista seniora i jego rodziny)

4. utile (użyteczność) - nie czynić szkody w majątku

5. facile (łatwość) - nie utrudniać

6. possibile (możliwość) - nie czynić możliwego niemożliwym

Obowiązki pozytywne:

1. consilium - obowiązek rady, udział wasala w radzie feudalnej i w sądzie parów, czyli sądzie równych,

2. auxilium - obowiązek pomocy:

• wojskowej - wyprawa powyżej 6 tygodni na koszt własny, wyprawa krótka, czyli wojny prywatne na koszt seniora, stacjonowanie w grodach, załogi w zamkach. Wasal mógł się zwolnić z tych obowiązków wnosząc tzw. opłaty tarczowe (ekwiwalent za służbę wojskową),

• materialnej - wasal nie płaci podatków, 3 okazjonalne świadczenia: wykup seniora z niewoli, pasowanie na rycerza najstarszego syna seniora (pełne uzbrojenie, złote ostrogi, tabory, uczta), wyjście za mąż najstarszej córki seniora, podatki z lenna są pobierane za zgodą ludności.

OBOWIĄZKI SENIORA:

polegały na lojalności wobec wasali, za zapewnieniu im możliwości objęcia
i niezakłóconego dzierżenia lenna oraz na zapewnieniu im sądownictwa. Wasale mieli bowiem prawo do stawania przed sądem im równym tj. przed sądem złożonym z równorzędnych wasali czyli parów.

Początkowo stosunek lenny był stosunkiem dożywotnim. Kontrakt lenny był umową między dwiema osobami i wygasał ze śmiercią każdego
z kontrahentów tj. zarówno wasala jak i seniora. Rozwój historyczny prowadził do nadania lennu charakteru dziedzicznego. Najpierw prawa do lenna uzyskiwali synowie wasala, z tym, że prawa te mogły obejmować albo tylko najstarszego syna, albo mogły się rozszerzać na wszystkich męskich potomków wasala. Następnie prawa do lenna uzyskiwały także kobiety. Dziedziczenie lenna przez kobiety przyjęło się powszechnie we Francji
i w Anglii, w Niemczech - nie we wszystkich okolicach.

FELONIA (sankcje)

- w prawie lennym złamanie obowiązków lennych, głównie niewypełnianie powinności, zarówno ze strony wasala, jak i suwerena. W przypadku pierwszego z nich pociągało za sobą utratę lenna, w razie winy seniora utratę zwierzchnictwa lennego. W prawie angielskim termin ten oznaczał czynne wystąpienie przeciwko seniorowi, zawsze pociągające za sobą konfiskatę mienia i karę więzienia, śmierci lub deportacji.

WYGAŚNIĘCIE LENNA

W miarę rozszerzania się praw dziedzicznych po stronie wasala, wypadki pozostawania lenna bez dziedzica uprawnionego do inwestytury stawały się rzadkie. W dodatku wasale nabywali również często prawa do alienowania lenna, a więc do sprzedawania lenna osobom trzecim, oczywiście za zgodą seniora, któremu należała się z tej racji wysoka opłata (1/5 wartości lenna). Nigdy jednak w prawie lennym wasale nie uzyskali prawa do rozporządzania lennem na wypadek śmierci. Czasem zdarzały się lenna bezdziedziczne, wówczas lenno takie wracało do seniora (odpowiednikiem w Polsce były tzw. kaduki - prawo kaduka). Inną okazją do powrotu lenna do seniora była konfiskata lenna odebranego nielojalnemu wasalowi.

HIERARCHIA LENNA

Stosunki lenne doprowadziły do wykształcenia się hierarchicznej struktury lennej na wierzchołku której stał monarcha. Poniżej niego stali wasale bezpośrednio od niego zależni. Bezpośredni wasale byli seniorami wasali pośrednich, drugiego stopnia, od nich z kolei zależeli wasale trzeciego stopnia itd. Hierarchia lenna mogła być więc dwustopniowa, mogła też obejmować o wiele więcej stopni. U podstaw piramidy znajdowali się chłopi związani z feudałami, na różnych stopniach hierarchii lennej, stosunkiem nie lennym, lecz poddańczym. Szczególne miejsce w hierarchii lennej zajmowali zazwyczaj bezpośredni wasale monarchy. Określa się ich potocznie mianem książąt aczkolwiek w różnych krajach lenna ich nie zawsze były księstwami i nosiły inne tytuły.

POKÓJ BOŻY

- chronił przed wojną osoby nie prowadzące wojny; a więc duchownych, oraczy, mnichów, oraz dobra użyteczności publicznej jak kościoły, młyny itp.

ROZEJM BOŻY

- zabraniał prowadzenia wojny w dni szczególnie uroczyste jak okres adwentu, wielkiego postu, dni Wielkanocy itd. Później rozszerzono ten zakaz na niedziele, następnie na soboty, czasem i na piątki i na czwartki.

NIEMCY

Niemcy w okresie monarchii wczesnofeudalnej

(wiek X - połowa XIII w.)

Podobnie jak Francja, również i królestwo niemieckie wyłoniło się z państwa frankońskiego. Po traktacie w Verdun z 843 roku dzieje Francji zachodniej
i Francji wschodniej toczyły się odrębnymi torami. Dla Francji wschodniej ustaliła się ostateczna nazwa Regnum Theutonicorum Królestwo Niemieckie. W obu tych państwach panowali Karolingowie, jednak niemiecka linia Karolingów wygasła wcześniej niż we Francji, bo już w 911r.Jeszcze w końcu IX w. odżyły na terenie Niemiec dawne księstwa szczepowe. Książęta szczepowi stanowili odtąd główną siłę polityczną, która miała decydować o losach królestwa.

W Niemczech dokonało się zróżnicowanie prawa dla poszczególnych stanów. Mieszczanie rządzili się odrębnym prawem miejskim, szlachta prawem ziemskim, chłopi prawem dworskim, Kościół prawem kanonicznym. Istniały ponadto odrębne prawa szczególne, jak prawo lenne czy prawo górnicze.

Działalność ustawodawcza królów była bardzo skromna. Również judykatura sądu królewskiego nie wywarła większego wpływu na rozwój prawa.

Z ustaw państwowych największe znaczenie, zwłaszcza dla rozwoju prawa karnego, miały ustawy o pokoju ziemskim. Głównym ich celem było ograniczenie wróżdy. Jedną z najważniejszych ustaw o pokoju ziemskim jest ustawa cesarza Fryderyka II z 1235 r. tzw. konstytucja moguncka.

Z ustaw ogólnopaństwowych najważniejsza jest Złota Bulla z 1356r. Normuje ona sposób wyboru króla i stanowisko prawne elektorów oraz zawiera postanowienia dotyczące wróżdy, związków miast, tzw. zewnętrznych obywateli, monety.

ORGANY

Aktywnym organem centralnym Rzeszy był zjazd nadworny (Hoftag), który miał charakter podobny do angielskiej czy francuskiej kurii królewskiej. Zjazd zwoływał król, wedle swego uznania wyznaczając miejsce, termin i listę osób powołanych. Hoftagi rozstrzygały o najważniejszych sprawach.

Podobnie jak król, tak i urzędnicy centralni nie mieli swej stałej siedziby i przebywali tam, gdzie przebywał król, tamże powoływano również Hoftagi. W tym okresie królowie przebywali najwięcej w swych palacjach. Były to rozsiane po całym kraju ośrodki zarządu dóbr koronnych. Tam koncentrowało się życie państwowe i tam wznoszono odpowiednie pomieszczenia dla dworu (zamki i kaplice pałacowe). Palacja takie znajdowały się np. w Magdeburgu, Akwizgranie, Zurychu itd.

Prawo ziemskie

Najbardziej znanym spisem zwyczajowym prawa niemieckiego było tzw. Zwierciadło Saskie spisane w latach 1220 - 1235. Był to spis prywatny, dokonany przez rycerza saskiego Eike von Repkow. Spis składał się z 2 części poświęconych prawu ziemskiemu i prawu lennemu. Spis ten był później szeroko stosowany w sądach na terenie Niemiec północnych, a w niektórych krajach niemieckich aż do XIX wieku. Rozpowszechniło się też poza Niemcami np. w Polsce, w Czechach i na Litwie.

Inne spisy prawa zwyczajowego, ale o mniejszym znaczeniu to: Zwierciadło Szwabskie, Zwierciadło Frankońskie.

Prawo miejskie

Podstawą prawa miejskiego były postanowienia zawarte w przywilejach nadawanych miastom. Odrębne miejskie prawo prywatne, karne i procesowe rozwijało się w drodze orzecznictwa sądów miejskich.

Od XIII wieku przy zakładaniu nowych miast zaczęto opierać się na gotowych wzorach i nadawać nowym miastom prawa miast istniejących (system filialny). Nowe miasta stawały się miastami córkami w stosunku do miast macierzystych. Istniała zależność sądowa miast filialnych od miast macierzystych, bowiem nowe miasta zwracały się do miast macierzystych o pouczenia prawne. Ponadto w zawiłych sprawach sąd miasta filialnego zwracał się do sądu miasta macierzystego, który był uważany za wyższy z prośbą o rozstrzygnięcie, o ortyl (wyrok sądowy). Porady prawne i ortyle tworzyły ważną kategorię źródeł poznania prawa miejskiego.

Początkowo miasta sprawowały sądownictwo w bardzo szczupłym zakresie. Natomiast sądownictwo wyższe należało do urzędników wyznaczonych przez pana miasta - wójtów. Oni reprezentowali interesy pana w mieście. Dopiero w późniejszym rozwoju miasta zdołały się wyzwolić spod władzy wójtów, zazwyczaj przez wykupienie od pana miasta urzędu wójtowskiego.

Proces

Zasady postępowania jawnego i ustnego oraz zasada formalizmu, które rozwinęły się w okresie frankońskim, pozostały w mocy. Nastąpiło nawet zwiększenie formalizmu. Każdy błąd formalny był traktowany jako błąd istotny.

Zaznaczyła się przewaga orzecznictwa sądowego nad samopomocą.
W zakresie prawa dworskiego i miejskiego samopomoc znikła całkowicie,
w ograniczonym zaś stopniu występowała wśród ludności wolnej podlegającej prawu ziemskiemu. Wśród rycerstwa natomiast walka odwetowa - wróżda rozpowszechniła się, a nawet wyrodziła się w „prawo pięści”. Starano się ograniczyć ją ustawami o pokojach ziemskich.

Wzrosła rola kierownicza sędziego w postępowaniu sądowym. Strony bowiem ze swymi wnioskami nie zwracały się już do siebie bezpośrednio, lecz za pośrednictwem sędziego. Jednakże każde zarządzenie sędziego wydane
w toku procesu wymagało uprzedniego zwrócenia się sędziego z zapytaniem do ławników i wydania przez nich uchwały, co przyczyniło się do tego, że proces stał się przewlekły.

Proces w sprawach karnych i cywilnych z reguły rozpoczynał się na podstawie skargi stron. Rozwinęły się różne rodzaje skarg, zależnie od celu, jaki powód chciał osiągnąć np. zwrot długu, ukaranie złodzieja. Powstały więc skargi cywilne, skargi karne oraz skargi mieszane.

Skargi cywilne dzieliły się na obligatoryjne oraz rzeczowe (o rzeczy ruchome lub nieruchome). Mogły być skargami prostymi albo umotywowanymi.

Skargę karną przeciw przestępcy schwytanemu na gorącym uczynku albo podczas ucieczki, dostawionemu natychmiast przed sąd, wnoszono przez okrzyk. Przysięga powoda, który przedstawiał jednocześnie powody zbrodni, złożona razem ze współprzysiężnikami wystarczała do skazania przestępcy na śmierć. Współprzysiężnikami były osoby, które przybiegły wskutek wołania powoda na miejsce zbrodni.

Jeżeli pozwany nie został schwytany na gorącym uczynku lub od popełnienia przestępstwa upłynęła co najmniej doba, mógł się oczyścić przez złożenie przysięgi wespół ze współprzysiężnikami, chyba że powód zażądał pojedynku sądowego.

Środki dowodowe

Jako środki dowodowe w procesie występują:

• przysięga (tylko w sprawach karnych ze współprzysiężnikami)

• świadkowie

• ordalia - przy czym ordalia jednostronne wyszły z użycia w ciągu XIII w.

• pojedynek sądowy

• świadectwo sądowe

• dokumenty.

Na podkreślenie zasługuje fakt, iż Zwierciadło Saskie nie zna pojedynku sądowego jako środka dowodowego w procesie lennym. Dopuszczano do pojedynku między mężczyzną a kobietą w przypadku skargi o zgwałcenie. Jeśli w pojedynku (w szczególny sposób zorganizowanym) zwyciężyła kobieta, mężczyzna podlegał karze śmierci, jeśli natomiast zwyciężył mężczyzna, kobieta traciła rękę.

Niemcy w okresie rozdrobnienia feudalnego

i kształtowania się monarchii stanowych

(od poł. XIII w. do końca XV w.)

W Niemczech prawo sądowe i ustrój sądów przedstawiał się nieco inaczej niż we Francji. W Rzeszy Niemieckiej również było kilka organów władzy.

1. Panujący nosił tytuł króla lub cesarza. Jako cesarz rościł sobie pretensje do władzy nad władcami europejskimi

2. organem doradczym była kuria królewska (Reis Kamer)

3. Głównym organem władzy stał się Zjazd Nadworny (Hoftag). W skład jego wchodzili wszyscy książęta świeccy i duchowni oraz panowie będący bezpośrednimi wasalami Rzeszy. Od końca XIII w. zaczęto też powoływać do Zjazdu przedstawicieli miast cesarskich, którym jednak książęta przez długi czas odmawiali równouprawnienia. Dopiero pod koniec XV wieku skrystalizował się definitywnie skład Hoftagu oraz powstała nowa jego nazwa Sejm Rzeszy (Reichstag). Sejm nie gromadził przedstawicieli stanów na zasadzie reprezentacji stanowej, lecz władców terytorialnych jako przedstawicieli terytoriów Rzeszy. Sejm Rzeszy ukształtował się więc nie jako typowe zgromadzenie stanowe, lecz jako swoisty organ federacyjny. Bardzo ważną rolę odgrywały zjazdy Książąt Elektorów.

Od czasu Złotej Bulli (ustawa cesarza Karola IV z 1356 r., która uregulowała zasady elekcji cesarza w I części, skład grona 7 elektorów. Byli nimi 4 książęta świeccy oraz 3 książęta duchowni) książęta elektorowie zyskali szczególne uprawnienia w ich księstwach oraz pewne uprawnienia w Rzeszy.

Miedzy innymi ustalili kapitulacje wyborcze - Król zrzekał się na obszarze ich księstw wszystkich posiadanych dotąd regaliów (menniczego, celnego
i górniczego), następnie uznał najwyższe sądownictwo elektorów, zakazując apelowania od sądów elektorskich do sądów królewskich oraz znosząc królewskie prawo ewokacji (prawo wywoływania przez króla przed swój sąd sprawy sądzonej na terenie królestwa).

4. Organ sądowy - Sąd Kameralny Rzeszy, powstał w 1495 r.

Cesarz niemiecki posiadał kompetencje prawodawcze, administracyjne, skarbowe, wojskowe, ale miał także szczególne uprawnienia jako stróż pokoju. W czasie koronacji zobowiązywał się do strzeżenia pokoju
i zwalczania wojen prywatnych (sakra królewska).

Sądownictwo

Rozdrobnienie feudalne przyniosło ze sobą anarchię, a więc i wzrost przestępczości i rozbojów, oraz co gorsze, wojny prywatne prowadzone głównie przez feudałów uciekających się do tego środka zamiast poddania swych sporów rozstrzygnięciu przez sądy. Władza królewska była wobec tego bezsilna, królewskie uprawnienia sądowe były szeroko rozdawane między książąt terytorialnych, a centralny sąd królewski miał już tylko bardzo ograniczony zakres działania. Monarchia podejmowała jednak pewne kroki dla zapobieżenia złu. Do najważniejszych należało popieranie akcji tzw. pokoju ziemskiego.

POKOJE ZIEMSKIE (landfrydy)

nawiązywały do podobnych założeń jak akcja pokoju bożego organizowana pod autorytetem kościoła. Podobnie jak we Francji, grupy osób tworzyły sprzysiężenia, zobowiązując się do przestrzegania pewnych zasad, ograniczających sposób prowadzenia wojny (pokój boży i rozejm boży). Równocześnie z ogłoszeniem pokoju ziemskiego organizowano specjalne sądy pokoju ziemskiego dla sądzenia spraw o naruszenie landfrydu.

Odróżnić można liczne landfrydy prowincjonalne wprowadzane przez książąt szczepowych, później terytorialnych, w ich włościach, od landfrydów państwowych.

Landfrydy państwowe odegrały szczególnie dużą rolę. Dochodziły one do skutku na Hoftagu. Najstarszy pokój państwowy został zawarty w 1103 roku
w Moguncji. Wielkim autorytetem cieszył się później landfryd moguncki Fryderyka II, który dopuszczał wypowiedzenie wojny prywatnej, ale tylko
w drodze formalnej procedury sądowej. Tę długą akcję wieńczy wieczysty landfryd wormacki z roku 1495, który wprowadził na zawsze zakaz wojny prywatnej. Teksty landfrydów ujmowane w formie ustaw, zawierały wiele przepisów z dziedziny prawa karnego.

POKOJE ZIEMSKIE

- instytucje prawa świeckiego zagrożone karami świeckimi, które starają się znieść zemstę lub ją ograniczyć.

Powstawały przy udziale:

1. króla lub władcy lokalnego (księcia),

2. przysięga możnych zgromadzenia na radzie feudalnej (warunek konstytutywny dla pokoju),

3. przysięga ludności (charakter deklaratoryjny).

Pokój powstawał, ale z ochrony tego pokoju mogły korzystać tylko te osoby, które złożyły przysięgę.

Pokoje rozpowszechniły się po całej Europie.

Pokoje ziemskie - landfrydy

nawiązywały do podobnych założeń jak akcja pokoju bożego. Pokoje ziemskie stanowiły zalążek prawa stanowionego.

Pokoje ziemskie były to świeckie akty władzy publicznej, zagrożone karami świeckimi (w tym różnią się od pokojów bożych zagrożonych karami kościelnymi). Uchwalane były w szczególnej formie, konieczne było:

• współdziałanie monarchy bądź władców terytorialnych,

• udział feudalnej grupy kierowniczej bądź władców terytorialnych,

• społeczeństwo, które składało przysięgę, zaprzysięgało te pokoje ziemskie.

Przysięga składana przez możnych miała charakter konstytutywny, natomiast przez społeczeństwo miała charakter deklaratoryjny, przy czym uchylający się od złożenia przysięgi nie korzystali z ochrony prawa ziemskiego.

Pokoje ziemskie zwalczały zemstę legalną, zemsta musiała być jawna. Pokoje były ograniczane czasowo.

Pokoje ziemskie stanowiły zalążek prawa stanowionego. W ciągu 200 lat Rzeszy ogłoszono tylko 20 aktów prawnych, z tego tylko 2 dotyczyło Niemiec

Monarcha jako zwierzchnik wymiaru sprawiedliwości nadawał bannum, czyli uprawnienie do sądzenia spraw o gardło, wolność i stan. Jeżeli sędzia orzekał bez tego uprawnienia, spotykała go wg zwierciadła saskiego kara - przekłuwano mu język, gdyż fałszywie „mówił prawo”. Do króla należało prawo ewokacji - wywołania każdej sprawy przed swój sąd, do niego płynęły apelacje, odwołania. Jednocześnie król nadawał przywileje (na rzecz książąt Rzeszy), w których zrzekał się swoich uprawnień. Osoba, która uzyskała taki przywilej decydowała o sprawach na terenie swojego władztwa terytorialnego, była najwyższą instytucją sądową. Od jej orzeczenia nie było odwołania do sądu królewskiego, a później do sądu kameralnego.

Jako zwierzchnik wymiaru sprawiedliwości monarcha miał prawo do największego wymiaru kary - banicji cesarskiej, dot. całej Rzeszy.

Pokoje ziemskie przede wszystkim zwalczały zemstę legalną, ale też wprowadziły zmiany w prawie karnym materialnym i procesowym. Usiłowały tez zmienić prawo ustrojowe. Starały się zapewnić gwarancje bezpieczeństwa sędziom, gdyż sędzia był pozbawiony policji sądowej. Pozwalały bowiem przyprowadzić stronie tylko trzydziestu towarzyszy uzbrojonych tylko
w miecze. Jednak w obliczu takiej siły sędzia nie mógł uchylić się od wymierzenia sprawiedliwości, bowiem było to karane (kary materialne, utrata urzędu, banicja itp.). Równocześnie wprowadzono obowiązek króla orzekania cztery razy w roku.

W 1235 roku utworzono pokój ziemski Rzeszy. Powołał on Sąd Dworu Cesarskiego. Jest to pokój ziemski Rzeszy Cesarza Fryderyka II. Ten sąd działał krótko, bo po śmierci Fryderyka II, w 1250 roku przestał funkcjonować.

W sądzie tym sędzia musiał złożyć przysięgę:

„Sędzia niechaj złoży przysięgę, że nic nie przyjmie za wyrok, który
w jakiejkolwiek sprawie będzie wydawał. Nie będzie się kierował ani miłością ani nienawiścią, ani prośbą , ani ceną, ani trwogą, ani łaskawością, lecz zgodnie z tym, o czym wie, że jest słuszne, albo wierzy, że jest słuszne. Zgodnie z sumieniem swoim, w dobrej wierze, bez wszelkiego podstępu
i oszustwa.”

Kara dla sędziów za popełnione przestępstwo gospodarcze była okrutna.
W krajach anglojęzycznych od XI w. była to kara powieszenia za nogi - przyczepiano wilki (dzikie psy)

W 1620 roku w Wiedniu zapadł ostatni taki wyrok.

W XIII w. powstały w Westfalii sądy bezpośrednio zależne od cesarza.

W skład tych sądów wchodziło 7 ławników i wolny hrabia. Kompetencje tych sądów: sprawy karne na terenie całej Rzeszy.

Proces

Postępowanie było skrócone:

1. skarga, którą mógł wnieść nawet ławnik,

2. ograniczona obrona - głównie ordalia (pojedynek)

3. wyroki mogły być także zaoczne - były to przede wszystkim wyroki śmierci.

Były to sądy tajne, sędziowie porozumiewali się przy pomocy haseł i znaków rozpoznawczych. Od XV wieku sądy te zupełnie się zdegenerowały, utraciły znaczenie.

Pod płaszczykiem użyteczności publicznej załatwiano porachunki osobiste.

W drugiej połowie XIII w. rozwinął się tzw. proces gościnny o skróconych terminach, w którym wyrok zapadał najpóźniej nazajutrz po ukończeniu postępowania, po czym bezpośrednio następowała egzekucja wyroku. Z uwagi na to, że stroną w takim procesie byli często kupcy obcokrajowcy, którzy albo słabo, albo wcale nie znali języka miejscowego, nie zwracano w procesie gościnnym uwagi na błędy formalne, które w zwykłym procesie pociągały za sobą przegranie sprawy, nie wymagano przedstawienia współprzysiężników, których obcemu trudno było znaleźć, a wreszcie z uwagi na wspomniane trudności językowe dopuszczano zastępców strony.

W ciągu XIV i XV wieku postępowanie w sprawach karnych wdrażano
w zasadzie na podstawie skargi poszkodowanego. Jednakże feudałom przysługiwało nadal prawo dochodzenia swych krzywd w drodze wróżdy, którą coraz częściej (choć bez trwałego rezultatu) starały się ograniczać ustawy
o pokoju ziemskim.

Opierając się z jednej strony o te ustawy, a z drugiej nawiązując do dawnego postępowania rugowego wykształciło się postępowanie z urzędu przeciw tzw. „szkodliwym ludziom”. Pojęcie to było bardzo elastyczne. Do „szkodliwych ludzi” zaliczano złodziei, rozbójników, podpalaczy. Do tych kategorii przestępców łatwo można było zaliczyć chłopów, walczących przeciw swym panom, oraz włóczęgów. Uznani za „szkodliwych ludzi” nie mieli prawa oczyszczania się ze stawianych im zarzutów, a jeśli siedmiu wolnych ludzi zaprzysięgło prawdziwość podejrzenia, wówczas z reguły zapadał wyrok skazujący na karę śmierci. Postępowanie to było ważnym narzędziem w ręku klasy feudałów w walce z wystąpieniami klas wyzyskiwanych.

Utrzymała się nadal nagana, z którą mogła wystąpić - jak w czasach frankońskich - nie tylko strona, ale każdy z obecnych w sądzie, zanim zaproponowany wniosek wyroku został przyjęty i ogłoszony przez sędziego jako wyrok. Jednakże obecnie w zasadzie nie rozstrzygano nagany w drodze pojedynku sądowego, lecz w drodze sporu między ganiącym wyrok, który obowiązany był przedstawić inny wniosek wyroku, oraz wnioskodawcą wyroku. Spór ten toczył się przed sądem wyższym, którego rozstrzygnięcie było wiążące dla sądu niższego. Jeśli nagana została odrzucona, ganiący płacił grzywnę wnioskodawcy wyroku. W miastach postępowanie w przypadku nagany wyroku zaczęło nabierać cech apelacji. Sąd wyższy na podstawie przesłanego mu pisemnie przez sąd niższy materiału rozstrzygał spór merytorycznie.

W okresie monarchii stanowej rozwinęły się sądy kanoniczne. Były też sądy mieszczańskie. Istniały trzy rodzaje miast:

1. miasta Rzeszy

2. miasta książąt

3. miasta prywatne.

W miastach istniały władze samorządowe. Oprócz rady, która oprócz uprawnień ustawodawczych i administracyjnych miała również uprawnienia sądowe istniały sądy ławy miejskiej, którym przewodniczył wójt i sądy wiejskie, którym przewodniczył sołtys.

Niemcy w wiekach XVI - XVIII

Od XVI w. następowało dalsze rozluźnienie związków politycznych miedzy państwami wchodzącymi w skład I Rzeszy Niemieckiej ( Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego). Wspólnymi organami Rzeszy były:

- cesarz,

- Sejm Rzeszy (Reichstag),

- Państwowy Sąd Kameralny.

Sejm Rzeszy

- powstał przez zreformowanie dawnego Zjazdu Nadwornego (Hoftag), w jego skład wchodzili zwierzchnicy terytoriów Rzeszy i przedstawiciele miast Rzeszy. Nadawało to Sejmowi Rzeszy charakter organu federalistycznego. W XVI
i XVII w. kosztem władzy cesarskiej na sejm przeszły uprawnienia we wszystkich najważniejszych sprawach. Do Sejmu Rzeszy należało: ustawodawstwo w sprawach Rzeszy, decyzje o wojnie, pokoju, zawieranie traktatów międzynarodowych, uchwały podatkowe, sprawy rekrutacji wojska.

Sejm zwoływał cesarz za zgodą elektorów i wyznaczał miejsce odbycia się jego sesji. W okresie przerw miedzy sesjami funkcjonowała wybrana przez Sejm komisja, tzw. Deputacja, której uchwały podlegały tak jak uchwały sejmu zatwierdzeniu przez cesarza. W 1663 r. Sejm przekształcił się w Sejm Nieustający z siedzibą w Ratysbonie. Wtedy już jednak nie zasiadali w nim osobiście poszczególni władcy, lecz tylko ich posłowie. Sejm Rzeszy stał się więc rodzajem kongresu dyplomatycznego przedstawicieli państw skrępowanych instrukcjami, które otrzymywali od swych władców.

W skład sejmu Rzeszy wchodziły trzy kolegia:

1. kolegium książąt elektorów

2. kolegium książąt Rzeszy,

3. kolegium miast

W skład kolegium książąt wchodzili wszyscy (oprócz elektorów) władcy terytorialni bezpośrednio zależni od cesarza i posiadający tzw. stanowość państwową. Właściwi książęta świeccy i duchowni (w liczbie 94) mieli głosy wirylne, pozostali członkowie hrabiowie i prałaci, nie będący książętami
(w liczbie 141), mieli razem 6 głosów kurialnych. Tworzyli oni 6 kurii,
2 duchowne i 4 świeckie, z których każda miała po 1 głosie. Kolegium miast
(w liczbie 51) tworzyło 2 ławy (reńską i szwabską), jednakże każde miasto miało 1 głos. Wniosek uchwalony przez wszystkie 3 kolegia stawał się ustawą po zatwierdzeniu przez cesarza. Wszystkie ustawy uchwalone w czasie jednej sesji ogłaszano jako reces cesarski.

Sąd Kameralny Rzeszy

W 1495 roku powołany został Sąd Kameralny Rzeszy

(Reichskammergericht), oznaczało to poważne uszczuplenie władzy sądowej cesarza. Sąd ten został powołany jako trybunał dla całej Rzeszy.

Posiadał następujące kompetencje:

• jako sąd pierwszej instancji sądził przede wszystkim spory między władcami terytorialnymi, między osobami podlegającymi różnym władcom oraz skargi cywilne przeciw władcom terytorialnym.

• Sprawy karne przeciw władcom terytorialnym rozpatrywała Rada Nadworna Rzeszy.

• jako sąd odwoławczy rozpatrywał apelacje w sprawach cywilnych od wyroków sądów władców terytorialnych, jeżeli wartość przedmiotu sporu przekraczała określoną kwotę 400 talarów.

Sąd Kameralny Rzeszy odegrał wielką role w dziejach prawa
w Niemczech. Sądził on na podstawie ustaw Rzeszy i wedle prawa powszechnego, tzn. prawa rzymskiego.

Był to sąd centralny.

Cesarz

Cesarz nie miał prawie żadnego wpływu na działalność Sądu Kameralnego Rzeszy. Powoływał on wprawdzie przewodniczącego sądu
i wszystkich 4 przewodniczących senatów sądowych, jednak obsada 16-50 stanowisk asesorów należała prawie wyłącznie do stanów. Połowa liczby asesorów była pochodzenia szlacheckiego, a druga połowa musiała mieć doktorat prawa.

Akt „pokój augsburski” z 1555 r. stanął na gruncie zasady „czyj kraj tego religia”, która oznaczała, że władca terytorialny miał prawo wyboru religii, wybrane zaś wyznanie mógł narzucić swoim poddanym. Przysługiwało mu tzw. ius reformandi, czyli prawo reformowania stosunków wyznaniowych w swym kraju. Pokój ten wprowadził tolerancję niezwykle ograniczoną, uszanował bowiem wolność sumienia jedynie panujących w Rzeszy.

Jeżeli chodzi o organa Rzeszy, to wprowadzono zasadę parytetu, równowagi między protestantami i katolikami. Na tej zasadzie ustalono, że asesorzy w Sądzie Kameralnym Rzeszy powinni być w połowie katolikami,
a w połowie protestantami. To samo dotyczyło deputacji sejmowych itp.
W przypadku dyskutowania spraw religijnych w Sejmie Rzeszy zarządzono „odejście na strony”, tzn. protestanci i katolicy obradowali w poszczególnych kolegiach oddzielenie.

Od XVI w. istniały w Niemczech dwie grupy państw: Państwa protestancie
i państwa katolickie. W jednych i drugich stosowana była nietolerancja wobec wyznawców religii tam nie panującej. Prowadziło to do procesów migracyjnych, przenoszenia się lub przymusowego wydalania innowierców z poszczególnych terytoriów.

W 1648 r. pokój westfalski zagwarantował władcom terytorialnym suwerenność i prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Jedynym ograniczeniem był tu zakaz zawierania przez książąt Rzeszy przymierzy przeciw Rzeszy i prowadzenia wojny z cesarzem lub między sobą. Poza tym rządzili się ono jak władcy w pełni suwerenni.

Ponadto istniały sądy lokalne:

• sądy książęce,

• sądy Graffów,

• sądy setników

Sądy szczególne to sądy femy(?)

MONARCHIA BRANDENBURSKO - PRUSKA

W początku XVIII w. za Fryderyka Wilhelma I wyłoniły się 3 organy kolegialne, zwane tez ministerstwami:

1. Generalne Dyrektorium - zajmowało się sprawami administracji wewnętrznej finansami, składało się z 5 departamentów, na czele których stali urzędnicy zwani ministrami,

2. Ministerstwo Gabinetowe - zajmowało się sprawami zagranicznymi i podlegało 2 albo 3 ministrom,

3. Ministerstwo Sprawiedliwości - pod kierunkiem kanclerza i kilku ministrów, zajmowało się sprawami sądownictwa i wyznań. Długo utrzymywała się w Prusach wielka różnorodność sądów, dopiero w końcu XVIII w. powstał jeden, Sąd Najwyższy dla całego państwa w Berlinie.

Ministrowie wymienionych 3 organów tworzyli Tajna Radę Stanu, która nie miała większego znaczenia, a za Fryderyka Ii w ogóle przestała się zbierać. Tak więc jedynym czynnikiem, którzy koordynował działalność ministrów, był sam król.

Wszystkie sprawy były rozpatrywane w ministerstwach, król w tych kolegiach nie brał udziału, przyjmował raporty ministrów do swego gabinetu i sam podejmował decyzje w formie nakazów gabinetowych.

MONARCHIA HABSBURGÓW

Organa centralne:

1. Kancelaria Stanu - z kanclerzem stanu na czele, która zajmowała się sprawami zagranicznymi,

2. Zjednoczona Kancelaria Nadworna - zajmowała się zarządem spraw wewnętrznych, z wyłączeniem spraw sądowych i skarbowych,

3. Najwyższa Izba Sprawiedliwości, która była najwyższym sądem.

Organa te i inne organa centralne, jak np. Nadworna Izba Skarbowa
i Nadworna rada Wojenna były ściśle podporządkowane monarsze. Monarcha nie skupiał jednak bezpośrednio w swym ręku całego zarządu państwem, tak jak to czynił król pruski, lecz współpracował z Radą Stanu, powołaną do życia w 1761 r. jako z organem doradczym.

Źródła prawa

Zjawiskiem najważniejszym w rozwoju prywatnego prawa niemieckiego w XV
i XVI w. była recepcja prawa rzymskiego. Recepcja prawa rzymskiego
w Niemczech oznaczała uznanie jego mocy obowiązującej jako prawa stosowanego w sądownictwie. Nie oznaczała oczywiście całkowitego wyparcia prawa zwyczajowego, gdyż prowadzone prawo rzymskie miało mieć
w stosunku do prawa zwyczajowego jedynie charakter posiłkowy czyli subsydiarny. Ustawa o Sądzie kameralnym Rzeszy z 1495 r. mówi o tym , ze sąd ten ma sądzić na podstawie powszechnego prawa Rzeszy, czyli na podstawie prawa rzymskiego albo wedle norm prawa lokalnego, tam gdzie jego istnienie zostało udowodnione. Zakres jego obowiązywania był ograniczony, gdyż musiało ono ustąpić pierwszeństwa prawom miejscowym (prawu ziemskiemu albo miejskiemu). Zasadniczą rolę w przyspieszeniu recepcji prawa rzymskiego odegrali prawnicy, sądy i uniwersytety. W ślad za powstaniem Sądu Kameralnego Rzeszy również w terytoriach Rzeszy powstawały sądy wyższe, stosujące prawo rzymskie w sposób podobny jak ten sąd. Sędziowie niechętnie spoglądali na prawa lokalne - tam gdzie mogli stosowali prawo rzymskie.

Formalnie recypowane prawo powszechne obejmowało 3 elementy:

1. prawo rzymskie, lecz tylko te części Corpus Iuris Civilis, które były przeglosowane, skomentowane i nauczane na uniwersytetach,

2. prawo kanoniczne, w zakresie norm prawa prywatnego,

3. Libri Feudorum, czyli zbiór prawa lennego, zredagowany w XIII w. we Włoszech i włączony do Corpus Iuris Civilis.

Recypowane prawo rzymskie ulegało zgodnie z potrzebami życia znacznym przekształceniom pod wpływem nauki prawa na uniwersytetach niemieckich.

W początku XVIII w. zaczęto na uniwersytetach wykładać obok prawa rzymskiego i kanonicznego także prawo niemieckie. Pierwsza katedra tego przedmiotu powstała w 1707 r. w Wittenberdze.

Constitutio Criminalis Carolina

Dla prawa procesowego i materialnego największe znaczenie ma ogłoszona w 1532 r. przez cesarza Karola V w języku niemieckim ustawa karna Constitutio Criminalis Carolina. Carolina zawiera 219 artykułów. Carolina miała charakter posiłkowy w stosunku do praw partykularnych, bowiem zamieszczona w niej tzw. klauzula salwatoryjna oznaczała, że miała ona mieć zastosowanie tylko do kwestii nieuregulowanych w prawie miejscowym. Utworzyła ona na tyle rozwinięty system, ze mogła stać się podstawą prac naukowych i przyczynić się do rozwoju prawa karnego. Dlatego Caroline recypowano częściowo również poza granicami rzeszy jak np. w Księstwie Mediolańskim
i w Szwajcarii. W Polsce posługiwano się nią w sądach miejskich, na Litwie stosowano ją posiłkowo także w sądach grodzkich i ziemskich. Łączyła ona w sobie normy prawa karnego stosowane w Niemczech z niektórymi postępowymi osiągnięciami najwyżej w ówczesnej Europie rozwiniętego prawa włoskiego.

W dziedzinie prawa karnego materialnego Carolina uznała miedzy innymi, że o przestępstwie decyduje nie jak dawniej skutek zewnętrzny, ale wina sprawcy; wprowadziła kary publiczne, wśród nich okrutne kwalifikowane kary śmierci, dopuszczała stosowanie analogii w odniesieniu do przestępstw nieprzewidzianych, co otwierało pole do samowoli sądów. Zakazywała jednak stosowania kary śmierci w przypadku, gdy prawo cesarskie (rzymskie) za dany czyn kary takiej nie przewiduje.

W dziedzinie procesu istotną cechą Caroliny było zapewnienie pierwszeństwa przed tradycyjnym postępowaniem skargowym postępowaniu inkwizycyjnemu.

W Carolinie nie ma wzmianki o dopuszczalności wykupienia się od kary, które znały wczesnofeudalne zabytki prawa. Kara głównie ma na celu unieszkodliwienie przestępcy oraz odstraszenie innych (prewencja generalna). Dlatego wśród kar przeważa kara śmierci. Carolina przewiduje różne jej formy w zależności od rodzaju przestępstwa.

Kodyfikacja prawa

Potrzeba kodyfikacji wiązała się z samą koncepcją władzy absolutnej. Monarchia absolutna była wszechwładna i znajdowała uzasadnienie do wkraczania nawet w dziedzinę prawa zwyczajowego prywatnego.

Najwcześniej rozpoczęły się prace kodyfikacyjne w Bawarii, rezultatem ich był Kodeks prawa karnego z 1751r., Kodeks postępowania sądowego z 1753r. i Kodeks prawa cywilnego z 1756r.

W Austrii prace kodyfikacyjne mające na celu stworzenie jednolitego prawa rozpoczęto za panowania Marii Teresy. Najpierw zostały ukończone prace w dziedzinie prawa karnego. W 1768 r. został opublikowany kodeks karny pod nazwą Constitutio Criminalis Theresiana. Składał się on z dwóch części, tj. przepisów dotyczących procesu i przepisów dotyczących prawa karnego materialnego. Theresiana dopuszcza stosowanie analogii co do czynów w kodeksie tym nieprzewidzianych. Theresiana zna jeszcze proces o czary. Przewiduje stosowanie tortur w procesie karnym. W Austrii tortury zniesiono w 1776r.

W porównaniu z Theresianą bardziej postępowy był kodeks karny wydany przez Józefa II w 1787r. - „Powszechny Kodeks o zbrodniach i karach” (Józefina). Zawarte w nich przepisy są ścisłe i krótko ujęte. Zrywa on z wprowadzona przez Caroline o utrzymaną jeszcze przez Thetesiane zasadą analogii, jeżeli chodzi o karanie czynów w ustawie nieprzewidzianych, a opiera się na zasadzie, że przestępstwem jest tylko taki czyn, który jest określony w ustawie jako przestępstwo (nullum crimen sine lege) oraz, że nie można wymierzyć kary, która w ustawie nie jest przewidziana (nulla poena sine lege).

Kara śmierci została w kodeksie Józefińskim zniesiona w zwyczajnym postępowaniu, a utrzymana jedynie w postępowaniu doraźnym (ogłaszanym w przypadku buntów i rozruchów), przy czym został utrzymany jeden rodzaj kary śmierci przez powieszenie. Znosząc w zasadzie karę śmierci kodeks józefiński wprowadził kary pozbawienia wolności połączone z rozmaitego rodzaju obostrzeniami, które były męczarnią dla skazanego. Kodeks nie zna już przestępstwa czarów.

Wydana przez Józefa II ordynacja o postępowaniu karnym z 1788 r. oparta podobnie jak Theresiana na zasadach procesu inkwizycyjnego, nie przewiduje już stosowania tortur. Ordynacja Józefa II zna wyłącznie postępowanie z urzędu, proces skargowy został zniesiony.

W 1803 r. wydany został nowy kodeks karny dla całego państwa, zwany od cesarza Franciszka II - Franciscaną. Kodeks ten prowadził ponownie karę śmierci, ale tylko jeden jej rodzaj - powieszenie i zniósł wszelkie zaostrzenia tej kary.

W Prusach długoletnie prace doprowadziły do wydania w 1794r. obszernego kodeksu, tzw. Landrechtu Pruskiego. Kodeks ten obejmował nie tylko prawo cywilne, ale również m.in. przepisy z zakresu prawa państwowego, karnego, administracyjnego i inne; nie obejmował jednak procedury sądowej. Landrecht miał w stosunku do praw partykularnych stosowanych w prowincjach pruskich jedynie charakter posiłkowy. Stopniowo liczne działy tego kodeksu traciły moc obowiązującą, a zastępowano je nowymi kodeksami, np. kodeksem karnym z 1851r. Jedynie zawarte
w Landrechcie normy pozostały w swym głównym zrębie nietknięte
i obowiązywały aż do uchylenia Landrehtu przez wejście w życie Niemieckiego Kodeksu Cywilnego w roku 1900.

Bardziej ożywiona działalność ustawodawcza Prus i Austrii
w dziedzinie prawa karnego szła w pewnym stopniu za rozwojem doktryn humanitarnych w tej dziedzinie. Klasycznym ich przedstawicielem był włoski myśliciel Cessare Beccaria. Głośny jego traktat ”O przestępstwach i karach”
z 1764r. domagał się zniesienia kar dowolnych i nieprzewidzianych prawem, zniesienia kary śmierci i tortur, tajności procesu. Praca ta wywarła olbrzymi wpływ na rozwój prawa karnego na całym świecie.

Proces cywilny

Postępowanie oparte na zasadach procesu rzymsko-kanonicznego, które wykształciło się w Sądzie Kameralnym stało się wzorem dla sądów w znacznej liczbie terytoriów. Postępowanie to oparte na zasadzie wolnej rozprawy stron było pisemne i przyznawano w nim dużą role zastępcom stron.

Rozpoczynało się od wniesienie przez powoda skargi na piśmie.

Głównymi środkami dowodowymi byli: świadkowie (co najmniej 2), przysięga stron i dokumenty. Dokumenty publiczne dawały pełny dowód, zaś inne tylko dowód połowiczny, bo wymagały poparcia przez przysięgę. Zamknięcie postępowania i wydanie wyroku mogło nastąpić tylko na wniosek stron. Wyrok wydawano na piśmie.

Proces saski nie znał w przeciwieństwie Sądu Kameralnego skargi artykułowanej. Skarga w procesie saskim musiała zawierać przedstawienie faktów w porządku historycznym. Po przedstawieniu w formie pisemnej wszystkich roszczeń przez powoda i wszystkich zaprzeczeń przez pozwanego oraz zaofiarowaniu dowodów przez strony, sąd wydawał wyrok przedwstępny. Był to wyrok na dowód, który określał, co ma być udowodnione, która ze stron ma przeprowadzić dowód i do jakiego terminu.

Na zasadach procesu saskiego została oparta reforma (1654) postępowania
w Sądzie Kameralnym. Miała na celu usuniecie rozwlekłości i powolności postępowania. Przyjęto zasadę, która zobowiązywała strony do przedstawienia od razu wszystkich swych twierdzeń (przez powoda) względnie zaprzeczeń (przez pozwanego).

Powszechny proces cywilny, który się ostatecznie wykształcił był procesem pisemnym. Pierwsze stadium procesu stanowiła wymiana pism. Stadium to kończyło się wydaniem wyroku na dowód, wyrok ten otwierał drugie stadium procesu - postępowanie dowodowe. Po zakończeniu tego postępowania sędzia na podstawie akt ustalał jedynie, czy dowód się udał czy nie. Ostateczny wyrok był wydawany na piśmie z podaniem uzasadnienia. Egzekucję wyroku przeprowadzał sąd.

Areszt za długi został w XVIII w. zniesiony i utrzymał się jedynie dla egzekucji roszczeń wekslowych.

Proces karny

W procesie karnym uzyskało przewagę postępowanie inkwizycyjne, do którego rozpowszechnienia przyczyniła się Carolina, ale utrzymane w mocy zostało również postępowanie skargowe.

PROCES INKWIZYCYJNY

Zaczął rozwijać się w północnowłoskich miastach. Wywodził się
z kilku nurtów prawnych. Przede wszystkim z sądownictwa kościelnego. Potrzeba zwalczania rozpowszechniających się ruchów heretyckich legła
u podstaw powołania instytucji inkwizytorów spośród dominikanów. Byli to sędziowie śledczy o szczególnych uprawnieniach. Ustanowiono trybunały inkwizycyjne w diecezjach. Postępowanie czerpało wzory z postępowania rzymsko-kanonicznego, które zostało skodyfikowane ostatecznie w 1252r.
w Bulli papieża Innocentego IV „Ex tripanda”

Cechy postępowania

1. wdrażanie z urzędu

2. funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokowania zostały skupione w jednym ręku, ale sędzia miał obowiązek konsultować wyrok z ławą przysięgłych - od kilku do 20 przysięgłych

3. oskarżony był przedmiotem a nie podmiotem procesu

4. Sędzia miał obowiązek udostępnić wszystkie zebrane dowody winy, przepisy prawa określały z góry, jaką wartość mają poszczególne środki dowodowe, a za najlepszy dowód uznawano przyznanie się oskarżonego do popełnionego czynu - przyznanie się jest królowa dowodów;

5. oskarżony musiał korzystać z usług obrońcy. Mógł nim być tylko zawodowy prawnik

6. proces jest tajny i pisemny

7. Stosowana jest teoria dowodów formalnych. Od XIII w. dopuszczano tortury jako sposób wymuszania zeznań. Nie można jednak uwzględnić zeznania złożonego podczas tortur. Musiało być ono poparte innymi dowodami. Jeśli podczas tortur torturowany powołał się na inną osobę, ona także podlegała przesłuchaniu.

8. Niepoczytalny nie mógł być sądzony ani karany. Wymogiem była obdukcja lekarska. Stwierdzenie choroby psychicznej automatycznie uwalniało oskarżonego.

Postępowanie inkwizycyjne w miastach włoskich składało się z trzech stadiów:

1. postępowanie informacyjne - inkwizycja generalna

2. właściwe śledztwo - inkwizycja specjalna

3. osądzenie

Postępowanie rozpoczynało się albo na podstawie informacji bądź famy publicznej. Gdy ustalono osobę podejrzaną przystępowano do drugiego stadium. Podejrzany był osadzany i poddawany szczegółowemu badaniu
w celu ustalenia dowodów (krótkie pytania tzw. artykuły). Ocena następowała według legalnej teorii dowodowej. Sędzia nie mógł swobodnie oceniać dowodów. Był związany ustawą, która z góry określała wartość dowodów. Przyznanie się było królowa dowodów.

Ostatnim stadium postępowania było osądzenie. Oparte było na pisemnych zasadach zebranych w sprawie.

Z miast włoskich proces inkwizycyjny rozpowszechnił się po całej Europie. We Francji proces inkwizycyjny wprowadziła ordonansa Villers Cotterets z 1539 r., a rozbudowała ordonansa kryminalna Ludwika XIV
z 1670r.

We Francji tortury zostały podzielone. Przygotowawcze zniesiono w 1780r. Tortury przedwstępne, za pomocą których starano się wydobyć informacje
o współuczestnikach, zostały zniesione w 1788 r.

We Francji możliwa była apelacja do Parlamentu Paryża. Jeżeli nie było apelacji, a wyrok skazywał na karę śmierci, to kierowano go do Rady Prywatnej Króla.

I faza procesu inkwizycyjnego

Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r.

Bardziej rozbudowany jest proces inkwizycyjny w Niemczech. Carolina była przede wszystkim kodeksem postępowania karnego. Carolina stanowiła połączenie przede wszystkim elementów prawa niemieckiego i północnowłoskiego. Karolina wymaga poczytalności oskarżonego. CCC dopuszczała proces skargowy i inkwizycyjny. Równocześnie dążyła jednak do „odstraszenia oskarżyciela od formy skargowej”, istniał bowiem obowiązek kaucji w formie uwięzienia.

Wszczęcie postępowania następowało na cztery sposoby:

1. doniesienie

2. pogłoska

3. własne oskarżenie sędziego

4. ujęcie na gorącym uczynku.

W XV w. zaczęto ustanawiać specjalnego urzędnika, którego zadaniem było śledzenie przestępców i donoszenie o nich sądowi; rola pokrzywdzonego ograniczała się do roli donosiciela. Sędzia nie czekając na skargę sam zbierał materiał dowodowy przemawiający za winą oskarżonego, sam jednocześnie zbierał materiał mogący przemawiać przeciw niej, sam wreszcie na podstawie zebranego materiału orzekał o winie czy niewinności oskarżonego (funkcja oskarżyciela, obrońcy i sędziego). Jeśli opinia publiczna posądzała kogoś o dokonanie przestępstwa (osławienie), sędzia sam występował z oskarżeniem przeciw obwinionemu przez opinię publiczną.
Z czasem mógł to uczynić, gdy zachodziły poszlaki, które uważał za wystarczające, by rozpocząć postępowanie karne. Ponieważ jednak samych poszlak nie uważano za wystarczające do wydania wyroku skazującego, dążono do udowodnienia winy oskarżonego, przede wszystkim przez uzyskanie przyznania się jego do winy, choćby przez użycie tortur.

Wniesienie skargi w sprawach karnych nie zawsze było korzystne dla oskarżającego, jeśli bowiem wskutek skargi nastąpiło uwięzienie obwinionego, wówczas skarżącego - jeżeli nie przedstawił rękojemców lub nie dał innego zabezpieczenia - zamykano również w więzieniu. W ten sposób zapewniano możność wyegzekwowania od skarżącego należności sądowych oraz odszkodowania dla obwinionego „za wstyd i szkody” na wypadek uwolnienia obwinionego z braku dowodów winy. Dlatego też poszkodowanemu było wygodniej zamiast ze skargą wystąpić z doniesieniem i pozostawić sądowi wszczęcie postępowania z urzędu na podstawie doniesienia. Bez względu na to, czy postępowanie zostało wszczęte na skutek skargi pokrzywdzonego, czy przez sąd z urzędu, sędzia sam decydował o dalszym jego prowadzeniu postępując tak, jak gdyby zarządził postępowanie z urzędu. Zbieranie materiału dowodowego i odwodowego stało się obowiązkiem sędziego. Oskarżony przestał być podmiotem a stał się przedmiotem procesu. Samo tylko osławienie lub poszlaki nie wystarczały do wydania wyroku skazującego, Mogło to nastąpić tylko na podstawie przyznania się oskarżonego lub dowodu ze świadków. Wobec trudności, które nieraz łączyły się z przeprowadzeniem dowodu ze świadków (np. koszty, jeśli chodziło o przesłuchanie świadków zamiejscowych), główny nacisk został położony na uzyskanie przyznania się oskarżonego.

Pełnym dowodem były zeznania co najmniej dwóch wiarygodnych świadków. Zeznania świadków, którzy znali sprawę tylko ze słyszenia były niewystarczające. Świadków przesłuchiwano na podstawie z góry ułożonych pytań, które - jeśli postępowanie zostało wdrożone na podstawie skargi - przedstawić miał sądowi oskarżyciel. Przesłuchanie świadków odbywało się pod nieobecność stron, którym później komunikowano treść zeznań świadków.

Pełny dowód ze świadków wystarczał, jeśli oskarżony nie przyznawał się do winy, do wydania wyroku skazującego, nawet bez stosowania tortur.

Oddanie oskarżonego na tortury mogło nastąpić, gdy istniały dostateczne poszlaki. szlachta i wyższe warstwy mieszczaństwa otrzymały przywileje zwalniające je z reguły od tortur. Za dostateczne poszlaki były uważane te, które były poparte zeznaniami dwóch świadków, wyjątkowo zeznaniem jednego świadka, jeśli odnosiło się ono bezpośrednio do zbrodni, a oskarżony nie przyznawał się do zarzucanego mu przestępstwa. Przesłuchanie oskarżonego bez tortur i na torturach przeprowadzał sędzia przy udziale co najmniej dwóch ławników i pisarza sądowego, który spisywał zeznania.

Ustalenie rodzaju, stopnia itd. tortur pozostawiano swobodnemu uznaniu sędziego. Zeznania złożone przez oskarżonego na torturach i spisane protokolarnie nie mogły według Caroliny służyć jeszcze za podstawę jego zasądzenia, lecz musiały być potwierdzone zeznaniami oskarżonego złożonymi po torturach. Przeważnie jednak oskarżony potwierdzał „dobrowolnie” zeznania złożone na torturach, by uniknąć dalszych tortur.

Wprawdzie Carolina znała jeszcze tzw. ostateczna rozprawę odbywająca się jawnie i ustnie przy udziale pełnego składu sądu, na której oskarżony mógł się bronić, ale w rzeczywistości była to zwykła formalność. Sędzia bowiem przed ostateczna rozprawą był obowiązany na podstawie akt dotychczasowego postępowania wspólnie z ławnikami ustalić wyrok, który na ostatecznej rozprawie odczytywał pisarz sądowy. O środkach odwoławczych od wyroju Carolina nie wspomina.

I. Faza: ustalenie korpus delicti - czy czyn jest przestępstwem. Sędzia przesłuchuje świadków w celu ustalenia podejrzanego. Dopuszczalne są także poszlaki. Są to okoliczności z których można przypuszczać o prawdziwości faktu będącego przedmiotem oskarżenia.

II. Faza: postawienie w stan oskarżenia. Uwięzienie podejrzanego, jeśli zachodzą poszlaki. Poszlaki dzielono na bardzo bliskie, bliskie i oddalone.

III. Faza: przesłuchanie oskarżonego, który odpowiadał na ściśle określone pytania. Ostateczny środek - tortury. Działalność sędziego zmierzała do uzyskania dowodu pełnego. Karolina dopuszczała tortury ale tylko w ściśle określonych przypadkach (8). Torturom nie podlegała szlachta, osoby starsze, dzieci poniżej 14 lat, urzędnicy, kobiety w ciąży. Tortury zarządzano, gdy były sprzeczności w zeznaniach, gdy przestępstwo zagrożone było najwyższą karą lub gdy istniał niepodważalny dowód. Kiedy sprawa budziła wątpliwości sąd miał obowiązek wysłać wszystkie akta sprawy do fakultetów po poradę. Ich opinia była „de facto” wyrokiem.

IV. Faza: ostateczna rozprawa, w której bierze udział oskarżony z obrońcą. Obrońcą jest z reguły jeden z sędziów, który już nie bierze udziału
w wyrokowaniu. Sędzia odczytuje wyrok, a potem pyta się ławy, czy się z nim zgadzają.

Rodzaje wyroków

1. jeśli są dowody pełne zapada kara zwyczajna

2. jeśli nie ma dowodu pełnego a tylko bardzo bliskie poszlaki, sąd ogłasza karę nadzwyczajną. Jest ona zwykle łagodniejsza,

3. jeśli są poszlaki oddalone albo alibi, to wtedy następuje uwolnienie od kary.

W tym procesie nie ma odwołania.

II faza procesu inkwizycyjnego

Powszechny niemiecki proces karny

Proces ten rozwijał się w wieku XVI do drugiej połowy wieku XVIII pod wpływem Caroliny i jej komentatorów. Najważniejsi komentatorzy: Benedykt Carpzow, Johan Brunnemann.

Cechy:

1. wdrażany z urzędu, bez form procesu skargowego

2. tajny, pisemny

3. brak kontradyktoryjności, połączenie w ręku sędziego funkcji oskarżyciela, obrońcy i sędziego wyrokującego.

4. pozostałości zasady ustności i jawności w postaci tzw. ostatecznej rozprawy jaką znała Carolina, utrzymały się tylko w nielicznych terytoriach

Proces dzielił się na dwa stadia:

I. Inkwizycja generalna - ustalenie czynu przestępnego, zebranie poszlak niezbędnych do zarządzenia inkwizycji szczególnej. Inkwizycję generalną wdrażał sędzia, gdy zachodziły okoliczności, które według jego uznania stanowiły dostateczna podstawę do rozpoczęcia postępowania. Do takich okoliczności zaliczano: doniesienie, własne spostrzeżenia sędziego, ujęcia na gorącym uczynku. Można stosować wizję lokalną, świadków przesłuchuje się bez przysięgi. W tym stadium podejrzanego w ogóle nie przesłuchiwano.

II. Inkwizycja specjalna (szczególna) - stanowiąca drugie stadium procesu otwierało osobne postanowienie sędziego. Jednocześnie z wydaniem postanowienia sędzia zarządzał osadzenie podejrzanego w więzieniu. Celem tej inkwizycji było zebranie dowodów, że czyn został popełniony przez podejrzanego, który w tym stadium procesu był już oskarżonym. Postępowanie, które było tajne i pisemne rozpoczynało się od przesłuchania oskarżonego na z góry ułożone pytania. Sędzia mógł stosować tortury, kiedy istniały odpowiednie poszlaki. Zeznania złożone na torturach musiały być przez oskarżonego potwierdzone po torturach. Jednocześnie sędzia zbierał inne dowody winy oskarżonego, przede wszystkim przesłuchując świadków. Zgodne zeznania złożone pod przysięgą przez dwóch świadków „wyższych nad wszelkie zarzuty” były wystarczające do uznania oskarżonego za winnego. zarzucanego mu czynu.

Dowody dzieliły się na : pełne, niepełne, więcej jak niepełne, mniej niż niepełne. Ocena dowodów na podstawie legalnej teorii dowodów. Początkowo teoria pozytywna - sędzia musiał skazywać, jeżeli za winą przemawiała określona ilość i jakość dowodów.

W II poł. XVIII w. teorię tą zaczęła wypierać tzw. negatywna teoria dowodowa, w myśl której sędziemu nie wolno było wydać wyroku zasadzającego, jeśli za winą oskarżonego nie przemawiała pewna ilość i jakość środków dowodowych określonych przez ustawę.

Niektóre ustawy wymagały, aby ogłoszenie wyroku było poprzedzone ostatecznym przesłuchaniem oskarżonego przez sąd; była to jednak czysta formalność. Kiedy nie było pełnych dowodów, tylko podejrzenia, wtedy występowało uwolnienie od sądu - absolutio ab instantia. Umożliwiało to wznowienie postępowania w każdej chwili, jeśli wyszły na jaw nowe dowody winy.

Zmiany w postępowaniu karnym nastąpiły w praktyce sądowej w XVIII w., kiedy podział na dwa stadia inkwizycji uległ zatarciu.

III faza procesu inkwizycyjnego

Franciszkanka Austriacka z 1803r. i Pruska Ordynacja Kryminalna z 1805r.

Cechy:

1. Według obu kodeksów przestępstw dochodzono z urzędu,

2. materiał obciążający jak i odciążający oskarżonego zbierano z urzędu,

3. postępowanie było tajne,

4. wyrok wydawało kolegium sędziów bez widzenia i przesłuchania oskarżonego, tylko na podstawie akt śledztwa.

Franciszkanka była stosowana w Austrii do 1873r. kiedy wprowadzono proces mieszany. Pruska Ordynacja była stosowana do 1877r. kiedy wprowadzono proces mieszany.

W Rosji nowożytny proces inkwizycyjny stosowany był od Piotra I poprzez Katarzynę poprzez Swod Praw z 1832r. - obejmował XV tomów., który nadał mu kształt ostateczny, aż do 1864r., kiedy i tu wprowadzono proces mieszany ( Car Aleksander II).

Przepisy zawarte w w/w kodyfikacjach, dotyczące procesu karnego obowiązywały nie tylko na ziemiach zagarniętych przez Austrie i Prusy w czasie rozbiorów, ale również w Księstwie Warszawskim, a z kolei w Królestwie Polskim tu zaś obowiązywały aż do 1876r., w którym to roku wprowadzono bardziej postępową rosyjska procedurę karną z 1864r.

1. nie było podziału na inkwizycję generalną i specjalną (szczególną).

2. Zostały zniesione tortury. W Anglii w 1629r. (oficjalnie w 1640r.), w Szkocji

w 1709 r., w koloniach amerykańskich w 1734 r., w Prusach w 1740r., a

ostatecznie w 1754r., w Austrii i w Polsce w 1776r., we Francji w 1780r.

tortury przygotowawcze, a w 1788 r. tortury…, w Rosji w 1801r.

3. Postępowanie w Kodeksie austriackim:

a/ ustalenie corpus delicti - dochodzenie zbrodni i ustalenie istoty przestępstwa,

b/ przesłuchanie sumaryczne oskarżonego (skrócone, zwięzłe), którego należało uwięzić (wyjątkowo oskarżony mógł pozostać nadal na wolności w przypadku, gdy za popełniony czyn groziła kara poniżej roku i nie zachodziła obawa ucieczki lub matactwa,

c/ ewentualne zarządzenie inkwizycji ściślejszej (ordynaryjne przesłuchanie, tj. zgodne ze zwyczajem) z pytaniami artykułowanymi (badanie na pytania), gdy sprawa przez inkwizycje sumaryczną nie została dostatecznie wyjaśniona, albo jeżeli oskarżony do winy się nie przyznał lub nie dowiódł swej niewinności. Inkwizycja ściślejsza mogła być zarządzona tylko wówczas, gdy chodziło o zbrodnię, nie zaś
o ciężkie przestępstwo policyjne.

4. Pruska ordynacja kryminalna:

1. nie przewiduje podziału procesu na stadia, lecz dwie różne formy badania oskarżonego,

• pierwsza polegała na tym, że sędzia oświadczywszy oskarżonemu jakie przeciw niemu istnieją zarzuty słuchał jego odpowiedzi zadając mu tylko takie pytania, które były niezbędne do pełniejszego i jaśniejszego zrozumienia sprawy (badanie sumaryczne),

• druga zaś polegała na tym, że sędzia z góry układał pytania, na które zamierzał przesłuchać oskarżonego (badanie na pytania), przy czym jednak sędzia nie powinien był ograniczać się tylko do tych pytań, ale w razie potrzeby zadawać i inne notując je w protokole. Jeśli oskarżonemu groziła kara robót przez 10 lat, cięższa kara lub kara śmierci, badanie na pytania było obowiązkowe.

samo przyznanie oskarżonego nie zwalniało sędziego od zbierania dowodów winy oskarżonego.

po zakończeniu inkwizycji następowało ostateczne przesłuchanie oskarżonego, polegające na odczytaniu mu zasadniczych ustaleń śledztwa i wysłuchaniu wypowiedzi oskarżonego,

tymczasowe uwięzienie oskarżonego, musiało być zarządzone jeśli chodziło o kradzież, oszustwo a także jeżeli zachodziła obawa ucieczki lub matactwa. W pozostałych wypadkach jeśli nie groziła kara przeszło 3 lat więzienia, sędzia mógł pozostawić oskarżonego na wolności, po pobraniu od niego kaucji,

5. Są stosowane kary za nieposłuszeństwo. Jeśli przesłuchiwany nie chce

odpowiadać to kara chłosty, odpowiednia dieta.

6.W austriackiej procedurze brak obrońcy, pruska ordynacja natomiast

przewiduje wybór obrońcy, a jeśli czyn jest zagrożony karą śmierci to musi

być obrońca z urzędu.

7. W ocenie dowodów oba akty przewidują legalną teorię dowodową.

Austriacka przyjmuje negatywną teorię dowodową, bardziej postępową,

która zakłada: nie wolno wydać wyroku zasądzającego, jeśli za winą

oskarżonego nie przemawia określona ilość i jakość dowodów

W Prusach pozytywna teoria dowodowa - sędzia musi wydać wyrok

zasadzający, jeśli za winą oskarżonego przemawia określona ilość i jakość

środków dowodowych.

8. Gdy zachodziły dowody niezupełne (poszlaki) kodeks austriacki dopuszczał

zasadzenie na karę zwyczajna z wyjątkiem kary śmierci, natomiast ordynacja pruska nakazywała w takich przypadkach wymierzenie jedynie kary nadzwyczajnej, tj. łagodniejszej od przewidzianej w ustawie za dane przestępstwo. Wyłączona była kara śmierci lub dożywotniego więzienia; wymierzona być mogła tylko kara pieniężna i robót czasowych.

9. Możliwość odwołania jest w każdym przypadku, choć w ograniczonym

zakresie w formie odwołania (rekursu).

Ordynacja pruska zalicza do prawnych środków obrony również wszelką prośbę złagodzenia lub darowania kary. Kodeks austriacki wyraźnie zabraniał w razie wniesienia rekursu stosowania przez wyższa instancję reformatio in peius, tzn. że w razie odwołania sąd odwoławczy nie może wydać wyroku surowszego chyba, że odwołują się obie strony.

10. Kodeks austriacki przewidywał wyrok zasądzający, uniewinniający oraz

uchylenie inkwizycji „wobec niedostatku prawnych dowodów”.

Ordynacja pruska przewidywała wyrok skazujący na karę zwyczajną lub gdy

zachodziły jedynie poszlaki - na karę nadzwyczajną, wyrok uniewinniający,

gdy niewinność oskarżonego została ustalona oraz w przypadku braku

dowodów.

Obie kodyfikacje zawierały nakaz, aby wyrok był wydany przez kolegium sędziowskie, a nie przez jednego sędziego.

Niemcy XIX - XX wiek

W dziedzinie sądownictwa w XIX wieku ustanowiono Trybunał Rzeszy w Lipsku jako jedyny najwyższy sąd Rzeszy. Był on instancją rewizyjną.

W 1813 r. został wprowadzony w Bawarii kodeks karny zredagowany przez Anzelma Feuerbacha. W niektórych państwach wprowadzono bardziej postępowe, oparte na wzorach francuskich kodeksy, które doprowadziły m.in. do zlikwidowania panującego jeszcze procesu inkwizycyjnego.

Jako kodeksy ogólnoniemieckie wprowadzono:

1. kodeks karny z 1870r.

2. kodeks procedury karnej z 1877r. (procedura oparta na zasadzie śledczej i skargowej); dopuszczono czynnik obywatelski w postaci ławników, którzy orzekali z sędzią o winie i karze albo sędziów przysięgłych, którzy orzekali tylko o winie,

3. kodeks procedury cywilnej z 1877r.,

4. kodeks handlowy z 1861r.,

W 1874r. rozpoczęła działalność komisja kodyfikacyjna, która przez ponad 20 lat prowadziła niezwykle intensywne prace ze współudziałem największych prawników niemieckich. W 1896r. została uchwalona ustawa z mocą obowiązującą od 1.01.1900r. pod nazwą BGB. Kodeks BGB stał się w pierwszych latach XX w. wzorem kodyfikacji cywilnych dla innych krajów.

Własnej kodyfikacji prawa cywilnego doczekała się również Austria w 1811 r. Wydano wówczas kodeks cywilny - ABGB (obowiązuje do dziś).

Źródła prawa w Niemczech

Ujęcie ogólne

Prawo niemieckie było rozproszone, nie było jednolitego prawa.

Jednym z praw było prawo pokojów ziemskich.

Prawo pokojów ziemskich wprowadziło istotne zmiany. Dokonała się ewolucja prawa od praw szczepowych do Constitutio Criminali Carolina
z 1532r. - pierwszy kodeks prawa karnego (autor Rogaty Zygfryd).

Pokoje ziemskie były bardzo zróżnicowane, przede wszystkim terytorialnie. Tylko nieliczne obejmowały teren całej Rzeszy, większość jednak obejmowała określoną jej część - pokoje lokalne.

Drugą cechą pokojów ziemskich było to, że były one albo czasowe albo wieczyste. Praktycznie wieczysta moc obowiązywania kończyła się z chwilą śmierci cesarza, który ogłosił to prawo.

W Niemczech bardzo rozrosły się wojny prywatne związane z zemstą rodową, gdyż w Niemczech zemsta rodowa rozciągała się na wszystkich wasali pokrzywdzonego seniora.

Pokoje ziemskie przyjmowały trojakie stanowisko wobec zemsty rodowej:

1. Najdawniejsze pokoje niczym nie ograniczały zemsty rodowej: „jeśli spotkasz nieprzyjaciela swego i możesz mu wyrządzić szkodę zrób to”,

2. W XII wieku pojawiło się stanowisko: „jeśli spotkasz nieprzyjaciela swego to albo wyrządzaj mu szkodę albo przedstaw sądowo do osądzenia”,

3. od pokoju z 1235r. zemstę dopuszczano tylko wtedy gdy sąd odmówił wymierzenia sprawiedliwości.

Zemsta prywatna jako środek wymiaru sprawiedliwości utrzymała się do
XVII w., wprawdzie w 1495r. cesarz Maksymilian I ogłosił wieczysty pokój ziemski, ale był on odnawiany wiele razy, ostatni raz w XVII wieku. Tak długi okres trwania zemsty prywatnej uwarunkowany był sytuacją polityczną.

Państwo przeżywało rozpad (od połowy XII w.) w wyniku tzw. zwierzchnictwa terytorialnego poszczególni książęta posiadali coraz więcej uprawnień:

1. szereg uprawnień na rzecz książąt, duchownych i świeckich przyznanych przez Fryderyka II (1220,1232r.)

2. Złota Bulla - specjalne uprawnienia ( 1356r.) - specjalne uprawnienia dla książąt elektorów,

3. pokój augsburski (1555r.) „wolność religijna” (czyj kraj tego religia),

4. pokój westfalski (1648r.) suwerenność zewnętrzna dla książąt, prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej i zawierania sojuszy - aby tylko nie były sprzeczne z interesami Rzeszy.

Taka sytuacja trwała do 1806 r., tj. do upadku Rzeszy, kiedy większość książąt Rzeszy poddając się żądaniom Napoleona utworzyła Związek Reński w części księstw niemieckich, skierowany przeciw cesarzowi.

Prawo niemieckie ogólnopaństwowe było nieliczne.

W Niemczach dokonało się zróżnicowanie prawa dla poszczególnych stanów;

1. Szlachta rządziła się prawem ziemskim (Landrecht),

2. mieszczanie prawem miejskim (Stadtrecht),

3. Chłopi prawem dworskim (Hofrecht),

4. Kościół prawem kanonicznym.

Ad.1.

Najdawniejszym i najbardziej znanym spisem zwyczajowym prawa niemieckiego było Zwierciadło Saskie, spisane w latach 1220 - 1235 przez Eike (Ajke)von Repkow. Spis składał się z dwóch części, poświęconych prawu ziemskiemu i prawu lennemu. Poza Zwierciadłem Saskim powstało na terenie Niemiec kilka inny spisów prawa zwyczajowego, jednak Zwierciadło Saskie stało się podstawą prawa magdeburskiego i wraz z nim w trakcie kolonizacji miast rozciągnęło się po Europie Środkowej i Wschodniej.

Ad.2.

W prawie miejskim doszło do wykształcenia się tylko pewnej liczby odrębnych systemów prawnych, albowiem w wyniku tworzenia się miast
w systemie albowiem miasta filialne były powiązane z miastami macierzystymi, między miastami powstawały silne stosunki prawne. Miasta filie często zasięgały porad prawnych, były to tzw. (Weistümer). One wraz z wyrokami sądowymi - ortyle tworzyły prawo miejskie. Inną kategorię źródeł prawa tworzyło ustawodawstwo miejskie - wilkierze i akty praktyki sądów miejskich. Dalszą grupę źródeł prawa miejskiego tworzyły spisy zwyczajowego prawa miejskiego ( statuty czyli systematyczne zbiory).

Ad.3.

Prawo lenne, dworskie i górnicze - były to prawa specjalne różnego typu.

Prawo lenne - normowało stosunki lenne wynikające z kontraktu lennego zawartego między seniorem a wasalem.

Prawo dworskie - normowało stosunki prawne chłopskiej ludności poddańczej

Prawo górnicze ­ powstało bardzo wcześnie, największe znaczenie miało prawo spisane w XIII w.

Ad.4.

Oprócz prawa ziemskiego i miejskiego istniało także prawo kanoniczne;

- Burchard z Warmacji

- dekret Iwona z Chartres,

- dekret Gracjana - spis prywatny z 1150 r.,

- dekretały Grzegorza - spis urzędowy

- Korpus Iuris Canonis z XV w.

Posiłkowy charakter miało prawo rzymskie i było stosowane w Sądzie Kameralnym

FRANCJA

Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego

(X - XIII w.)

W okresie rozdrobnienia feudalnego (X-XIII w.) władza królewska we Francji była bardzo słaba i ograniczała się w zasadzie do domeny królewskiej (tzn. tereny należące bezpośrednio do króla, w których wykonywał on władzę podobną do tej, jaką inni władcy senioralni sprawowali w swych władztwach). W XII wieku głównie na skutek powiększania domeny królewskiej, uprawnienia na skutek zwiększania autorytetu królewskiego zaczęły nabierać realnej treści
i utorowały drogę do pełnego odrodzenia się władzy królewskiej.

Już w czasach karolińskich utrwaliła się zasada ogólnej właściwości sądu królewskiego jako najwyższego wymiaru sprawiedliwości.

Podstawowe uprawnienia zwierzchnie królów Francji wynikały z trzech jego funkcji. Król był:

1. zwierzchnikiem lennym królestwa

2. strażnikiem pokoju

3. najwyższym sędzią.

Król - najwyższy zwierzchnik lenny

Król stał na czele hierarchii lennej, tzn. podlegali mu nie tylko wasale w jego własnej domenie, lecz także wszyscy władcy senioralni. Jako zwierzchnikowi przysługiwały bowiem królowi wszystkie prawa seniora określone prawem lennym, a więc w szczególności prawo do lenn bezdziedzicznych i do lenn skonfiskowanych. Powiększaniu się domeny sprzyjały też inne zasady prawa lennego, rozszerzenie się prawa dziedziczenia lenn na kobiety czy prawo wasali do alienowania lenna w drodze sprzedaży. Królowie uciekali się też do powiększania swej domeny drogą kupna. W ten sposób królowie Francji, przez umiejętne wykorzystanie prawa lennego, prowadzili kraj ku zjednoczeniu.

Król - strażnik pokoju

Podstawową funkcja każdego państwa jest, obok zabezpieczania kraju na zewnątrz, również zapewnienie pokoju wewnętrznego. W dobrze zorganizowanym państwie funkcję tę sprawują sądy, które zwalczają przestępczość, swymi wyrokami rozstrzygają powstałe spory i z pomocą innych organów państwowych zapewniają podporządkowanie się stron zapadłym wyrokom. Tymczasem w okresie rozdrobnienia feudalnego powszechna była jeszcze inna, niż sądowa, droga rozstrzygania sporów, mianowicie droga wojny prywatnej. Prawo prowadzenia wojen w średniowieczu przysługiwało każdemu feudałowi. Pojawienie się wojen prywatnych nawiązywało do dawnych prymitywnych pojęć zemsty rodowej, które ustępowały już pod wpływem rozwoju sądownictwa państwowego. Wojny prywatne były wyrazem załamania się autorytetu państwa i jego sądownictwa. Jedynym czynnikiem, który mógł im wobec zaniku władzy państwowej przeciwdziałać lub co najmniej złagodzić ich formy, był Kościół, cieszący się dużym moralnym autorytetem i dysponujący sankcjami w formie kar kościelnych.

W XI w. dwa sobory powszechne określiły środki łagodzące praktykę wojen prywatnych przez wprowadzenie instytucji pokoju bożego i rozejmu bożego.

Pokój boży chronił przed wojną osoby nie prowadzące wojny, a więc duchownych, oraczy, mnichów, oraz dobra użyteczności publicznej, jak kościoły, młyny itp.

Rozejm boży zabraniał prowadzenia wojny w dni szczególnie uroczyste, jak okres adwentu, wielkiego postu, dni Wielkanocy itd. Później rozszerzono ten zakaz na niedziele, następnie na soboty, czasem i na piątki i czwartki.

Winni naruszenia tych zakazów podlegali ekskomunice kościelnej, następnie jako gwałciciele pokoju pociągani byli przed trybunały pokoju tworzone przez ligi biskupów i co rozsądniejszych feudałów. W razie niepoddania się winnego wyrokom trybunału liga wypowiadała mu wojnę.

Wojny prywatne miały ostatecznie zaniknąć we Francji dopiero w XV w.

Król - najwyższy sędzia

Według zasad prawa lennego sąd królewski był właściwy dla:

• spraw między wasalami oraz między wasalami a królem - w ramach domeny,

• spraw między wasalami (władcami senioralnymi) oraz między nimi
  a królem - w ramach całego królestwa.

Natomiast na terenie swych władztw wielcy seniorzy odmawiali kompetencji sądom królewskim dla spraw przez siebie rozstrzyganych. Sąd królewski mógł tu wkraczać tylko w przypadku odmowy wymiaru sprawiedliwości przez seniora lub w przypadku „nagany sędziego”, tj. oskarżenia sędziego
o świadomie niesprawiedliwy wyrok. W praktyce w XI i XII w. władcy senioralni, a również i baronowie w domenie królewskiej, wyjątkowo jedynie przedstawiali swe sprawy przed sąd królewski, zwykle zaś uciekali się do wojny prywatnej.

Dopiero w miarę wzrostu domeny królewskiej wzrastał też autorytet sądów królewskich, a sądownictwo króla uzyskało dostęp do sądzenia spraw z terenu władztw senioralnych. Do tego prowadziły przede wszystkim takie drogi, jak:

1. możliwość wkraczania sądu królewskiego do sądzenia spraw dla niego specjalnie „zastrzeżonych”,

2. apelacja.

Ad. 1)

Suwerenność sądownictwa wielkich seniorów była ograniczona zawsze
w stosunku do czynów skierowanych przeciw osobie i prawom królewskim; były to sprawy królewskie. Należały do nich m.in. obraza króla, fałszerstwo monety królewskiej. Ilość takich spraw wzrastała wraz ze wzrostem autorytetu monarchy, gdyż coraz liczniejsze sprawy zaczęto kwalifikować jako zastrzeżone dla sądów królewskich.

Ad. 2)

Największe znaczenie dla rozwoju sądownictwa królewskiego miało wprowadzenie instytucji apelacji. Znana w starożytnym Rzymie instytucja odwołania od sądu niższego do sądu hierarchicznie wyższego obca była państwu frankońskiemu, gdzie każdy sąd wyrokował w pierwszej i ostatniej instancji. Później zaczęto dopuszczać dwie możliwości skierowywania niektórych spraw do sądu wyższego, mianowicie:

• w przypadku odmowy wymiaru sprawiedliwości przez właściwego sędziego,

• w przypadku nagany wyroku.

Nagana wyroku

polegała na tym, że strona uważająca się za pokrzywdzoną mogła oskarżyć sędziego o rażącą stronniczość i wyzwać go na pojedynek przed sąd seniora hierarchicznie wyższego. Tak więc sędzia musiał być zawsze gotowy do obrony swej decyzji z bronią w ręku. Wynik pojedynku, a więc sąd boży decydował o tym, czy sędzia był lub nie był winny niesprawiedliwości.

Nagana wyroku służyła stronie, ale tylko wtedy gdy należała ona do klasy feudałów. Osoby pochodzenia nierycerskiego nie mogły naganiać wyroku, mogły one jedynie prosić o poprawienie wyroku.

Środkami dowodowymi były:

1. przyznanie,

2. przysięga oczyszczająca (rozpowszechniona zwłaszcza w sadach miejskich),

3. świadkowie,

4. ordalia jednostronne, które już w XIII w. zanikły całkowicie,

5. pojedynek sądowy, który najwcześniej został usunięty w miastach,

6. dokumenty.

Prawo pojedynku sądowego przysługiwało jedynie rycerstwu i wolnej ludności nierycerskiej. Strony procesowe musiały stawać do pojedynku osobiście, tylko ułomni i obłożnie chorzy, cierpiący na padaczkę, osoby w wielu powyżej 60 lat oraz kobiety mogły być zastąpione w pojedynku.

Jeśli pan odmówił wymiaru sprawiedliwości swemu wasalowi lub osobie wolnej pochodzenia nierycerskiego, podlegającej jego sądownictwu, pokrzywdzony mógł zwrócić się w swej sprawie do sądu seniora swego pana, a gdyby i tu spotkał się z odmową, kolejno wyżej aż do króla włącznie.

Dwór Królewski

Ośrodkiem zarządu kraju był Dwór Królewski, w którym skupiała się grupa urzędników tzw. wielkich dygnitarzy koronnych. Pierwsze wśród nich miejsca zajmowali:

• seneszal - stał na czele wojska i miał szerokie uprawnienia sądowe,

• kanclerz - z reguły duchowny, stojący na czele kancelarii królewskiej, miał wpływ na wszelkie sprawy państwowe, wymagające pisemnego załatwienia.

Do dygnitarzy należeli także: konetabl, cześnik, podczaszy i komornik.

W XIII w. królowie zredukowali funkcje dygnitarzy do konetabla (wojsko)
i kanclerza (sądownictwo).

Kuria królewska

Obok zebrań na których król naradzał się z dygnitarzami zwoływane były Rady Nadworne (kurie królewskie). Na takie kurie wzywani byli zasadniczo wszyscy wasale korony, których poparcia król potrzebował. Królowie jednak nie mogąc liczyć na wierność wszystkich swych wasali, powoływali na kurie tylko takich seniorów, na których posłuszeństwo mogli liczyć.

Kuria była potrzebna królowi do pomocy w zarządzie państwa, którego agendy, zwłaszcza sądownicze powiększyły się wraz z rozrostem domeny królewskiej. Na przełomie XIII i XIV wieku z kurii wyłoniły się następujące organy:

1. Ścisła Rada Królewska,

2. Parlament jako organ sądowy

3. Izba Obrachunkowa dla spraw skarbowych

4. Z instytucją kurii związane jest też powstanie Stanów Generalnych jako zgromadzenia stanowego

Zarząd lokalny w poszczególnych władztwach nie różnił się od wewnętrznego zarządu domeny; baliwowie i prewoci byli przedstawicielami króla i stosowali się do jego zarządzeń. Posiadali dość szerokie uprawnienia w zakresie władzy sądowej, wojskowej i skarbowej.

• Prewoci sprawowali sądownictwo w pierwszej instancji
  w sprawach drobniejszych,

• baliwowie rozsądzali w pierwszej instancji sprawy szlachty,
  a w drugiej instancji apelacje od sądów prewotalnych. Od wyroków baliwów przysługiwała apelacja do Parlamentu.

Francja w okresie monarchii stanowej (XIV i XV w.)

Wraz z postępującym rozwojem terytorialnym zjednoczonego państwa i głębokimi przemianami gospodarczymi oraz społecznymi zmianie uległa też pozycja króla w państwie. Podstawą autorytetu królewskiego była jego domena, która miała charakter własności dynastii, stała się ona dobrem publicznym. Całą domenę zaczęto identyfikować z państwem. Aparat państwowy przestał opierać się na wasalach. Coraz liczniej pojawiali się
w otoczeniu króla fachowo wykształceni urzędnicy pochodzenia drobnoszlacheckiego lub mieszczańskiego. Określa się ich mianem legistów.

Im zawdzięczać można zasady określające ogólne stanowisko króla
w monarchii:

1. król jest najwyższym zwierzchnikiem lennym w królestwie

2. król jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości - zasada ta zapewniała sądownictwu królewskiemu zwierzchnictwo nad wszystkimi sądami
   w kraju, nie wyłączając sądownictwa wykonywanego przez seniorów
   w ich władztwach.

3. król jest cesarzem w swoim królestwie

W XIII wieku na skutek rozrostu sądownictwa królewskiego, z Rady Królewskiej wyłonił się odrębny organ sądowy, który od XIV wieku nosił nazwę Parlamentu. Od XIV w. parlament działał już regularnie jajko najwyższy Sąd Królewski ze stałą siedzibą w paryskiej Cité, był obsadzany przez samych sędziów zawodowych, wykształconych prawniczo sędziów świeckich i duchownych, którzy od XV w. byli nieusuwalni. Zanik elementów feudalnych w Parlamencie wywołał opory wśród arystokracji, której przysługiwało prawo do feudalnego sądu sprawowanego przez „parów”. Ostatecznie przyznano im, by w przypadku rozpatrywania ich spraw jako podsądnych, Parlament sądził jako Sąd Parów, tj. w komplecie obsadzonym dostateczna liczba parów. Wobec nadmiernego obciążenia Parlamentu paryskiego już w XIV w. zaczęły powstawać w innych miejscowościach podobnie zbudowane sądy najwyższe pod mianem parlamentów, w XVIII w. było ich 16.

Wszystkie te parlamenty miał jako sądy najwyższe stanowsiko równorzędne z Parlamentem paryskim.

Parlament był królewskim sądem najwyższej instancji właściwym dla wszystkich spraw zarówno cywilnych jak i karnych oraz administracyjnych. Działał przede wszystkim jako sąd apelacyjny od wyroków niższych sądów królewskich. Od wyroków Parlamentu nie było apelacji, lecz mogły być one skasowane przez Radę Królewską. Poza sprawowaniem sądownictwa miał prawo rejestrowania ustaw królewskich.

Parlament składał się z trzech izb:

1. Izby Podań (skarg), gdzie rozpatrywano, czyje są kompetencje
   w danej sprawie,

2. Izby Badań (dochodzeń), izba ta badała sprawę merytorycznie
   i opracowywała projekt wyroku,

3. Wielkiej Izby (izba rozpraw) - rozstrzygała sprawę

Tzw. wieżyczka - duchowni mieli zakaz orzekania w sprawach śmierci.
W związku z tym wyodrębniono kolejna izbę tzw. wieżyczkę, do której przechodzili sędziowie świeccy i sami orzekali w tych sprawach.

Izba Gorejąca - sądziła sprawy inkwizycji, sprawy czarownic, innowierców (we Francji to hugenoci), która działała szczególnie ostro, kiedy w 1685 r. Ludwik XIV uchylił edykt nantejski (palenie na stosach hugenotów).

Parlament Paryża uzyskał w okresie monarchii absolutnej szczególne uprawnienie. Pomimo, że władza ustawodawcza należała do króla, ograniczono go jednak w tym prawie.

Istniały bowiem tzw. prawa fundamentalne, których monarcha nie mógł naruszyć; dotyczyły one:

1. następstwa tronu - zasada primogenitury w linii męskiej, król nie mógł zmieniać kolejności dziedziczenia

2. król nie mógł naruszyć domeny królewskiej, nie mógł nadawać lenna z domeny

3. król nie mógł zrzec się tronu

4. król musiał być katolikiem

Francja w okresie monarchii absolutnej (XVI-XVIIIw.)

Król rządził państwem przy pomocy współpracujących z nim ministrów, w podejmowaniu decyzji opierał się również na kolegialnych organach doradczych. Głoszono teorie, że król francuski „rządzi w Wielkiej Radzie”. Te Rade stanowiła nie tylko Rada Królewska, lecz wszystkie organy państwowe, które były tylko organami doradczymi i każdą ich decyzje król mógł zmienić.

W XVIII w. do Rad należały:

1. Rada Stron Procesowych (Rada Prywatna) - stanowiła bezpośrednią kontynuację dawnej Rady Królewskiej. Radzie tej przewodniczył kanclerz, a udział w niej brali 4 sekretarze stanu, arystokraci i 30 radców reprezentujących wszystkie 3 stany. rada Prywatna pełniła funkcje wyłącznie sądowe, miała charakter sądu kasacyjnego, tzn. mogła „złamać” (skasować), znieść wyroki sądów najwyższej instancji (np.Parlamentów) w wypadku stwierdzenia naruszenia przez sąd prawa materialnego lub uchybienia przepisom formalnym. Jako instancja kasacyjna rada nie rozsądzała danej sprawy, lecz przekazywała ją innemu sądowi. Ponieważ Rada rozpatrywała często spory między jednostkami a władzami administracyjnymi, tworzyła prototyp sadu administracyjnego. Działa również jako trybunał kompetencyjny w wypadku sporu o właściwość sądową miedzy sądami najwyższej instancji.

2. Rada Stanu czyli Tajna Rada - najważniejsze sprawy państwowe, a więc polityka zagraniczna, sprawy pokoju, wojny,

3. Rada Depesz - sprawy zarządu wewnętrznego,

4. Rada Finansowa.

W okresie monarchii absolutnej (XVI-XVIII w) król został zwierzchnikiem wymiaru sprawiedliwości, przysługiwała mu pełnia władzy sądowej, dopuszczalne było tylko sądownictwo królewskie.

Dzieliło się ono na trzy gałęzie:

I. Sądownictwo królewskie delegowane - uznano, że wszystkie istniejące sądy sprawowały swoją władzę jedynie na podstawie delegacji królewskiej
i sądziły w imieniu króla.

1. Sądy patrymonialne - sądy panów feudalnych nad chłopami, od wyroku tego sądu przysługiwała apelacja do sądu królewskiego,

2. Sądy prewotalne - sądziły w drobniejszych sprawach cywilnych
   i karnych, nie zastrzeżonych sądom baliwialnym, były sądami odwoławczymi od sądów patrymonialnych (dla plebejuszy, nie miały jurysdykcji w sprawach dla szlachty),

3. Sądy baliwialne - były sądem odwoławczym od sądów prewotalnych oraz sądem I instancji dla spraw cywilnych i karnych dla szlachty,

4. Sądy prezydialne - jako sądy odwoławcze od sądów baliwialnych;
   w niektórych sprawach tzw. prezydialnych sądziły w pierwszej
   i ostatniej instancji, w szczególności w sprawach o rozbój na drogach publicznych.

5. Parlamenty były sądami najwyższej instancji, wyroki ich mogły jednak ulec skasowaniu przez Radę Stron. Największą rolę odegrał Parlament paryski, właściwy jako sąd odwoławczy dla ok. 2/3 terytorium Francji.

Obok w/w wielostopniowej hierarchii sadów królewskich, które można by nazwać sądami zwyczajnymi, istniały liczne sądy królewskie, delegowane dla spraw specjalnych: cała hierarchia sądów skarbowych z izba obrachunkową i Izba Podatkową na czele, sądy admiralskie dla spraw handlu morskiego, sądy leśne dla sądzenia przestępstw leśnych, sądy konsularne dla spraw handlowych i inne.

II. Sądownictwo królewskie zastrzeżone - król jako piastun całej władzy sądowej może odwołać mandat udzielony sądowi do wykonywania delegowanej mu królewskiej władzy sądowej. Z tej racji król mógł swobodnie naruszać normalny tok procesu w każdym jego stadium, zarówno przed sprawą jak i w trakcie a nawet po wydaniu wyroku, przy pomocy 6 instytucji:

1. Placet - oznaczał petycję skierowaną do króla o sprawiedliwość, królowie wydawali wyrok osobiście lub kierowali sprawę do Rady Stron

2. Listy opieczętowane (zamknięte) (lettres de cachet)- podpisane przez króla i opatrzone jego pieczęcią - były to pisma zawierające rozkaz ograniczenia czyjejś wolności, skazanie na wygnanie lub nakaz odosobnienia w jakimś klasztorze lub fortecy, najczęściej w paryskiej Bastylii. Była to straszliwa prerogatywa królewska równoznaczna z prawem wydania wyroków skazujących bez sądu.

3. ewokacja - możliwość wywołania przez króla sprawy sprzed właściwego sądu, sprawy znajdującej się w jakimkolwiek stadium procesu i przekazania jej Radzie Stron lub innemu wskazanemu przez siebie sądowi.

4. Listy „committimus”- król miał prawo orzekać o kompetencji sądu dla poszczególnych spraw i w formie pisma przekazywać sprawy wskazanemu przez siebie sądowi. Mógł również wyznaczać dla rozstrzygnięcia poszczególnych spraw specjalnych sędziów i w ten sposób powołać tzw. „sąd komisarski”.

5. Kasacja wyroku - strony miały prawo występować do króla
   z wnioskiem o kasację (czyli uchylenie) zapadłego wyroku w najwyższej instancji (Parlamencie) z powodu naruszenia przez sąd prawa materialnego lub uchybienia przepisom formalnym. W wypadku uchylenia wyroku sprawa wracała do sądu, który wydał wyrok do ponownego rozpatrzenia.

6. Listy sądowe, w szczególności listy łaski dotyczyły zmiany prawnie orzeczonej kary. Król listami mógł orzekać o zmianie, złagodzeniu lub zaostrzeniu kary a nawet jej zniesieniu.

III. Sądownictwo królewskie szczególne

Były to sądy prewetów marszałkowskich od XVI wieku, sądziły przestępstwa popełnione przez wojskowych albo maruderów czy włóczęgów. Najczęściej były to przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu. Ich cechą charakterystyczną było to, że postępowanie było skrócone, sumaryczne, bez apelacji, wyrok wykonywano natychmiast.

Kolejnym niższym sądem były sądy marmurowego stołu, były to sądy admiralskie, sądziły przestępstwa dokonywane przez marynarzy związane z żeglugą, handlem morskim.

Trzecim rodzajem sądów szczególnych były sądy skarbowe;

• Izba Obrachunkowa - sądziła urzędników i poborców podatkowych,

• Izba Podatkowa - sprawy podatkowe,

• Izba Mennicza - sprawy monetarne.

Były jeszcze sądy kanoniczne (jego właściwość ograniczała się tylko do wewnętrznych spraw duchowieństwa i spraw małżeńskich), patrymonialne (sądy pańskie nad chłopami), miejskie (orzekały o drobnych sprawach porządkowych).

Były też sądy lenne (ściśle związane ze stosunkiem lennym) - były to tzw. sądy parów (sądzili równi stopniem w hierarchii lennej, wasale pod przewodnictwem seniora).

Szczególną rolę odgrywała we Francji prokuratura i adwokatura. Król powierzał zastępstwo swoich spraw pełnomocnikom (prokuratorom). W XVI w. przekształcili się oni w stałych mianowanych urzędników, przygotowywali oni wnioski i pisma procesowe. Adwokat przemawiał przed sądem. Otrzymywali oni specjalne instrukcje od króla i bronili interesów królewskich.

Podstawy sądzenia

Prawo we Francji było bardzo różnorodne, brakowało kodyfikacji prawa. Były różne systemy prawa, przede wszystkim prawo zwyczajowe. Obowiązywało wszystkich, którzy znaleźli się na terenie objętym tym prawem. Prawo zwyczajowe kształtowało się odmiennie na południu i odmienne na północy. Prawa zwyczajowe rozwijały się silnie pod wpływem prawa rzymskiego na południu i tam powstała „strefa południowa prawa pisanego”, natomiast na północy, gdzie wpływy prawa rzymskiego były znikome powstała „strefa północna prawa zwyczajowego”.

W XVI w. dokonano spisu prawa zwyczajowego przez baliwów w ich okręgach sądowych, było ich ponad 700. Wielki spis prawa zwyczajowego Normandii (napisany wierszem - Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii) obowiązuje do dnia dzisiejszego na wyspach na Kanale La Manche (Jersey i Guernesey).

Spis prawa zwyczajowego Paryża dokonany w 1510 roku był wzorcem dla innych spisów.

Stosowano również prawo rzymskie, ale od 1219 roku na uniwersytecie
w Paryżu zabroniono wykładanie prawa rzymskiego ponieważ obawiano się zależności cesarzy rzymskich.

Prawo karne było zawarte w spisach prawa zwyczajowego.

Prawo stanowione - okres monarchii absolutnej cechował poważny rozwój ustawodawstwa królewskiego. Wśród ustaw królewskich zwanych ordonansami odróżnia się ordonanse właściwe, edykty i deklaracje. Wszystkie ordonanse zawierały normy ogólne i trwałe. Ordonanse podlegały rejestracji przez parlamenty, parlament mógł odmówić rejestracji, jeśli ordonansa naruszała prawa fundamentalne. Jednak w przypadku gdy król przybył osobiście do parlamentu władza parlamentu wygasała (bo wywodził się on
z organu doradczego). Wtedy parlament musiał zarejestrować ordonanse lecz zaznaczał, że odbywa się to na wyraźne polecenie króla. Parlament był więc publikatorem aktów króla. Do nich zaliczyć można np. ordonanse z 1539 r. z Villers Cotters i z Moulins ( 1560 r.) które wprowadziły proces inkwizycyjny.

Wielkie ordonanse

- próby częściowej kodyfikacji pewnych działów prawa, za czasów Ludwika XIV i Ludwika XV (kanclerzem był Colbert). Powołano specjalnie Radę Sprawiedliwości, która zredagowała „trzy wielkie ordonanse”

1. Ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667 r., była to próba kodyfikacji postępowania cywilnego, stała się później podstawą do opracowania francuskiego kodeksu Napoleona z 1806r.

2. Ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r. - był to kodeks postępowania karnego - nie zawierał postępowych rozwiązań w tej dziedzinie, przewidywał proces inkwizycyjny, nie dawał oskarżonemu żadnych praw. W okresie rewolucji zniesiono po kolei postanowienia tej ordonansy,

3. Ordonans o handlu z 1673r.- normował stosunki prawne kupców oraz czynności handlowe, liczne przepisy tej ordonansy przejął Kodeks handlowy Napoleona z 1807 roku.

Ponadto za Ludwika XV zaczęto kodyfikować prawo cywilne i wydano trzy ordonanse (kanclerz Daguesseau - czyt. Dageso):

- 1731 - o darowiznach

- 1735 - o testamentach

- 1747 - o substytucjach fideikomisarnych

W całości przeszły one do kodeksu cywilnego Napoleona z 1804 r.

Ordonansa z 1673r. o handlu i ordonansa z 1681 r. o marynarce w całości przeszły do kodeksu handlowego Napoleona z 1807r.

1685 - ordonans „code nor” czarny kodeks - dotyczyła administracji kolonii w Ameryce Środkowej - był to zbiór regulujący stanowisko prawne murzynów. Wzorowany był na kodyfikacji justyniańskiej (prawie rzymskim)

FRANCJA od 1789r. do 1814r.

Kryzys monarchii absolutnej we Francji doprowadził do obalenia ustroju feudalnego drogą rewolucji burżuazyjnej. Zwołanie w 1789r. Stanów Generalnych było bezpośrednim następstwem zatargu króla z parlamentami. Stany Generalne ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym, a 9.07.1789r. Konstytuantą. Unieważniono instrukcje poselskie i postanowiono, że Konstytuanta nie może zostać rozwiązana ani rozwiązać się sama - zanim nie uchwali nowej konstytucji. Uchwalono, że każdy poseł jest reprezentantem całego narodu a nie tylko samego stanu, że posłowie są nietykalni i że nie mogą być pociągani do odpowiedzialności politycznej. Gdy po tych uchwałach rozeszły się wieści, jakoby król planował usunięcie konstytuanty siłą, lud paryski wystąpił zbrojnie i zdobył 14 lipca 1789r. paryską Bastylię, która była symbolem despotyzmu królewskiego.

W sierpniu 1789 r. Konstytuanta podjęła pierwsze zasadnicze uchwały, tj. Deklarację Praw Człowieka i Obywatela i uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu, a także przeprowadziła szereg reform, m.in. reformę sądownictwa. Ukoronowaniem formalnym dzieła Konstytuanty było uchwalenie konstytucji 3 września 1791r.

Reforma sądownictwa

I.

Sądownictwo monarchii absolutnej wywoływano szczególnie surową krytykę. Ganiono różnorodność sądów dla różnorodnych stanów, wielość instancji procesowych, sądownictwo królewskie osobiste itd. Konstytuanta zniosła wszystkie dotychczasowe sądy i zastąpiła je nowa organizacją. Wprowadzono równe dla wszystkich sądownictwo powszechne.

Dla spraw cywilnych wprowadzono sądownictwo dwustopniowe:

• sądy pokoju na wzór angielski,

• trybunały dystryktu, od których apelacja mogła iść do trybunału innego dystryktu,

Dla lżejszych spraw karnych istniały trzy instancje:

• sądy policji municypalnej,

• sąd policji poprawczej (na szczeblu kantonu),

• trybunał dystryktu.

Dla cięższych spraw karnych zagrożonych karą na ciele lub kara hańbiącą, śledztwo i dochodzenie wstępne prowadził sędzia pokoju, który z kolei przekazywał sprawę do trybunału dystryktu, a ten wraz z ławą przysięgłych wdrażał proces. Przyjęto bowiem na wzór angielski udział ław przysięgłych w postępowaniu sądowym, jednak jedynie w sprawach karnych.

Najpierw więc wielka ława przysięgłych decydowała o tym czy nadać bieg sprawie wniesionej przez sędziego pokoju, a w wypadku zatwierdzenia oskarżenia przez ławę sprawa przechodziła do trybunału karnego departamentu. Złożony on był z 3 sędziów i przewodniczącego, którzy orzekali o karze oraz z 12 przysięgłych tworzących ławę orzekająca, którzy orzekali o winie. Od wyroku trybunału nie było apelacji.

Powołano do życia sąd kasacyjny, którzy nie rozpatrywał meritum zaskarżonego wyroku, lecz w razie stwierdzenia naruszenia prawa lub procedury mógł zaskarżony wyrok uchylić i odesłać sprawę do innego trybunału dla ponownego jej rozpatrzenia.

II.

Nadanie sądownictwu charakteru ludowego wyraziło się nie tylko w formie udziału czynnika ludowego w samym orzecznictwie sądowym (ława przysięgłych), ale również w obsadzaniu wszystkich stanowisk sędziowskich w drodze wyborów. Kandydaci musieli mieć określony wiek i z wyjątkiem sędziów pokoju kwalifikacje prawnicze.

III.

Najistotniejszą zmianą było zapewnienie niezawisłości sądownictwa poprzez jego uniezależnienie i całkowite oddzielenie od administracji. Konstytuanta zgodnie z teorią podziału władzy, stanęła rygorystycznie na stanowisku zupełnego oddzielenia władzy sądowej od wykonawczej.

Doniosłe znaczenie miały również reformy sądownictwa przeprowadzone przez Napoleona.

podstawowa, wprowadzona przez Konstytuantę zasada państwowego sądownictwa powszechnego pozostała nietknięta. Napoleon ustalił siec sądową dostosowana do sieci administracyjnej w sposób następujący:

• na szczeblu kantonu - sędziowie pokoju,

• na szczeblu okręgu - jeden trybunał dla spraw cywilnych.

Instancją odwoławczą od trybunału okręgowego były trybunały apelacyjne - w liczbie 27. Najwyższą instancją był trybunał kasacyjny.

Zredukowaniu uległ zakres sądownictwa ludowego.

1. zniesiona została ława przysięgłych oskarżająca, która funkcjonowała pierwotnie na wzór angielski, obok ławy orzekającej dla spraw karnych, utrzymana została ława orzekająca dla spraw karnych,

2. zniesiono obieralność sędziów i wprowadzono zasadę ich nominacji, wybierani byli jedynie sędziowie pokoju i sędziowie przysięgli. Napoleon wprowadził fundamentalną dla zapewnienia niezawisłości sędziowskiej zasadę nieusuwalności sędziów. Sędzia mógł być przeniesiony jedynie za własną zgodą, a zwolniony jedynie na własną prośbę z powodu osiągnięcia granicy wieku lub na mocy wyroku sądowego skazujący za czyn nie licujący z godnością sędziego.

Kodyfikacje

Kodyfikacja Napoleońska - ulubione pytanie (podobno)

- 1804 - kodeks cywilny

- 1806 - kodeks postępowania cywilnego

- 1807 - kodeks handlowy

- 1808 - kodeks postępowania karnego

- 1810 - kodeks karny

Napoleon wprowadził zmiany:

- sądownictwo powszechne (było stanowe)

- oddzielił sądownictwo od administracji

- zagwarantował niezawisłość sędziowską poprzez dożywotnią ich nominację

TENDENCJE ROZWOJOWE SĄDOWNICTWA W XVIII I XIX W.

Władcy absolutni wprowadzając kompleksowe reformy w państwie dla utrzymania swojej władzy dążyli do ograniczenia i likwidacji sądownictwa patrymonialnego, a także do ograniczenia sądownictwa stanowego. Dążyli do wprowadzenia na to miejsce sądownictwa powszechnego opartego na zasadzie równości wszystkich wobec prawa.

Monarcha absolutny dążył do tego, aby wszyscy byli poddani władzy króla (tzw. poddaństwo państwowe).

Druga tendencją było wyodrębnienie sądownictwa od administracji. Do tej pory urzędnik administracyjny sądowy był omnibusem. Teraz dbano o to, aby kandydaci na sędziów mieli wykształcenie prawnicze, odbyli praktyki
i złożyli odpowiednie egzaminy sądowe. Te tendencje pogłębiały się przy organizowaniu sądów w państwach w okresie po rewolucji.

Szczególne znaczenie odegrało ustawodawstwo rewolucyjne, a potem napoleońskie. Zwyciężyła zasada powszechności sądownictwa, równego dla wszystkich. Całe sądownictwo było w pełni niezależne, niezawisłe od władz wykonawczych i administracyjnych.

Sądy były obsadzane z reguły przez fachowców - prawników, jedynie najniższe sądy (np. sędziowie pokoju) mogli nie mieć kwalifikacji. Niezawisłość zagwarantowano sędziom zawodowym. Ścisłe oddzielenie sądów od administracji zapewniło sędziom niezawisłość orzekania. Uznano też, że sądy nie mogą ingerować w administrację, zaszła więc potrzeba powołania sądownictwa administracyjnego.

Powstały trzy zasadnicze modele:

1. Anglosaski - wymiar sprawiedliwości w zakresie sądownictwa administracyjnego sprawowały sądy powszechne,

2. Kontynentalny - przewidywał utworzenie osobnego sądownictwa administracyjnego. W ramach modelu kontynentalnego wykształciły się trzy modele:

a/ system francuski - sądownictwo ściśle powiązane z sądami

administracyjnymi, dwuinstancyjne; system ten został przyjęty w Księstwie Warszawskim,

b/ system pruski - sądownictwo administracyjne, było trójinstancyjne, przy czym w dwóch pierwszych instancjach było popaczenie czynnika samorządowego z administracją, a dopiero trzecia instancja miała charakter sądu niezawisłego; należało do najlepiej działających w Europie,

c/ system austriacki - stworzył tylko jedną instancję dla całego państwa o charakterze sadu kasacyjnego.

Wyodrębnienie sądownictwa kasacyjnego w przypadku Francji doprowadziło do zmian, które realizował Napoleon. Wprowadził on zasadę nominacji sędziów i ich nieusuwalności. Było to istotne wzmocnienie niezawisłości sędziego, którego można było zwolnić tylko w określonych sytuacjach: wiek emerytalny albo niegodność. W drodze wyborów powoływano tylko przysięgłych. Wytypowano wielką ławę przysięgłych w okresie rewolucji, a w czasach napoleońskich pozostawiono tylko małą ławę.

Napoleon zmienił strukturę sądownictwa:

1. sędziowie pokoju w kantonach,

2. trybunał cywilny w I instancji w okręgach,

3. sądy apelacyjne jako instancja odwoławcza

4. trybunał kasacyjny - najwyższa instancja w sprawach cywilnych i skarbowych.

Wpływ reform napoleońskich na inne państwa Europy

Kanon napoleoński powtarza się w każdym systemie.

1.oddzielenie sądów od administracji.

2.jednolite sądy powszechne

3.gwarancja niezawisłości sędziowskiej poprzez akt nominacji

Zmiany w procedurze:

I. proces cywilny:

Kodeks postępowania cywilnego z 1806 roku - obowiązywał do 1975r., wzorował się na ordonansie cywilnej z 1776 r. Z procedury napoleońskiej wynikało siedem zasad procesu cywilnego: Zasada równości stron, kontradyktoryjność, dyspozycyjność, koncentracja materiału dowodowego, ustność, swobodna ocena materiału dowodowego, zasada ścisłego formalizmu.

II. proces karny:

We Francji powstaje po raz pierwszy nowy typ procesu karnego - mieszany (inkwizycyjno - skargowy).

Pierwsza faza to dochodzenie i śledztwo - oparta na zasadach procesu inkwizycyjnego

• wszczęcie z urzędu,

• tajność

• pisemność

Rola podejrzanego sprowadzona jest do przedmiotu. Dopiero z chwilą przygotowania aktu oskarżenia staje się podmiotem procesu i proces nabiera charakteru kontradyktoryjnego, ale jest to już druga faza procesu -

na zasadzie procesu skargowego.

1. zasada kontradyktoryjności,

2. ustność,

3. jawność

4. swobodna ocena dowodów - sędziemu pomagają przy tym sędziowie przysięgli.

W każdym procesie mieszanym występuje ława przysięgłych, która decyduje o stanie faktycznym i o winie.

Już Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela ustaliła dwie podstawowe zasady: gwarancje nietykalności osobistej i domniemania niewinności.

Dekrety konstytuanty - zniosły niektóre zasady procesu inkwizycyjnego

Kodeks postępowania karnego z 1795r. ustalił zasady procesu skargowego

Ten proces mieszany pojawił się w Niemczech w 1877r., w Austrii w 1873r. a w Rosji w 1864r.

II. Prawo karne materialne

1764r. Dzieło o przestępstwach i karach Caesare Beccaria

Wprowadził zasady legalizmu:

1. nullum crimen sine lege - nie ma przestępstwa bez ustawy, wykluczona jest analogia,

2. Nulla poena sine lege - nie ma kary bez ustawy, zniesiona arbitralność kary,

3. lex retro non agit - prawo nie działa wstecz

Naczelną zasadą postępowania karnego jest domniemanie niewinności.

Beccaria - był przeciwnikiem tortur, kary śmierci. Postulaty kary: publiczna, szybka, nieuchronna,, najmniejsza spośród możliwych, przepisana prawem.

Jego poglądy zostały wykorzystane w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.

1. ustawa może zabraniać tylko takiego zachowania jakie jest szkodliwe dla społeczeństwa,

2. nie można zabraniać tego czego nie zabroni ustawa,

3. nikt nie może być zmuszony do tego czego ustawa nie nakazuje,

4. ustawa powinna być jednakowa dla wszystkich - równość prawa,

5. ustawa może wprowadzić tylko takie kary, które są ściśle potrzebne - karać można tylko na podstawie ustawy wydanej przed popełnieniem przestępstwa

6. kara ma służyć poprawie

Kodeks karny Napoleona nie w pełni reguluje te postulaty. Jest to pierwszy kodeks mieszczański. Wprowadza: zasadę równości, trójpodział przestępstwa na: zbrodnie, występki i wykroczenia zagrożone różnymi karami i sądzone przez różne sądy.

PROCES SĄDOWY

zmiany w procesie średniowiecznym

1. zasada terytorialności państwa - wprowadziły ją przede wszystkim pokoje ziemskie

2. rozpoczyna się zróżnicowanie procesu na karny i cywilny. Najwcześniej wystąpiło w Anglii już w XII wieku za Henryka II. Również w prawie niemieckim pojawiły się 3 rodzaje skarg: cywilne, karne i mieszane, gdzie chodziło zarówno o karę jak i odszkodowanie majątkowe.

3. zmiana w środkach dowodowych. Rośnie znaczenie dowodów racjonalnych. Od czasu, gdy Sobór Laterański z 1215 r. zakazał duchownym udziału w ordaliach. Zmalało znaczenie sądów bożych. Rosło natomiast znaczenie zeznań świadków. Od świadków wymagano szczególnych kwalifikacji.

4. Nagana sędziego jest rozpatrywana przez inny sąd. Jest to początek kształtowania się toku instancji, od XIII wieku pojawia się apelacja ( południowa Francja, Niemcy).

5. Rozpowszechnienie pisemnej formy procesu.

6. Rozwój postępowania z urzędu. Są to wpływy postępowania inkwizycyjnego stosowanego w sądownictwie kościelnym.

7. Rozwijają się szczególne rodzaje postępowania sądowego. Jedną z nich jest postępowanie przeciwko ludziom szkodliwym (szkodnikom ziemskim). Postępowanie to było wszczynane z urzędu, jeśli opinia publiczna doniosła o kimś takim lub jeśli został ujęto na gorącym uczynku. Postępowanie skrócone. Ograniczone możliwości obrony.

ANGLIA

Anglia w okresie monarchii wczesnofeudalnej

i monarchii stanowej (XI - XV w.

Odrębności prawa i procesu angielskiego

Odrębności te wynikają ze swoistej kultury wyspiarskiej, na którą przez stulecia kształtowania się państwa angielskiego wywierały wpływ różne kultury. Do 465 roku panowali tu Rzymianie, potem ludy germańskie, w XI wieku państwo anglosaskie zostało podbite przez Duńczyków, humanistyczna kultura płynąca z klasztorów w Irlandii, gdzie misje prowadził św.Augustyn. Po podboju przez Normandów w 1066r. przedostaje się tu kultura francuska.

Od Wilhelma Zdobywcy językiem obowiązkowym również
w sądownictwie jest język francuski. Język angielski pojawia się w sądach dopiero w XIV wieku. Na uniwersytetach wykładana jest łacina i w tym języku sporządzane są dokumenty sadowe. Prawo rzymskie jest wykładane na uniwersytetach w Cambridge i Oxford do XIX wieku.

Odrębności prawa angielskiego wyróżniają się w wielu sferach. Istotną cechą jest odrębność ustroju prawa lennego. Wilhelm Zdobywca wprowadził wiele odmiennych od francuskich rozwiązań: urzędy były oddzielone od lenn. To z kolei było przyczyną odrębności ustroju społecznego. Nie było różnic prawnych między stanami. Dlatego już bardzo wcześnie w parlamencie angielskim wspólnie zasiadali w Izbie Gmin mieszczanie i szlachta. Podlegali temu samemu prawu i tym samym sądom. Inne odrębności: ustroju sądów, ustroju administracji lokalnej, ustroju władz centralnych, prawa, postępowania sądowego.

ODRĘBNOŚCI ustroju wynikały z odrębności kultury, ogromna rola tradycji , wpływu rzymskie, francuskie.

Odrębności prawa ziemskiego

1. Brakuje kodyfikacji prawa - Anglicy nie ufają systematyce prawa.

2. Dużą rolę odgrywa tradycja, prawo dawne obowiązuje nadal, nieprzerwany rozwój prawa do dnia dzisiejszego.

3. Prawo nie jest uchylane, a jedynie wychodzi z użycia przez niestosowanie. Niepotrzebne instytucje „usypiają” - sąd stwierdza, że prawo wyszło z użycia przez niestosowanie.

4. odmienne pojęcie normy prawnej - prawo angielskie nie ma charakteru norm prawnych ogólnych, ma charakter praktyczny, dotyczy konkretnej sprawy,

5. odmienna była systematyka prawa.

Prawo dzieli się na pięć członów:

1. prawo pospolite (powszechne) - common law

2. prawo słuszności - equity law,

3. prawo statutowe - statue law

4. prawo rzymskie

5. prawo kanoniczne

Prawo kanoniczne straciło znaczenie w XV wieku, w związku z kościołem anglikańskim, natomiast prawo rzymskie pomimo, że było wykładane na uniwersytetach, stosowane było fragmentarycznie jedynie w handlu morskim.

Prawo pospolite (powszechne) - common law

Najbardziej rozbudowane było prawo pospolite (powszechne). Miało ono charakter prawa powszechnego, obowiązywało na terytorium całego królestwa. Prawo to rozwijało się w drodze zwyczajów i orzecznictwa sądów najwyższych (dominujących), oraz w drodze praktyki sądowej i działalności prawników, którzy to prawo formułowali, próbowali rozwijać i systematyzowali.

Zwyczaje i orzecznictwo

istniejące od niepamiętnych czasów, zaliczano do nich również obyczaje anglosaskie i normandzkie oraz najdawniejsze spisy prawa anglosaskiego.

Anglia nie przeprowadziła żadnej kodyfikacji i tak samo jak u schyłku średniowiecza tak i dziś stosuje przede wszystkim common law. Anglia zatem nie stosowała ani nie stosuje prawa stanowionego w formie ogólnych kodyfikacji całych dziedzin prawa. Sama geneza i sposób stosowania common law wskazuje na to, że nie można go określić jako prawo stanowione ani jako prawo zwyczajowe, powstawało ono bowiem w inny jeszcze sposób. Common law od XIII wieku występowało jako jednolite powszechne prawo w całym królestwie. Ukształtowało się ono jako prawo powszechne pod wpływem orzecznictwa sądów królewskich. Sądy królewskie w pewnej mierze korzystały z istniejących zwyczajów prawnych, odegrały jednak rolę niwelacyjna i doprowadziły do likwidacji lokalnych praw zwyczajowych.

Decydujący wpływ na powstanie i tworzenie się prawa odegrały precedensy, tzn. wyroki wydawane poprzednio w podobnej sprawie przez sąd królewski. Największe znaczenie miały wyroki sądów królewskich „westminsterskich”, ich orzecznictwo stało u podstaw powstania common law jako prawa precedensowego.

Z pomników praktyki zachowały się dokumenty królewskie i prywatne przeważnie w języku anglosaskim, ale także pisane po łacinie. W XII wieku pojawiło się szereg prywatnych zbiorów dotyczących prawa anglosaskiego. jednym z najważniejszym jest Quadripartitus. Autorem tego dzieła był nieznany z nazwiska duchowny. Z czterech projektowanych przez niego ksiąg opracował tylko dwie. Szczególnie ważna jest księga pierwsza, zawierająca w przekładzie łacińskim niemal wszystkie pomniki prawa anglosaskiego.

Prawo słuszności

Common law stworzyło bardzo sztywne normy prawne, zwłaszcza w zakresie postępowania sądowego. Należało znaleźć jakiś środek, który by pozwolił na uzupełnienie i poprawianie common law. Środkiem takim stało się wprawdzie później, bo głównie od XVI w. stosowanie norm słuszności - equity. Normy słuszności stosował Sąd Kanclerski. Na podstawie orzecznictwa „sądów westminsterskich” stosujących common law oraz Sądu Kanclerskiego ukształtuje się w XVI w. swoisty dualizm prawa angielskiego, opierającego się równocześnie i na common law i na systemie equity.

Orzecznictwo

W XII wieku wykształciła się struktura sądowa :

Na szczeblu centralnym funkcje sądowe wykonywane w imieniu króla przez kurię królewską rozdzielone zostały między wyłonione przez nią organa
w sposób następujący:

• Izba Lordów - zachowała charakter najwyższej izby odwoławczej oraz sądzenia lordów

• Sąd Spraw Pospolitych, wyodrębnił się z kurii i rozpatrywał przede wszystkim sprawy cywilne,

• Sąd Ławy Królewskiej, wyodrębnił się z kurii i rozpatrywał głównie sprawy karne,

• Sąd Szachownicy - Exchequeru (eksczekieru)- rozpatrywał sprawy skarbowe.

Szczególną rolę odegrał Sąd Kanclerski - władza sądowa kanclerza wyrosła z praktyki samodzielnego załatwiania przezeń spraw kierowanych do króla. Sądy te przy wydawaniu wyroków kierowały się zasadą słuszności

W XIV wieku ustaliła się organizacja sądów koronnych delegowanych (Assize), które rozpatrywały sprawy cywilne i karne w terenie, w konkurencji z sądami pokoju. Jednak najcięższe sprawy były zastrzeżone ich wyłącznej kompetencji. Rozpowszechniały one prawo pospolite nie tworząc go, w sądach lokalnych zasiadał sędzia jednego z sądów królewskich. W XIV wieku dokonano podziału całej Anglii na sześć okręgów sądowych - circuit - które były terenami objazdu delegowanych sędziów koronnych. Utrzymały się one do 1873 roku.

Praktyka sądowa

Ważnym źródłem poznania rozwoju prawa angielskiego są spisywane
z urzędu protokoły rozpraw sądowych i wyroków tzw. records. Obok nich ważne są tzw. reports będące niejako uzupełnieniem tamtych. Podają one zwięźle stan faktyczny, natomiast szczegółowo - argumentację prawniczą strony oraz motywy wyroku. Początkowo funkcjonowały one jako spisy prywatne. Od XIV wieku układaniem reports zajmowali się specjalni sprawozdawcy opłacani przez państwo. Nabrały one wówczas charakteru urzędowego, opublikowano je pod nazwą Yearbooks.

W tworzeniu prawa odgrywały rolę też brevia. Były to pisemne rozkazy wychodzące z kancelarii królewskiej, których niewykonanie było karane jak obraza króla. Brevia w sprawach sądowych normowały sposób postępowania. Brevia sądowe można podzielić na takie, na podstawie których wdrażano postępowanie - brevia originalia i takie, które zawierały zarządzenia wydawane w toku procesu - brevia uidicialia.

Działalność prawnicza

Ważnym źródłem poznania prawa są też dzieła prawników angielskich. Należą do nich:

1. Ranulf Glanvill - justycjariusz królewski - dzieło z XII wieku - „Traktat o prawach i zwyczajach Anglii za Henryka II”.

2. Henryk Bracton - prawnik, sędzia królewski, „O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć” powstały w XIII wieku.

3. John Fortescue - sędzia, „O pochwale praw Anglii” - dzieło spisane w formie dialogu między zwolennikiem prawa rzymskiego i obrońcą prawa angielskiego. Autor dowodził wyższości prawa angielskiego nad kontynentalnym w ten sposób, że prawo angielskie nie zna tortur.

4. John Coke - dzieła jego zaliczane są do dzieł, które traktuje się jako źródło prawa.

5. William Blackstone - napisał komentarze do prawa Anglii.

Księga sądu ostatecznego z lat 1085 - 1086 - kataster sporządzony za Wilhelma Zdobywcę, zawierał spis ludności i gruntów całego królestwa, a także podstawę prawa własności. W późniejszych jeszcze czasach wasale powoływali się na tę księgę dla udowodnienia i obrony swych praw. Chroniła ona kraj przed nieprawnymi zawłaszczeniami ziemi przez feudałów.

Prawo słuszności

dotyczy głównie prawa ustrojowego. Wykształciło się już w państwie frankońskim, gdzie monarcha miał prawo moderowania prawa w oparciu o zasadę słuszności w przypadku, gdy występowała luka w prawie, albo gdy prawo było zbyt surowe. Wilhelm Zdobywca narzucił, że król jest jedynym ustawodawcą. Stosowane było przez Kanclerza. Kanclerz w oparciu o prawo kanoniczne i handlowe ustalił pewne reguły postępowania.

Słuszność to równa miara między stronami.

Sprawiedliwość jest dziedziną, w której nie można czynić ustępstw na rzecz jednej ze stron.

Akty prawa początkowo stanowione były tylko przez monarchę (karty, przywileje). Od powstania parlamentu w XIV wieku niezbędne było działanie trzech elementów: króla, Izby Gmin i Izby Lordów, aby powstał akt prawny.

Prawo prerogatywy - król stanowił prawo bez zgody parlamentu, uchylone ono zostało z chwilą utworzenia rządów parlamentarno - gabinetowych.

Bill o prawach z 1689r. - zniósł te uprawnienia.

Reguły prawa „equity law”

1. prawo boskie, prawo natury, prawo rozumu (ludzkie) powinny być przestrzegane wobec każdego wolnego człowieka - zasada równości,

2. stosunki międzyludzkie muszą się opierać na zasadach dobrej wiary,

3. w każdym stadium postępowania decyduje nie forma, tylko treść stosunku prawnego,

4. o istocie danego stosunku prawnego decyduje wola stron,

5. Equity law ma pierwszeństwo przed common law,

6. Equity law kieruje się sumieniem, czyli subiektywnym poczuciem sprawiedliwości sędziego,

7. Equity law zwraca uwagę bardziej na zamiar, niż na zachowanie przepisanej formy. Niezachowanie formy nie powoduje nieważności postępowania.

8. sprawiedliwość zachwyca się równością. Wydaje wyroki równe
   i uczciwe w stosunku do każdej ze spraw.

9. Kto przychodzi po sprawiedliwość musi przyjść z czystymi rekami. Kto poszukuje sprawiedliwości sam musi postępować sprawiedliwie (reguła najważniejsza).

Kompetencje equity law - zasady stosowania

1. stosowane, kiedy zagrożony interes prawny strony nie znajduje ochrony w przepisach common law, szczególnie gdy nie ma skargi,

2. kiedy procedura common law była dla strony krzywdząca,

3. kiedy pokrzywdzony nie mógł uzyskać sprawiedliwości w sądzie wskutek kryzysu wymiaru sprawiedliwości (działalności sądu).

4. niedopuszczenie do egzekucji wyroku common law sprzecznego
   z zasadami equity

Procedura common law a equity law

1. Procedura common law przewlekła, equity law prosta i szybka

2. Procedura equity law była uproszczona w odróżnieniu od skomplikowanej procedury common law.

3. Common law formalizm, niezachowanie formy skutkowało nieważnością postępowania. Equity law odformalizowana, pomyłki formalne nie odgrywały żadnej roli,

4. Equity law procedura tania, common law procedura kosztowna.

Cały nadmiernie skomplikowany średniowieczny system sądownictwa został gruntownie zreformowany w latach 1873 - 1875. Zespolono wszystkie sądy najwyższe - m.in. Sąd Ławy Królewskiej, Sąd Spraw Pospolitych, Sąd Szachownicy oraz Sąd Kanclerski w ramach jednego Sądu Najwyższego
w Londynie. Instancją rewizyjną pozostała Izba Lordów.

W Sądzie Najwyższym stosowano w zależności od rodzaju sprawy albo procedurę common law albo equity. Anglicy nie znają podziału prawa na takie rzeczowe działy, jak prawnicy kontynentalni. W Anglii o podziale prawa na działy decyduje nie materialna treść prawa, lecz procedura sądowa.

Prawo statutowe - statue law

Reguły common law mogą być tak samo jak konstytucja zmieniane przez zwykłą ustawę. Teoretycznie jednak ustawa (statute) powinna jedynie uzupełniać i korygować prawo precedensowe. Od początku XIX wieku wydano dużo ustaw, które realizowały ten cel.

Odrębność procesu angielskiego

Do 1215 roku proces angielski nie różnił się od procesu skargowego frankońskiego.

1. W XIII wieku rozwijała się w Anglii instytucja sądów przysięgłych, była to instytucja procesowa udziału czynnika ludowego. Ewolucja sądów przysięgłych zakończyła się w XVI wieku.

Współudział sędziów przysięgłych mógł przybierać trojaką formę:

1. Wielka Ława Przysięgłych - badała czy w danej sprawie istnieje podstawa do nadania dalszego biegu sprawie i albo ją umarzała albo kierowała do Ławy orzekającej o sprawach karnych. Składała się z 23 przysięgłych, którzy nie byli prawnikami, decydowali większością głosów czy przedstawić sprawę do osądzenia Małej Ławie (pełniła więc niejako funkcję prokuratury), do 1933 roku trwała ta procedura. Ta procedura wszczynała proces.

2. Mała Ława - orzekająca w sprawach karnych orzekała o winie,
   a sędziowie fachowi orzekali o karze oraz orzekała w sprawach cywilnych. Składała się z 12 przysięgłych, którzy jednogłośnie decydowali o stanie faktycznym (cywilne) i o winie w sprawach karnych. Werdykt Małej Ławy był wiążący dla sędziego zawodowego, który decydował
   o prawie (sankcji karnej).

2. tortury nigdy nie zostały uznane jako środek dowodowy, z wyjątkiem Sądu Izby Gwiaździstej. Anglicy ignorując postępowanie dowodowe sięgnęli po opinie mieszkańców w kwestii winy. Nie uważano za słuszne odtwarzanie rzeczywistego stanu rzeczy. Ograniczano się do prawdy formalnej. Opinia mieszkańców stanowiła początki ławy przysięgłych. Ostatecznie skład ławy ukształtował się w XIV wieku.

3. Na poddanie się wyrokowi ławy, oskarżony musi wyrazić zgodę - na prowadzenie procesu. Jeśli się nie zgadzał stosowano karę mocną w celu zmuszenia go do udzielenia odpowiedzi środkami przymusu. Kara mocna polegała na tym, że oskarżonego zamykano w pozycji leżącej w piwnicy o kamiennej podłodze i kładziono na niego tyle ciężaru ile mógł wytrzymać, dając mu jednego dnia 3 kawałki chleba, a następnego dnia 3 łyżki wody I tak na przemian, dopóki nie odpowie lub nie umrze. Ponieważ zgoda na rozpatrzenie sprawy mogła w wypadku wyroku skazującego spowodować karę konfiskaty mienia oskarżony wolał ponieść śmierć, albowiem w takim wypadku ratował majątek dla swojej rodziny. Stosowanie wspomnianego środka przymusu zostało zniesione dopiero w ustawie z 1772 roku, która uznała milczenie oskarżonego za przyznanie się do winy. Zmieniła to dopiero ustawa z 1827 roku, w myśl której milczenie oskarżonego traktowane było jako nieprzyznanie się do winy.

4. Nie zachowano zasady kontradyktoryjności. Brak jawności i ustności - odczytywano zeznania świadków. Ślepo wierzono zeznaniom pogrążającym. Samo oskarżenie było wystarczającą przesłanką skazania. Zgłaszający się świadek był traktowany z nieufnością, a świadek zeznający na korzyść oskarżonego traktowany był jako wspólnik. Dopiero w XVIII wieku oskarżony mógł powoływać świadków na korzyść. Dopuszczenie dowodu całkowicie zależało od woli sędziego. Oskarżony nie mógł korzystać z usług obrońcy. Dopiero ustawa z 1837 roku uznała udział obrońców w procesie.

W owym czasie sądy określano jako „jaskinie morderców”.

Przed sądami common law postępowanie wszczynano na sposób:

1. skarga pokrzywdzonego (ale tylko w przypadku określonych zbrodni: np. morderstwo, rabunek, podpalenie, kradzież)

2. skarga prywatna - żądanie pojedynku sądowego - po raz ostatni w 1819 roku,

3. ujęcie sprawcy w pościgu. Każdy mężczyzna pow. 15. roku życia miał obowiązek pościgu na wezwanie „pomocy”. Postępowanie było wszczynane natychmiast w razie schwytania w pościgu przestępcy, który dopuścił się zbrodni.

4. dochodzenie coronera - w wypadku gdy znaleziono nieżywego człowieka, a zachodziło podejrzenie, że człowiek ten zmarł śmiercią gwałtowną coroner wzywał ławę złożoną z 12 obywateli miejsca, gdzie znaleziono ciało. Jeżeli ława przysięgłych orzekła w werdykcie, że zaszedł przypadek mężobójstwa I wyraziła przypuszczenie co do osoby ewentualnego sprawcy to coroner wydawał nakaz aresztowania podejrzanego.

5. Orzeczenie Wielkiej Ławy Przysięgłych - większością głosów decyduje czy stan faktyczny uzasadnia rozpoczęcie przewodu sądowego, jeśli nie to sprawę umarzano. Ten sposób zniesiono w 1933 roku.

Szczebel lokalny - kolejne odrębności.

Anglia dzieliła się na hrabstwa nadawane hrabiemu w lenno. Ale oddzielano urząd od lenna. Hrabia nie miał władzy na terenie hrabstwa. Monarcha ustanawiał w hrabstwie urzędnika, wicehrabiego zwanego szeryfem. Miał on władzę administracyjną, wojskową, skarbową i sądową. Szeryf był nominowany przez króla. Z czasem władza szeryfa uległa ograniczeniu, zwłaszcza od XII wieku, kiedy zaczął się rozwijać samorząd.

Część funkcji administracyjnych w hrabstwach przejęło rycerstwo. Wiązało się to z powstaniem instytucji sędziów pokoju. Sędziowie pokoju wywodzą się od strażników pokoju. Od XII wieku zadaniem strażników było odbieranie przysięgi od mężczyzn powyżej 15-tego roku życia, że będą przestrzegać pokoju ziemskiego. Początkowo mogli też karać naruszających pokoje ziemskie. Od XIV wieku strażnicy zaczęli przekształcać się w sędziów pokoju. Sędziowie pokoju byli mianowani przez króla, było ich 8 w hrabstwie. Musieli wykazać się cenzusem posiadłości(pochodzenie z danego obszaru)
i cenzusem majątkowym. Instytucja sędziów pokoju pozostała do dnia dzisiejszego. Funkcje te pełnią bezpłatnie, nie są wymagane kwalifikacje prawne.

Z działalnością samorządu pozostawało w związku powoływanie przez ludność sędziów przysięgłych, w czym wyrażał się współudział ludności w wymiarze sprawiedliwości.

Kolejnym ograniczeniem władzy szeryfa było wprowadzenie od 1933 instytucji coronera. Urząd ten wyłonił się w XII wieku. Początkowo były to sprawy zastrzeżone dla jurysdykcji królewskiej, z czasem zostali pozbawieni prawa sądzenia, pozostały im tylko pewne funkcje:

• ustalenie przyczyny śmierci w przypadku gwałtownego zgonu,

• wdrażanie dochodzenia w sprawach, w których nie występowała
  z oskarżeniem wielka ława przysięgłych,

• dokonywanie wizji lokalnych

• ogłaszanie wyjęcia spod prawa osób uchylających się od stawienia przed sąd.

Coroner wybierany był spośród rycerstwa w liczbie 2-4, przed zgromadzenie hrabstwa (organ samorządowy).

Parlament wywodzi się podobnie jak francuskie stany generalne z Kurii Królewskiej, w szczególności z Wielkiej Rady. W 1265 r. Wielka Rada wystąpiła jako reprezentacja trzech stanów i te datę uznać można jako datę powstania Parlamentu.

Parlament angielski w 1265 r. nie pojawił się formie gotowej, lecz kształtował się na przełomie XIII i XIV w.

Parlament angielski dzielił się na Izbę Lordów (izba wyższa) i Izbę Gmin (izba niższa).

Kompetencje parlamentu obejmowały m.in. dziedzinę sądownictwa.

Izba Lordów występowała jako organ sądowy w kategoriach spraw:

1. jako Sąd Parów - zniesiony dopiero w 1948r.

2. jako sąd odwoławczy,

3. jako tzw. impeachment - odpowiedzialność konstytucyjna. Początkowo w średniowieczu była to odpowiedzialność urzędników korony. Termin ten oznaczał skargę, którą mogła wnieść Izba Gmin, skargę tą rozstrzygała nieodwołalnie Izba Lordów, była to forma kontroli parlamentu nad władzą wykonawczą. Instytucja ta stanęła u podstaw przyszłej odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów.

4. ”Et of extender” możliwość wydawania wyroków drogą uchwały bez postępowania sądowego.

Sądy centralne: Izba Lordów, trzy sądy westminsterskie tj. Sąd Ławy Królewskiej, Sąd Spraw Pospolitych i Sąd Szachownicy oraz sąd equity

Król jako najwyższy prawodawca zachował również monopol. Były bardzo nieliczne przypadki, kiedy król nadawał przywileje sądowe. Zanikły one już od XII wieku, ustalił się jednolity system sądownictwa królewskiego.

Formy zabezpieczenia prawidłowości procesu

Zabezpieczenie przeciwko samowoli króla i jego rady w procesie karnym

1215 rok Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Wolności).

Na początku XIII wieku doszło do otwartej walki baronów z królem. Po klęskach poniesionych przez Jana bez Ziemi baronowie, rycerstwo i miasta wymusili na królu w 1215 roku wydanie przywileju zwanego Wielką Kartą Wolności. Stanowiła w art. 39 że żaden człowiek wolny nie może być aresztowany, uwięziony lub pozbawiony mienia, wyjęty spod prawa czy wygnany inaczej jak tylko na mocy prawomocnego wyroku sądowego. Karta nie zawierała jednak żadnych gwarancji instytucjonalnych. W perspektywie XIII wieku nie była ona niczym innym jak przywilejem dla baronów, etapem w ich walce o ograniczenie władzy królewskiej.

1679 rok Habeas Corpus Act - ma już instytucjonalne zabezpieczenie i jest to gwarancja nietykalności osobistej, obowiązuje do dziś.

Ustawa ta stanowiła zabezpieczenie nietykalności osobistej jednostki przed samowolnym uwięzieniem przez organa państwowe. Stworzyła przepisy proceduralne chroniące skutecznie poddanego przed wszelkim naruszeniem jego nietykalności osobistej ze strony władzy. O pozbawieniu wolności mógł decydować jedynie sąd. Rozszerzyła ona tym samym kontrolę sądową nad działalnością władzy wykonawczej.

Anglia w okresie monarchii absolutnej

(od XVI do połowy XVII w.)

W wiekach XV i XVI sądownictwo powszechne znalazło się w upadku. Wtedy sprawy karne przekazano nowemu sądowi - Sąd Izby Gwiaździstej, który powstał w 1487 r. Tutaj procedura była inkwizycyjna, stosowano tortury. Jest to jedyny sąd w dziejach Anglii, gdzie stosowano tortury. Nazwa tego sądu wywodzi się od gwieździstego sklepienia komnaty, w której sąd zasiadał. Sąd ten miał charakter sądu wyjątkowego pierwszej i ostatniej instancji. Rozpatrywał głównie szeroko pojęte przestępstwa przeciw bezpieczeństwu państwa. Izba sądziła bez udziału przysięgłych i mogła stosować tortury. Była ona w ręku króla narzędziem walki z przeciwnikami politycznymi, tym bardziej groźnym, że na wzór Izby Gwiaździstej organizowano sądy specjalne
w niektórych prowincjach Anglii. Izba Gwiaździsta przetrwała do 1641 r., została zniesiona przez parlament, który uznał za niedopuszczalną osobistą jurysdykcję króla i jego Rady.

W monarchii absolutnej powołano też drugi sąd - Sąd Wysokiej Komisji, który rozstrzygał sprawy wyznaniowe. Był to sąd inkwizycyjny, który stał na straży czystości wiary oraz przepisów Kościoła anglikańskiego i w imię tego ścigał purytanów występujących przeciw absolutnej władzy królewskiej. Na zjeździe duchowieństwa anglikańskiego w 1640r. w okresie ostrego konfliktu króla z Parlamentem uchwalono tezę, która podkreślała boskie pochodzenie władzy królewskiej i potępiała wszelki zbrojny opór przeciw królowi. Tezy takie spotkały się z najostrzejszym protestem i jednoczyły purytańską opozycję do walki przeciw królowi. Sąd ten zlikwidowany został w 1641 roku. Były to sądy nadzwyczajne w sprawach karnych.

Anglia w XIX i XX w.

Sądownictwo angielskie miało w początku XIX w. wiele archaicznych. średniowiecznych cech. Angielskie Ławy przysięgłych utrzymały się w Anglii w sprawach karnych, rzadziej w sprawach cywilnych. Pozostawiono zasadę niezawisłości sędziów, a także instytucje sędziów pokoju.

Cały nadmiernie skomplikowany średniowieczny system sądownictwa został gruntownie zreformowany w latach 1873 i 1875. Zespolono wszystkie sądy najwyższe, m.in. Sąd Ławy Królewskiej, Sąd Spraw Pospolitych. Sąd Exchequeru oraz Sad Kanclerski w ramach jednego Sady Najwyższego w Londynie. Instancją rewizyjna pozostała izba Lordów - w rzeczywistości lordowie sądowi - oraz w ograniczonym zakresie Komitet Sądowy Tajnej Rady, powołany ustawą z 1833 r. jako najwyższy trybunał apelacyjny dla kolonii.

Sprawy cywilne przekazano do sądów equity. Sąd equity stał się sądem równoległym do common law. Ten dualizm utrzymywał się do wielkiej reformy sądownictwa w XIX wieku (1873 - 1875), kiedy powstał Sąd Najwyższy. Powstał on z połączenia sądów westminsterskich i sądu equity. Sąd Najwyższy stosuje dwa systemy prawa, w zależności od rodzaju sprawy.

Na niższym szczeblu stworzono w 1846 r. sieć sądów w hrabstwach, na najniższym szczeblu działały sądy pokoju sprawowane bezpłatnie przez miejscowych notabli, którzy rozstrzygali do 90% spraw karnych i rozwijali szeroką jurysdykcję w drobniejszych sprawach cywilnych.

Do osobliwości sądownictwa angielskiego należą m.in. :

1. brak właściwego ministerstwa sprawiedliwości, funkcje sprawowane w innych krajach przez ministrów sprawiedliwości rozdzielone są tu między kilku ministrów,

2. bardzo nieliczna kadra sędziów zawodowych, w Anglii i Walii liczba ich nie przekracza 200 - we wszystkich sądach, rekrutując się spośród doświadczonych adwokatów,

3. brak w procesie karnym instytucji oskarżyciela publicznego - prokuratora,

4. oskarżenie w imieniu poszkodowanego lub na zlecenie władzy mogą wnosić adwokaci ci sami, którzy w innych procesach występują jako obrońcy,

Kompetencja sadów angielskich była i jest bardzo szeroka, nie powstało tu odrębne sądownictwo administracyjne, natomiast sądy utrzymały daleko idące prawa w zakresie kontroli administracji.

ROSJA

Państwo Kijowskie w okresie monarchii wczesnofeudalnej (X - XI w.)

Monarcha stojący na czele państwa kijowskiego nosił tytuł wielkiego księcia. Władza jego była bardzo silna. Wielki książę był najwyższym wodzem, miał najwyższą władzę sądową, administracyjną oraz ustawodawczą. Terytorium całego państwa należało do rodu wielkoksiążęcego Rurykowiczów, co podkreślało patrymonialny charakter władzy książęcej. Władzę tę popierali bojarzy oraz cerkiew, gdyż zapewniała im ona bezpieczeństwo i umożliwiała podporządkowanie sobie ludności wolnej. Wielką rolę w umacnianiu władzy wielkoksiążęcej odgrywała drużyna. Drużyna (podobnie jak drużyna frankońska czy drużyna Bolesława Chrobrego) składała się z rycerzy przebywających przy boku księcia, przez niego utrzymywanych i uzbrojonych.

Na Rusi przez długi czas współzawodniczyły ze sobą dwie zasady sukcesji tronu wielkoksiążęcego:

1. zasada senioratu - prawo do tronu wielkoksiążęcego przysługiwało najstarszemu z rodu, a więc krąg pretendentów do tronu obejmował często obok synów i wnuków zmarłego władcy również krewnych w linii bocznej

2. ojcowizna - (wykształcona później) zapewniała prawo do tronu tylko potomkom w linii prostej.

Czasem o osobie następcy tronu decydowała elekcja. W przeciągu 50 lat Kijów przeszło 20 razy zmienił swego władcę.

Ośrodkiem zarządu państwa był dwór książęcy. Skupiała się z nim grupa urzędników sprawujących z ramienia księcia różne funkcje państwowe.

Spośród organów kolegialnych, wywodzących się z czasów plemiennych, wiece jako ogólne zgromadzenia wszystkich wolnych straciły możliwości rozwoju w państwie kijowskim. Wiece utrzymywały się jednak jeszcze długo
w niektórych księstwach, często decydowały o najważniejszych sprawach państwowych, o pokoju, o wojnie, o usunięciu księcia bądź o powołaniu nowego władcy.

Na szczególną uwagę zasługują natomiast zjazdy feudalne - zwoływane były w wyjątkowo ważnych sprawach. Uczestniczyli w nich książęta wraz
z najznaczniejszymi bojarami swych dzielnic.

Zarząd lokalny spoczywał w ręku urzędników książęcych rezydujących w grodach. Zwali się oni posadnikami albo wołostielami i łączyli w swym ręku funkcje sądowe, wojskowe i skarbowe w sposób podobny jak lokalni urzędnicy w innych monarchiach wczesnofeudalnych (szeryfowie w Anglii, kasztelanowie w Polsce itp.) Pomocnikami posadników i wołostieli byli ciwunowie.

Źródła prawa

Prawo sądowe na Rusi rozwijało się jako prawo zwyczajowe.

Najstarsze wiadomości o prawie ruskim czerpiemy z kronik. Najstarsza kronika zwana Powieścią doroczną zawiera m.in. wiadomości o traktatach Rusi z Bozancjum zawieranych przez pierwszych władców dynastii Rurykowiczów: Olega (w 907 i 911r.), Igora (w 944r.) i Światosława (w 971r.). Zawierały one przepisy z dziedziny prawa prywatnego, karnego, procesu, a także normy, które zaliczamy do prawa międzynarodowego.

W XI wieku powstał na Rusi Kijowskiej zbiór prawa zaliczany do najcenniejszych pomników prawa w dziejach świata - Ruska Prawda.

Wyróżnić można dwie redakcje Ruskiej Prawdy: starszą tzw. Krótką Prawdę i młodszą tzw. Obszerną Prawdę.

Ruska Prawda zawiera wyłącznie przepisy z dziedziny prawa sądowego. W Krótkiej Prawdzie zawarte są głównie przepisy z zakresu prawa karnego i procesu, w Obszernej Prawdzie zaś nie brak również przepisów z zakresu prawa prywatnego (np. normy dot. umowy pożyczki, kupna - sprzedaży, prawa spadkowego)

Ruska Prawda zawiera przede wszystkim normy prawa zwyczajowego. W Obszernej Prawdzie zawarte są również normy prawne wprowadzone w życie w wyniku działalności ustawodawczej książąt kijowskich.

Proces

Proces był z reguły skargowy i opierał się na zasadach jawności, ustności oraz kontradyktoryjności i formalizmu. Rozprawę uważano niejako za walkę stron przed sędzią, strony same zbierały i przedstawiały dowody. Proces rozpoczynał się pierwotnie najprawdopodobniej na podstawie umowy stron co do poddania sporu sądowi do rozpatrzenia w ustalonym przez strony terminie. Później ustalił się zwyczaj pozywania za pośrednictwem urzędnika książęcego, „dietskij” za co ten pobierał od powoda pewną opłatę.

W Ruskiej Prawdzie brak szczegółowych danych o przebiegu postępowania przed sądem. Bliżej zajmuje się ona tylko środkami dowodowymi. Były nimi:

• przysięga - przysięgę składał bądź powód w celu wykazania w pewnych wypadkach prawdziwości swego twierdzenia, bądź pozwany w celu oczyszczenia się z zarzutu, zależnie od tego, komu przepis prawny przyznawał bliższość w dowodzie.

• ordalia - Ruska Prawda zna próbę żelaza i próbę wody. Inne źródła wspominają o pojedynku sądowym, który jeszcze w XV wieku jest w pełni stosowany

• świadkowie - występują w Ruskiej Prawdzie pod nazwą „widoki” i „posłuchy”. Jest kwestią sporną w nauce jaka między nimi zachodziła różnica. Świadkiem mogła być tylko osoba całkowicie wolna. Chłop zależny, zakup, jakkolwiek był formalnie osobą wolną, nie mógł zasadniczo występować jako świadek, chyba że szło o sprawę małej wagi. Niewolny nie mógł być w zasadzie świadkiem. Wymagano zeznań co najmniej dwóch świadków, niekiedy popartych przysięgą.

• dokumenty - pojawiają się późno i odgrywają małą rolę.

Rosja w okresie monarchii stanowej

(XVI w. - do poł. XVII w.)

W okresie od XVI do połowy XVII w. wyłoniły się w Rosji organy stanowe;

- Sobór Ziemski,

- samorząd ziemski,-

- samorząd gubny.

Duma Bojarska

Już w XV w. powstała Duma Bojarska jako organ doradczy cara. Współdziała ona z carem w załatwianiu najważniejszych spraw państwa, miała ważne uprawnienia sądowe jako instancja odwoławcza i sąd I instancji w sprawach
o przestępstwa polityczne. W XVII wieku wyodrębniono z Dumy Bojarskiej osobna izbę sądową Rasprawnaja pałata.

Sobory ziemskie

Sobór Ziemski zwoływał car, a w czasie bezkrólewia patriarcha lub Duma Bojarska. W skład Soboru Ziemskiego wchodziły następujące grupy:

1. Duma Bojarska

2. Święty Sobór tzn. najwyżsi dostojnicy duchowni

3. przedstawiciele dworiaństwa, ludności miejskiej i strzelców.

Przedstawiciele chłopów uczestniczyli w Soborze Ziemskim tylko raz, w 1613r.

Poszczególne człony Soboru obradowały osobno i podejmowały osobno uchwały, które nie były wiążące dla cara.

Sobory decydowały o najważniejszych sprawach państwowych, uchwalały nowe podatki, rozstrzygały sprawy wojny i pokoju, uchwalały szczególnie ważne ustawy jak np.Sobornoje Ułożenije z 1649r. Sobory kilkakrotnie dokonywały wyboru cara.

Prikazy

zaczęły się rozwijać z XV w. Były to organy centralne powołane do zarządzania określonymi resortami zarządu centralnego. Zbudowane były częściowo na zasadzie biurokratycznej. Na czele prikazu stał bojar współpracujący z grupą urzędników, diaków i poddiaków. Słabą stroną rosyjskich prikazów była ich nadmierna liczba i brak rozgraniczenia zakresu działania.

Organami samorządu lokalnego były:

1. Samorząd gubny - obejmował przede wszystkim funkcje sądowe w zakresie ścigania i sądzenia rozbójników. Organem tego samorządu była gubna izba, w skład której wchodzili gubny starosta, przysięgli (4-6) oraz gubny diak. Wszyscy oni pochodzili z wyboru, w którym uczestniczyli też chłopi. Gubnego starostę wybierano spośród szlachty. Przysięgłych wybierali tylko chłopi.

1. Samorząd ziemski - sprawowały organy samorządowe, które miały nie tylko uprawnienia sądowe, ale i skarbowe, gospodarcze, policyjne. Sądziły one tylko sprawy mieszczan i ludności z tzw. czarnych włości, bowiem chłopi poddani podlegali sądownictwu panów, a panowie sądownictwu prikazów. Organem samorządu ziemskiego była izba ziemska, w skład której wchodzili starosta ziemski, ziemski diak i przysięgli (8-10) wybierani przez ludność.

Ważną rolę odegrało sądownictwo sprawowane przez Dumę Bojarską. Wyroki i orzeczenia Dumy miały walor precedensów, do których wszystkie sądy musiały się stosować.

Źródła prawa

1. Sudiebnik z 1497r. - stanowił prawo powszechne. Przepisy w nim zawarte dot. głównie sądownictwa i procesu, nieliczne tylko artykuły zajmowały się prawem karnym i prywatnym.

2. Carski Sudiebnik z 1550 r. - był znacznie obszerniejszy od poprzedniego, którego postanowienia zresztą przejął niemal w całości.

3. Sobornoje Ułożenije z 1649 r. - zredagowane przez specjalną komisję, zostało uchwalone przez Sobór Ziemski i ogłoszone drukiem. Zbiór ten liczący ok. 1000 artykułów, obejmuje prawie wszystkie dziedziny prawa, a więc obok prawa sądowego zawiera też liczne postanowienia z dziedziny dziś określanej mianem prawa państwowego, i pozostał najważniejszym pomnikiem prawa obowiązującego aż do powstania kodyfikacji prawa rosyjskiego w pierwszej połowie XIX w.

Proces

Proces był w zasadzie nadal przede wszystkim skargowy, zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych. Powód zwracał się z pisemną prośbą do panującego, lub wprost do sądu ze skargą i prośbą o wymierzenie mu sprawiedliwości. Sługa sądowy wręczał pozwanemu pozew i pismo ustalające termin rozprawy i brał od niego porękę, zabezpieczającą jego przybycie na termin do sądu.

Jako środki dowodowe występują: świadkowie, pojedynek sądowy, przysięga, los. Wyrok wydany w sprawie rozstrzygniętej przez pojedynek sądowy nie mógł być poddany rewizji ani zmieniony.

Egzekucji roszczeń o wydanie rzeczy nieruchomej lub ruchomej dokonywał sąd przez odebranie rzeczy pozwanemu i wydanie jej powodowi. Jeśli chodziło o zwrot długu, a dłużnik pomimo wyroku zasądzającego nie uiścił długu, podlegał egzekucji osobistej w postaci tzw. „prawieży”, polegającej na biciu codziennie po łydkach. Jeśli to nie doprowadziło do wykonania przez dłużnika wyroku, oddawano go wierzycielowi w niewolę.

W sprawach karnych w XV w. zaczęło się rozwijać postępowanie śledcze (inkwizycyjne, rozysk), głównie w sprawach, w których sąd z urzędu zbierał dowody przeciw oskarżonemu. Jako środki dowodowe zaczęto stosować tortury.

Jeśli chodzi o proces skargowy to w XVI wieku poprzednio stosowane pozywanie przeciwnika przez powoda ustąpiło miejsca pozywaniu przez organ sądowy. Pozwany musiał przedstawić rękojemcę, który by poręczył, że pozwany stawi się w sądzie. W przypadku nieprzedstawienia rękojemcy pozwanego aresztowano.

Postępowanie było jawne i ustne.

Jeśli chodzi o środki dowodowe to w połowie XVI wieku wyszedł z użycia pojedynek sądowy wyparty przez przysięgę. Z innych ordaliów utrzymało się jeszcze ciągnienie losu, dopuszczalne jednak tylko wówczas, gdy wartość przedmiotu sporu lub wysokość roszczenia nie przekraczała jednego rubla.

Głównymi środkami dowodowymi oprócz przysięgi były:

1. świadkowie - wymagano z reguły co najmniej dwóch, przy czym świadectwo osób należących do wyższych klas miało większą wartość dowodową.

2. zdanie się na zeznanie - jeśli jedna ze stron godziła się, by zeznania jednego świadka lub kilku świadków, nawet dla niej niekorzystne były decydujące,

3. wspólne zdanie się na zeznania - jeśli obie strony godziły się, by zeznania jednego lub kilku świadków były rozstrzygające,

4. powszechne przesłuchanie - powołanie i przesłuchanie świadków z danej miejscowości, przeprowadzono je głównie w sporach granicznych

5. dowód z dokumentów, który zaczął nabierać dużego znaczenia.

Z postępowaniem śledczym łączy się wdrażanie procesu z urzędu. Sędzia nie czekając na skargę poszkodowanego wdrażał postępowanie, zbierał dowody winy i na ich podstawie wydawał wyrok.

Podstawą do wdrożenia postępowania była zła sława, donos, powołanie dokonane przez osobę torturowaną.

Środkami dowodowymi były: schwytanie z licem, przyznanie się bez torturlub na torturach, powszechne przesłuchanie.

Rosja w okresie monarchii absolutnej

(od poł. XVII w. do XVIII w.)

Administracja nie była ściśle oddzielona od sądownictwa. Organy administracji miały pewne uprawnienia sądowe, a ponadto - wpływ na obsadę stanowisk sędziowskich. Istniał dość skomplikowany system sądownictwa stanowego. Każdy stan - szlachta, mieszczanie i chłopi - miał swoje oddzielne sądy, normalnie niższy sąd na szczeblu powiatu i wyższy sąd na szczeblu guberni. Trzecią instancją dla wszystkich stanów były funkcjonujące w każdej guberni dwie Izby Sądowe, jedna dla spraw karnych i druga dla spraw cywilnych. Instancją najwyższą był Senat. Nadzór nad całym wymiarem sprawiedliwości sprawowali prokuratorzy gubernialni.

Proces

Już z końcem XVII w. proces śledczy (inkwizycyjny) zdobył sobie przewagę nad procesem skargowym. Postępowanie skargowe zachowało się w tych przypadkach, gdy sam pokrzywdzony dochodził na podstawie skargi swej krzywdy. W przeciwieństwie do procesu inkwizycyjnego dopuszczalne było w procesie skargowym zastępstwo stron przez pełnomocników. Ponadto stosowanie tortur w procesie skargowym mogło nastąpić tylko w wyjątkowych przypadkach, szczególnie ważnych.

Uregulowany przez Piotra I proces inkwizycyjny dzielił się na dwa stadia: śledztwo i rozprawę, na której rozpatrywano wyniki śledztwa na podstawie protokołów i wydawano wyrok.

Środkami dowodowymi były:

1. przyznanie się oskarżonego - stosowano tortury, od których wolna była szlachta (z wyjątkiem spraw o zbrodnię stanu oraz zabójstwo), starcy, małoletni, kobiety brzemienne,

2. świadkowie - wartość zeznań świadka zależna była od jego przynależności klasowej (większa wartość świadectwa szlachcica), płci świadka (większa wartość świadectwa mężczyzny), od stanowiska świadka (większą wartość od zeznań osoby świeckiej miały zeznania osoby duchownej). Pełnym dowodem były jedynie zgodne zeznania dwóch świadków. Świadkami nie mogli być krewni oskarżonego, małoletni poniżej 15 lat, banici, skazani za krzywoprzysięstwo, wyklęci.

3. dokumenty dopuszczalne w procesie skargowym.

Tylko pełny dowód stanowił dostateczną podstawę do wydania wyroku skazującego. Poszlaki stanowiły jedynie podejrzenie, od którego można się było oczyścić przysięgą, jednakże przy cięższych przestępstwach były one wystarczającą podstawą do poddania podejrzanego torturom.

Wydana w 1767r. instrukcja postanawiała, że jeśli było kilka poszlak, to na ich podstawie można było wydać wyrok skazujący.

W procesach wdrażanych z urzędu apelacja nie była dopuszczalna.

Zmiany w postępowaniu wprowadził wydany w 1723r. przez Piotra I ukaz pod nazwą „O formie suda”. Ukaz ten ograniczył postępowanie pisemne rozszerzając rozprawę ustną oraz dopuszczał zastępstwo w procesie. Skarga musiała być podzielona na punkty, z których każdy miał zawierać jeden fakt. Na każdy punkt przesłuchiwano obie strony. W stosunku do strony, która pomimo powtórnego - tym razem publicznie ogłoszonego - wezwania nie stawiła się w sądzie, zapadał wyrok zaoczny.

Katarzyna II, utrzymując formalnie moc obowiązującą ukazu z 1723r. wprowadziła ważne modyfikacje, wprowadzając ponownie postępowanie pisemne zamiast ustnego.

Za Katarzyny II unormowano też postępowanie apelacyjne. Apelacja mogła być wniesiona tylko w sprawach cywilnych, w karnych zaś jedynie wówczas, gdy były one rozstrzygane przez sąd na podstawie skargi wniesionej przez pokrzywdzonego.

Rosja w XIX i XX wieku - do Rewolucji Październikowej

Władza absolutna cesarza, utwierdzona w początku XVIII wieku przez Piotra I, utrzymała się w pełni aż do konstytucji z 1906 roku. Władza cesarska była „samowładcza” i nieograniczona. Cesarz był najwyższym sędzią, w imieniu którego sądziły wszystkie sądy, był najwyższym wodzem i reprezentantem państwa na zewnątrz. Rządy swe sprawował przy pomocy organów centralnych, które miały charakter organów doradczych.

Senat Rządzący

stworzony przez Piotra I, później ograniczony w swych uprawnieniach przez Katarzynę II, został zreorganizowany przez Aleksandra I. Sprawował funkcję sądu najwyższego, powierzono mu również nadzór nad wszystkimi ministerstwami i z tego tytułu miał spełniać rolę trybunału administracyjnego. Do jego kompetencji należało też ogłaszanie ustaw. Dzielił się na departamenty, których pierwotnie było 8 z siedzibami w Petersburgu i w Moskwie. W 1841 r. otwarte zostały dwa nowe departamenty, 9 i 10 w Warszawie - zostały one zniesione w 1876r.

W końcu XIX wieku w obręb Senatu wchodziło 5 kolegiów, z których dwa miały charakter sądowy jako sądy kasacyjne - cywilny i karny, trzy zajmowały się administracją. Przy każdym departamencie funkcjonował oberprokurator. Oberprokuratorzy podlegali generalnemu prokuratorowi, którym był minister sprawiedliwości.

Prokuratura rosyjska wprowadzona przez Piotra I miała szczególny charakter - organu kontrolującego całą administrację i sądownictwo. Dopiero reforma sądowa z 1864r. nadała prokuratorom charakter podobny jak mieli na Zachodzie tj. organu powołanego do ścigania przestępstw.

Sądownictwo

Organizacja sądowa, stworzona przez Katarzynę II ustawą gubernialną
z 1775r. utrzymała się do roku 1864. Istniały więc do tego czasu różnorodne sądy stanowe. Były one na ogół, jeżeli chodzi o instancje niższe, wybieralne
i sprawowane przez szlachtę. Były zatem niefachowe i poddane pod władzę administracji. Ilość instancji dochodziła do czterech lub więcej, tok postępowania był przewlekły, tajny i pisemny, opierał się - jeśli chodzi
o proces karny - na zacofanych zasadach procesu inkwizycyjnego.

Dopiero w 1864 roku została przeprowadzona gruntowna reforma sądownictwa, która wzorowała się formalnie na urządzeniach zachodnioeuropejskich, zwłaszcza francuskich.

Ustawą z 1864 r. panowie zostali pozbawieni prawa wymierzania chłopom kar, a chłopi zostali poddani sądownictwu powszechnemu. Jedynie w drobnych sprawach cywilnych i karnych mieli własne sądownictwo stanowe w formie tzw. sądów wołostnych.

Wydane zostały 3 ustawy sądowe:

• o ustroju sądów,

• o procedurze karnej,

• o procedurze cywilnej

Stworzono więc sądownictwo powszechne równe dla wszystkich (jedynie duchowieństwo zachowało odrębne sądy, utrzymały się też sądy wołostne dla chłopów). Wprowadzono teoretycznie zasadę niezależności sądownictwa od administracji.

Nowa procedura karna zrywa z postępowaniem inkwizycyjnym.

Postępowanie dzieliło się na: dochodzenie wstępne, które prowadziła policja, śledztwo, które prowadził sędzia śledczy pod nadzorem prokuratury, po zakończeniu śledztwa przedstawiał jej wyniki śledztwa. Następnie następowało oddanie pod sąd, a wreszcie rozprawa główna. Rozprawa była ustna i (wyjąwszy przestępstwa przeciw religii i obyczajności) jawna. Niektóre sprawy, jak wspomniane, podlegały sądom przysięgłych, którzy orzekali o winie. Jednakże jeśli oskarżony przyznał się na rozprawie do winy, sąd wydawał wyrok bez zadawania pytań przysięgłym.

Struktura sądowa obejmowała następujące instancje:

1. Sądy pokoju - właściwe dla drobnych spraw cywilnych i karnych. Sędziowie pokoju byli wybierani, a od kandydata na sędziego pokoju wymagano cenzusu wykształcenia i cenzusu majątkowego. Drugą instancją w tych sprawach był zjazd sędziów pokoju z danego okręgu

2. Sądy okręgowe - były w zasadzie sądami I instancji. Dzieliły się na wydziały dla spraw cywilnych i karnych. W sprawach karnych sądy te sądziły przy udziale ławy przysięgłych - „orzekającej”. Rosja poszła więc i tu za wzorem francuskim

3. Izby sądowe - były sądem apelacyjnym w sprawach cywilnych i karnych. Wydział karny działał czasem też jako sąd I instancji, w szczególności w sprawach o przestępstwa skierowane przeciw państwu lub
   o przestępstwa służbowe.

4. Sąd kasacyjny - skargi kasacyjne skierowane do Senatu rozpatrywał departament Senatu dla spraw karnych lub departament dla spraw cywilnych.

Ustawa z 1889 roku wprowadziła pewne zmiany w ustawie z 1864r. Zlikwidowała w 43 guberniach wybieralnych sędziów pokoju, a na ich miejsce wprowadziła ziemskich naczelników lub również mianowanych przez ministra, jak sędziów miejskich czy powiatowych, członków sądu okręgowego. Instancją kasacyjną dla wyroków tych sędziów był nie Senat Rządzący, lecz zarząd prowincjonalny. Kolidowało to dotkliwie z zasadą niezawisłości sądów od administracji.

Omawiana reforma sądowa z 1864r. nie została wprowadzona w całej Rosji.
W Królestwie Polskim weszła w życie dopiero w 1876r. nie wprowadzono tu jednak ławy przysięgłych.

Rozpowszechniły się jeszcze inne sposoby obchodzenia zasady niezależności sądów. Jednym z nich było uruchomienie sądów doraźnych, które sądziły poza normalnym tokiem instancji. Okazję ku temu dawało wprowadzanie w całym kraju lub na określonym terenie stanów wyjątkowych. Carat szeroko nadużywał tego środka, który pozbawiał obywateli poczucia bezpieczeństwa i ochrony, jaką mogły im zapewnić sądy powszechne, a oddawał ich samowoli organów administracji. Przyznano ogólnie gubernatorom, generał-gubernatorom i ministrowi prawo karania w trybie administracyjnym. Najczęściej stosowną w takim wypadku karą było czasowe zesłanie na Syberię.

Kodyfikacje

1. Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego (Swod Zakonow…)- zbiór przedstawiający ustawodawstwo rosyjskie; w zbiorze tym zebrano cały materiał prawodawczy począwszy od Sobornego ułożenija z 1649r.
   a skończywszy na ostatnich ukazach Aleksandra I z 1825r. Prace nad tym zbiorem kontynuowano i corocznie wydawano jeden tom. W ten sposób powstały kolejno Drugi Pełny Zbiór i Trzeci Pełny Zbiór

2. Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego - kodyfikacja, która została ogłoszona w 1832, z mocą obowiązującą od 1835r.

3. Kodeks kar głównych i poprawczych - zachował nierówność kar dla osób różnego stanu

4. Dopiero w 1903r. opracowany został nowy kodeks karny, który wszedł
   w życie na terenie Rosji jedynie częściowo. W roku 1915 w całości został on wprowadzony przez władze okupacyjne niemieckie na terenie Królestwa Polskiego.

5. Procedura karna Swodu Zakonow została zastąpiona nową kodyfikacją
   w 1864r. - w związku z dokonaną w tym roku reformą sądownictwa. Procedura ta zerwała z postępowaniem inkwizycyjnym, wprowadziła ustność i jawność rozprawy oraz ławy przysięgłych i prokuratora jako oskarżyciela publicznego. Stosowanie tej postępowej procedury ulegało często zawieszeniu na skutek wprowadzania stanu wyjątkowego. Uruchamiano wówczas trybunały nadzwyczajne, które stosowały procedurę specjalną, a nawet oddawały władzom administracyjnym prawo wymierzania kar bez żadnego przewodu sądowego. Ławy przysięgłych zostały pozbawione prawa orzekania w procesach politycznych i prasowych.

6. Ustawa z 1906r. wprowadziła sądy wojenno - polowe
   w miejscowościach, w których ogłoszono stan wyjątkowy „wojenny” lub „nadzwyczajnej ochrony”. Przed taki sąd mogła być postawiona na podstawie swobodnej oceny generał-gubernatora lub główno-dowodzącego każda osoba cywilna, zarówno morderca, jak i autor opozycyjnego artykułu. Sądziło 5 dowolnie mianowanych oficerów,
   a w sądzie nie było ani prokuratora, ani aktu oskarżenia, ani obrońcy. Sąd miał być zwoływany najpóźniej w ciągu doby po dokonaniu przestępstwa
   i miał wydawać wyrok nie później niż w dwie doby. Wyrok podlegał wykonaniu w ciągu doby i nie przysługiwał od niego żaden środek odwoławczy.

7. reorganizacja sądownictwa z 1864r. wywołała wprowadzenie nowej kodyfikacji procedury cywilnej w roku 1864. Była ona wzorowana
   w pewnym stopniu na francuskim kodeksie procedury cywilnej z 1807r.

POLSKA

Monarchia patrymonialna

Sądownictwo monarsze

W Polsce w okresie monarchii patrymonialnej (wczesnofeudalnej, okresu rozbicia dzielnicowego aż do zjednoczenia) sądownictwo należało przede wszystkim do monarchy. Była to jego prerogatywa. Monarcha sprawował je osobiście. W miarę rozwoju organizacji państwowych przekazywał te uprawnienia swoim urzędnikom, ale odrębnych organów sądowych nie było.

Monarchę zastępował w sądzie dworskim wojewoda, a w okręgach grodowych - komesi grodowi, późniejsi kasztelanowie, najgodniejsi z nich byli asesorami. Sądzili oni zawsze w zastępstwie monarchy, dlatego z chwilą jego przybycia do grodu komes przekazywał wszystkie bieżące sprawy sądowi władcy. Monarcha mógł zresztą sam wywołać każda sprawę przed własny sąd. Każdy mógł tez przedstawić swoja sprawę bezpośrednio monarsze, choć w praktyce nie było to łatwe, zwłaszcza dla ludności pospolitej. Korzystali z tego przede wszystkim możnowładcy.

Sądownictwo miało charakter powszechny. Każdy bezpośrednio mógł przedstawić swoją sprawę monarsze. Sądom króla w XI-XII wieku podlegali zarówno świeccy jak i duchowni. Odrębne sądy dla duchownych ukształtowały się dopiero w okresie monarchii stanowej w XIII wieku, spod sądów państwowych zostali wyłączeni „niewolni”, którzy podlegali całkowitej władzy swoich panów.

Sąd książęcy

W okresie rozbicia dzielnicowego sytuacja się zmieniła, gdyż w każdej dzielnicy był sąd książęcy. Wymiar sprawiedliwości sprawował sędzia dworski ze swoim zastępcą podsędkiem. Sądził w zasadzie wszystkie sprawy, ale pewne sprawy były zastrzeżone wyłącznie dla monarchy:

1. przestępstwa przeciwko państwu - zdrada, zbrodnia obrazy majestatu,

2. skargi na postępowanie urzędników,

3. sprawy o ziemię ( własność ziemi określała pozycję społeczną jednostki - rodziny i miała istotne znaczenie na służbę wojskowa, do której byli zobowiązani posiadacze ziemi na prawie rycerskim

4. sprawy dotyczące statusu prawnego osoby

5. sprawy o regalia, należności z danin i ciężarów przysługujących księciu

Solenny charakter miał sąd książęcy na wiecu.

Odbywał się on wobec licznego zgromadzenia, zwykle pod gołym niebem. Rozpatrywano na nim najważniejsze sprawy. Na sadzie wiecowym skiążę zasięgał opinii obecnych w charakterze asesorów możnowładców. opinia ta stanowiła zwykle podstawę wyroku, który książę ogłaszał sam bądź nakazywał jego ogłoszenie sędziemu lub jednemu z asesorów.

Sądowi księcia podlegał ogól rycerstwa i ludności pospolitej. Ale w II połowie XIII wieku sąd książęcy był wyłącznym sądem dla pewnej kategorii spraw. Specjalne przywileje nadawały możnym prawo nieodpowiednie. Był to przywilej polegający na tym, że możni nie stawiali się przed sądami kasztelana jako pierwszą instancją, a już wyłącznie przed sądem książęcym.

W XIV wieku przywilej ten w drodze praktyki został rozszerzony na ogół rycerstwa.

Sąd kasztelański

Sąd kasztelański był to sąd niższy, zwykle sprawował go sędzia grodowy, który ścigał wszystkie przestępstwa. Sądził i karał w sprawach nie zastrzeżonych dla księcia.

Szczególną formą sądu kasztelana był sąd targowy, sprawowany nad ludnością na targu, zarówno w sprawach prywatnych jak i karnych przez specjalnie wyznaczonego sędziego targowego.

Sąd kasztelański Mógł wydawać wyroki śmierci, okaleczenia, konfiskaty majątku. Z czasem podlegała mu cała ludność na terenie kasztelani w tym także polska ludność miast nie podlegająca prawu niemieckiemu. Później zaczęły się wyłamywać pewne kategorie osób w związku
z przywilejami szlacheckimi i dla duchowieństwa.

Duchowieństwo uzyskało przywilej odpowiadania przed własnym sądem. Rycerstwo przekazano sądownictwu księcia. W rezultacie sądy kasztelańskie zachowały tylko sprawy cięższe i z czasem zaczęły upadać.

Sądy kościelne

W I poł. XIII w. wyodrębniły się sądy kościelne. Powstały one
w rezultacie zwycięstwa hierarchii duchownej nad władza monarszą.

Pierwszą instancją był sąd archidiakona. Od niego przysługiwała apelacja do sądów biskupa, który był tez sędzia w ważniejszych sprawach.
W II poł. XIII w. upowszechnił się przy kuriach biskupich urząd oficjała - sędziego duchownego, mianowanego przez biskupa. Od sądu oficjała odwołanie do sądu metropolity gnieźnieńskiego (arcybiskupa). Do kompetencji sądów kościelnych należały wszystkie sprawy, w których występował duchowny jako pozwany. Ponadto pewne sprawy osób świeckich, jeżeli chodziło o naruszenie zasad wiary albo sprawy mające związek ze sprawami duchownymi- małżeństwo, dziesięcina.

Specjalnym rodzajem sądów kościelnych powołanych do walki z herezjami były sądy inkwizycyjne. Inkwizytorzy przeważnie dominikanie ścigali podejrzanych o herezje, przeprowadzali śledztwo, a następnie odgrywali główną role w procesie i przy wydawaniu wyroku. Sąd inkwizycyjny nakładał kary kościelne, a jeśli oskarżony nie wyrzekł się swych poglądów i nie odwołał ich, to w myśl zasady, ze „kościół brzydził się rozlewem krwi” wydawał skazanego w ręce władzy świeckiej, która zwykle stosowała karę spalenia żywcem na stosie.

Sądy dominialne

Ważnym rodzajem sądów były sądy dominialne. Stosowano tam prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie, w zależności od ludności, która zgodnie
z zasadą osobowości prawa zachowywała swoje prawo również przenosząc się za granicę. Były to sądy, w których pan uzyskał przywilej wyłączający go spod sądownictwa kasztelańskiego. Wówczas pan powoływał podległy mu sąd prawa niemieckiego co do tej ludności, działający w ramach uzyskanego immunitetu i sprawę odwołania się do sadu samego pana. Ten immunitet sądowy mógł być pełny i wtedy obejmował prawo wyrokowania we wszystkich sprawach, również zagrożonych karą śmierci. Mógł być ograniczony tylko do spraw drobniejszych.

Sądy prawa niemieckiego

Sądem miejskim prawa niemieckiego był sąd ławniczy składający się
z wójta i ławników. Szczególny charakter miał sąd wielki gajony, odbywany
3 razy w roku przy udziale pana miasta lub w jego zastępstwie landwójta.
W wypadkach wymagających szybkiego wymiaru sprawiedliwości funkcjonował sąd ławniczy jako nadzwyczajny sąd gorącego prawa, który wydawał wyrok w ciągu doby, gdy chodziło o przestępcę, złapanego na gorącym uczynku, lub gdy jedną ze stron był kupiec obcy (gość).

Na wzór sądów miejskich organizowane były sądy we wsiach lokowanych na prawie niemieckim (sołtys i ławnicy). Sąd odbywano w określonych terminach na tzw. rokach gajonych. Prawo niemieckie stosowano w nich głównie wówczas, gdy ludność tych wsi stanowili koloniści pochodzący z zachodu. Tam natomiast gdzie ludność polska była lokowana na prawie niemieckim stosowano prawo zwyczajowe, które znali ławnicy, uzupełniając je elementami prawa niemieckiego.

Zakres uprawnień sądu wójta (na wsi sołtysa) był każdorazowo określany przez brzmienie dokumentu lokacyjnego. Władca (pan) nadawał najczęściej wójtowi i ławie sądowej prawo sądu we wszystkich sprawach. Czasem zastrzegał sobie jurysdykcję w oznaczonych najcięższych przestępstwach.

Na wsi zakres uprawnień sądowych pana był szerszy. Tu najczęściej pan przekazywał sołtysowi z ławą sądownictwo w sprawach mniejszej wagi, zachowując dla swojej jurysdykcji sprawy najważniejsze jak: zabójstwo, podpalenie, rabunek, gwałty.

Od wyroków sądów prawa niemieckiego odwoływano się początkowo do Magdeburga ( i do Lubeki). Tam też zwracano się po pouczenia prawne i ortyle (w dawnej Polsce rozstrzygnięcia, pouczenia prawne wydawane przez sądy miast większych na prośbę sądów miast mniejszych) w sprawach wątpliwych. Pierwszy sąd wyższy prawa niemieckiego na ziemiach polskich powstał w Chełmie. Tu w 1233 r. krzyżacy jednocześnie z lokacją (założeniem) miasta ustanowili dla swego terytorium taki sąd, do którego zwracano się w drodze apelacji i o ortyle.

Monarchia stanowa

W monarchii stanowej sądownictwo miało charakter stanowy. Każdy stan miał prawo do swojego sądu. Rozwinęły się w tym czasie sądy ziemskie, jako sądy stanowe szlachty. Ponadto sądami właściwymi dla szlachty w zależności od rodzaju sprawy były sądy; wiecowy, grodzki i podkomorski.

Sąd ziemski

Sąd ziemski powstał z sądu nadwornego istniejącego jeszcze w czasach rozbicia dzielnicowego. Sąd ziemski składał się w Małopolsce z sędziego i podsędka, którzy zasiadali w asyście 4-6 asesorów powoływanych przez sędziów spośród szlachty przybyłej na sądy. Do personelu sądu należeli też pisarz i woźny. W Wielkopolsce główną rolę w sądzie ziemskim odgrywał starosta jako namiestnik króla. W skład sądu wchodzili tu: starosta jako przewodniczący, sędzia i podsędek, wojewoda, podkomorzy i chorąży. Skład sądu miał więc charakter urzędniczy. Każde województwo (lub ziemia) miało własny sąd ziemski. Objeżdżał on województwo i odbywał sesje w poszczególnych powiatach. Z czasem ustanawiano w powiatach stałe sądy złożone z żupców (Wielkopolska, Mazowsze), czy komorników (Małopolska). Sędzia z podsędkiem zjeżdżali na sądy wiecowe lub potem sejmikowe. Określone terminy, w których sądził sąd ziemski nazywano roczkami. Sądził sprawy szlachty osiadłej (sprawy cywilne) za wyjątkiem spraw przekazanych sądom podkomorskim. Sąd ziemski odbywał się na wiecach, później sejmikach.

Sąd oprawcy

W XIII w. pojawił się sąd oprawcy. Ścigał i sądził przestępstwa zagrażające porządkowi publicznemu. Wtedy sądownictwo bez względu na przynależność stanową należało do justycjariusza (oprawcy). Chwytał on podejrzanych, przeprowadzał śledztwo i odbywał sąd. Łączył funkcje policyjne, śledcze i sądowe.

Sąd grodzki

Sąd grodzki ukształtował się w XIV w. w Małopolsce, a jego kompetencją było sądzenie szlachty nieosiadłej w sprawach cywilnych oraz sprawy karne szlachty osiadłej i nieosiadłej. Były to tzw. cztery artykuły grodzkie:

1. podpalenie

2. napad na dom szlachcica

3. rabunek na drodze publicznej

4. zgwałcenie

Ten model sądowy wygodny dla szlachty przejęły inne dzielnice - zwłaszcza Wielkopolska - ograniczając u siebie obszerne kompetencje sądownictwa starościńskiego.

Inne sprawy rozpatrywał Sąd Królewski.

Sąd podkomorski

Około połowy XIV wieku wyłonił się w Małopolsce, a za jej przykładem w XV wieku i w Wielkopolsce trzeci sąd szlachecki - sąd podkomorski. Sądził podkomorzy, który uzyskał wyłączne kompetencje jeśli chodzi o rozgraniczanie dóbr szlacheckich. Sąd zbierał się na polu w miejscu, w którym trzeba było wytyczyć granice. Jego jurysdykcja utrzymała się aż do końca dawnej Rzeczypospolitej.

Te trzy sądy utrzymały się do końca Rzeczypospolitej Szlacheckiej - w Konstytucji 3-go Maja zostały one połączone w jeden sąd ziemiański.

K s i ę g i s ą d o w e pojawiły się w I poł. XV w., które prowadził pisarz sądowy w sądzie ziemskim, odgrywał on bardo ważną rolę. Dla każdego powiatu zakładano osobne księgi, które prowadził jako zastępca pisarza ziemskiego pisarz powiatowy (zwany podpiskiem lub pisarkiem). Po wytworzeniu się osobnych sądów grodzkich i podkomorskich i one zaczęły prowadzić własne księgi. Księgi sądowe miały walor wiary publicznej tzn. wypis z księgi miał moc dokumentu urzędowego. Wszelkie zmiany tytułu własności ziemi a także innych praw rzeczowych jak zastaw nieruchomości musiały uzyskać zatwierdzenie panującego, musiały zostać wpisane do ksiąg. Po zjednoczeniu te funkcje w Małopolsce przejął sąd ziemski jako sąd królewski. Tylko księgi sądów ziemskich miały tzw. prawo wieczystości. Polegało ono na tym, że dotyczący nieruchomości wpis do ksiąg grodzkich, aby mógł zachować walor jaki mają dziś akta notarialne musiał być w ciągu roku przeniesiony do księgi ziemskiej powiatu, gdzie leżały dobra będące przedmiotem wpisu.

Sąd wiecowy i sąd sejmikowy

Sądami wyższymi były sąd wiecowy (jeden na województwo - ziemię) i sąd sejmikowy. Funkcjonowały one tylko przez pewien okres czasu. Stanowiły kontynuację sądów ziemskich. W sądownictwie szlacheckim nie znano apelacji. Było to skutkiem założenia, że sądy - ziemski, grodzki i wiecowy wyrażały wolę króla, który był najwyższym sędzią. Wyrok miał charakter ostateczny.

Sądy wiecowe były sądami dla spraw ważniejszych, np. o dobra dziedziczne szlachty oraz sądami właściwymi dla możnowładców. Ponadto sąd ziemski odsyłał na sąd wiecowy trudniejsze sprawy. Sąd wiecowy zbierał się zwykle trzy razy do roku na tzw. roki wielkie (od 1454 raz do roku). Z możnowładczym sądem wiecowym już w I połowie XV w. zaczął konkurować sejmik ziemski, który jako spadkobierca dawnego wiecu urzędniczego (kolokwium) uzurpował sobie i funkcje sądowe. Sądy wiecowe zamarły w drugiej połowie tego stulecia, kiedy po przywilejach nieszawskich wzrosła rola średniej szlachty, odtąd zwiększyło się znaczenie sądu sejmikowego.

Sąd Króla

S ą d K r ó l a nazywał się sądem nadwornym. Król rzadko zasiadał osobiście. Wystarczyła obecność dygnitarzy, którzy sądzili w jego imieniu. Natomiast warunkiem koniecznym było to, aby odbywał się na dworze królewskim. Niekiedy król delegował dygnitarzy świeckich lub duchownych, a w sprawach mieszczan - rajców miejskich. Tworzyli oni wówczas sąd komisarski. Rozstrzygał on tylko tę sprawę, dla której został powołany, po czym rozwiązywał się. Wyrok sadu komisarskiego podlegał zatwierdzeniu przez króla, po czym stawał się prawomocny.

Do kompetencji sądów króla należały najważniejsze sprawy:

1. najcięższe przestępstwa (zdrada, zbrodnia obrazy majestatu)

2. sprawy z wyjątkiem czterech artykułów grodzkich, w których groziła obwinionemu szlachcicowi osiadłemu utrata życia, konfiskata majątku, utrata czci,

3. skargi przeciwko urzędnikom z tytułu ich urzędowania,

4. sprawy dot. majątków i dochodów królewskich,

5. sprawy z zakresu prawa państwowego, więc spory między stanami o uprawnienia, o rozciągłość i zakres treści przywilejów stanowych.

Sprawy wnoszono bezpośrednio przed sąd króla lub przesyłano z sądów niższych, kiedy tego żądał król, albo kiedy sąd uznał się niekompetentny w danej sprawie.

Sądownictwo kościelne

Sądownictwo kościelne nie ulegało zmianie (sprawy o herezję, związane z małżeństwem, dziesięciną, coroczna spowiedzią).

W sądownictwie duchownym tego okresu wystąpiły - jako konkurujące z sądami archidiakona - tzw. sądy synodalne, które sprawowano podczas objazdu diecezji przez biskupa. W każdej parafii specjalnie wybrani ludzie zeznawali o wszystkich naruszeniach prawa. Ich zeznania stanowiły podstawę wszczęcia dochodzenia.

Kazimierz Wielki dążył do ograniczenia kompetencji sadów duchownych w sprawach osób świeckich (w sprawach długów i innych sprawach cywilnych).

Za czasów Jagiełły ustalono kompromisowa ugodę duchowieństwa ze szlachtą małopolską z 1437r., która stanowiła, że sądy duchowne mają rozpatrywać sprawy o herezje, związane z małżeństwem, o zaniedbanie dorocznej spowiedzi i komunii, wreszcie dotyczące zobowiązań złożonych dobrowolnie do akt kościelnych ( więc i dziesięciny swobodnej) i testamentów na cele pobożne. W porównaniu z czasami Kazimierza Wielkiego stanowiło to rozszerzenie zakresu jurysdykcji sądów duchownych.

Sądy miejskie i leńskie prawa niemieckiego

Sądy miejskie prawa niemieckiego to przede wszystkim sądy rady miejskiej w tych miastach, które wykupiły dziedziczne wójtostwa. Złożony był z rajców pod przewodnictwem burmistrza. Sąd taki niekiedy sądził razem z ławą, wówczas był to sąd radziecko-ławniczy. Sądy rady miejskiej sądziły w I instancji sprawy najważniejsze. Był równocześnie sądem najwyższym dla pozostałych sądów miejskich - ławniczych i cechowych. Aby zapobiec odwołaniom poza granice państwa król Kazimierz Wielki powołał w 1356r. w Krakowie dla Małopolski Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim jako prowincjonalny sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich oraz do wydawania pouczeń. Pomimo istnienia sądu wyższego na zamku królewskim powstały nowe sądy leńskie ( w Małopolsce ogółem 11), będące też sądami wyższymi, głównie w dobrach prywatnych.

Sądem odwoławczym od orzeczeń Sądy wyższego na zamku królewsim i innych sądów wyższych był dla Małopolski sąd królewski zwany Sądem Sześciu Miast, ponieważ sądzili w nim komisarze powoływani po dwóch z 6 większych miast małopolskich (Kraków, Kazimierz, Bochnia, Wieliczka, Nowy Sącz, Olkusz). Ten sąd zbierał się trzy razy do roku na ratuszu krakowskim, obejmował swoim zasięgiem całą Małopolskę.

W ten sposób ukształtowały się ostatecznie trzy instancje w sądownictwie prawa niemieckiego:

1. sąd ławy i rady,

2. sąd wyższy prawa niemieckiego

3. królewski sąd sześciu miast jako sąd najwyższy

Konkurował z nimi nadal sąd w Magdeburgu, co jeszcze w drugiej połowie XV wieku piętnował w imię suwerenności królestwa Jan Ostroróg.

Sądy wiejskie

Sądy wiejskie. We wsiach lokowanych na prawie polskim działały sądy gajone, w których działał pan, albo wyznaczony przez niego urzędnik
z udziałem powołanych najczęściej przez pana przysiężnych.

We wsiach lokowanych na prawie niemieckim był sąd ławy wiejskiej złożony
z sołtysa i ławników. Apelacja od niego szła do pana wsi.

Postępowanie sądowe w średniowieczu

Proces skargowy, jak z nazwy wynika mógł być wszczynany jedynie na podstawie skargi, odbywał się w formie sporu, był ustny i jawny, nie było różnicy między postępowaniem w sprawach prywatnych i karnych. Jego cechą był formalizm. Takim aktem sformalizowania była przysięga. Kolejną cechą była dyspozytywność, polegająca na tym, że strony mogły umówić się, co do zmiany reguł procesowych. Powód zwany był piercą, a pozwany sąpierzem. Odróżniano zdolność sądową (prawo bycia strona w procesie) od zdolności procesowej (która dawała możność działania w procesie osobiście a nie przez zastępcę). Sądem właściwym w procesie skargowym był sąd pozwanego. Proces skargowy rozpoczynał się skargą powoda wniesioną przez sędziego i zwaną żałobą.

Pozew - było to formalne wezwanie strony na rozprawę do sądu. Dokonywał go początkowo ustnie komornik sądowy z laską sędziego w ręku, później pojawiła się forma pozwu pisemnego zaopatrzonego w pieczęć książęcą lub sądu.

Od XIV wieku pozew doręczał woźny w asyście świadków,
o dokonanym pozwaniu składał relacje do ksiąg, co było dowodem złożenia pozwu.

Rozprawa odbywała się ustnie i jawnie. Na wstępie rozprawy powód przedstawiał żądanie skargi, na które na rozkaz sędziego odpowiadał pozwany. Jeśli pozwany uznawał żądanie, sąd wydawał wyrok zgodny
z żądaniem skargi. Jeśli nie godził się z żądaniem, to przez odpowiedź następowało wdanie się w spór. Postępowanie dowodowe przeprowadzał sąd bezpośrednio, albo przez zaufaną osobę zwaną prawidlnikiem. Powszechnymi środkami dowodowymi były:

1. przysięga samej strony - opierała się na przeświadczeniu, że krzywoprzysięstwo spowoduje karę boska w życiu doczesnym bądź pozagrobowym. Rozróżniano przysięgę oczyszczająca oraz oskarżającą.

2. przysięga w asyście współprzysiężników (od 2 do 12) w sprawach większej wagi. Współprzysiężnicy nie stanowili samodzielnego środka dowodowego lecz uzupełnienie przysięgi strony.

3. ordalia - w Polsce znano próbę wody zimnej, wody gorącej, pojedynek sądowy i próbę żelaza,

4. wstecz - stanowiła środek dowodowy kiedy cały przewód sądowy łącznie z wyrokiem był ustny. Wstecz zanikła w XIV - XV w. kiedy upowszechniły się księgi sadowe. Wówczas w razie potrzeby strona brała z nich wypis stwierdzający wydanie wyroku lub dokonanie danej czynności,

5. świadkowie (charakter świadectwa urzędowego miały zeznania woźnych sądowych),

6. dokumenty.

Proces kończyło publiczne ogłoszenie wyroku. Wyrok, początkowo ustny, od II poł. XIII wieku wydawano na żądanie i koszt strony
w formie pisemnej. Po wyroku strona wygrywająca składała na rzecz sędziego opłatę zwaną trzesnym, później pamiętnym.

Środki odwoławcze od wyroku:

2. remisja - w XIV-XV w. zdarzało się nieraz, że w toku procesu sąd podejmował decyzję o przekazaniu jakiejś sprawy do rozstrzygnięcia sądowi wyższemu (wiecowemu, królewskiemu). Czynił to też na żądanie strony, która dowiodła, ze właściwym dla niej jest sąd wyższy, np. sąd wiecowy dla możnowładców.

3. nagana sędziego, która stanowiła pewną namiastkę apelacji. Istota nagany polegała na tym, iż strona niezadowolona z wyroku pozywała sędziego, o to, że sądził niesprawiedliwie. Nagana musiała nastąpić natychmiast po zapadnięciu wyroku. Wskutek nagany rozpoczynał się nowy proces pomiędzy naganiającym jako powodem, a sędzią jako pozwanym.

Postępowanie egzekucyjne

1. egzekucja osobista - dokonywano jej zaraz po wydaniu wyroku, chyba że przegrywający pozwany dał rękojmię, że wyrok wykona. Jeżeli wyroku nie wykonał ani nie dał rękojmi, wiązano go i wydawano przez sąd w ręce wygrywającego. Przedmiotem egzekucji była tu osoba dłużnika, więc jego wolność.

2. egzekucja majątkowa - skierowana najpierw przeciw ruchomościom. Przedmiotem takiej egzekucji zwanej ciążeniem, (także ciążą) było najpierw bydło i trzoda, potem inne rzeczy ruchome. Gdy ruchomości nie zaspokoiły pretensji, następowała egzekucja na dobrach nieruchomych.

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

O k r e s o l i g a r c h i i m a g n a c k i e j

Sądy ziemskie i grodzkie

Sądy szlacheckie utrzymywały się bez zmian: ziemskie, grodzkie
i podkomorskie. Nieco rozszerzył swoją jurysdykcję sąd grodzki. Obok sądu grodzkiego w XVI w. rozwijał się urząd grodzki, w którym główna rolę odgrywały księgi sadowe. W warunkach upadku sądów ziemskich nasilały się dążenia o nadanie urzędom grodzkim prawa przyjmowania wpisów wieczystych. „Prawo wieczystości” uzyskały wcześniej bo w I poł.XVI w. niektóre grody wielkopolskie, Łęczyca i Sieradz. Problem przyznawania „wieczności” grodom nasilił się w XVII w., a w następnym stuleciu wszystkie urzędy grodzkie uzyskały prawo przyjmowania wpisów wieczystych.

Trybunał Koronny

Powołano sąd odwoławczy. W postępowaniu sądowym w 1523 r. wprowadzono apelację. W wyniku apelacji król został zasypany odwołaniami. W związku z tym w województwach utworzono sądy wiecowe, nie rozwiązało to jednak problemu. W 1563r. utworzono w województwach jednorazowo „sądy ostatniej instancji”, którym przekazano zaległości z sądów królewskich. Też nie pomogło. Podobne sądy utworzono pod naciskiem szlachty w województwach w czasie pierwszych bezkrólewi. Rozwiązaniem stało się dopiero zrzeczenie się przez króla Stefana Batorego najwyższego sądownictwa na rzecz stanowego sądu szlacheckiego. Nastąpiło to w 1578r. przez utworzenie Trybunału Koronnego. Trybunał Koronny zbierał się dla Małopolski na wiosnę i latem w Lublinie, dla Wielopolski jesienią i zimą w Piotrkowie zwanym stąd Trybunalskim. Od 1585 roku poddały się Trybunałowi Prusy Królewskie.

Sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach, zwanych deputackimi (po jednym lub dwóch z województwa). Było 27 deputatów szlacheckich i 6 deputatów duchownych, razem Trybunał liczył 33 członków. Deputat szlachecki był wybierany na rok, a mógł się ubiegać o ponowny wybór dopiero po 4 latach. Na czele stał Marszałek, duchowni mieli swojego prezydenta. Do Trybunału należały apelacje w ostatniej instancji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Był pierwsza instancją dla uprzywilejowanej szlachty.

Wyrok winien był zapaść w miarę możliwości jednomyślnie, większość głosów miała zastosowanie dopiero w trzecim głosowaniu.

W 1581r. powołano dla Wielkiego Księstwa Litewskiego Trybunał Litewski wzorowany na Koronnym.

Sąd sejmowy

Sąd sejmowy- sąd królewski funkcjonował tylko w czasie obrad sejmu. Początkowo nie było różnicy między nim a innymi sądami królewskimi. Asesorami byli senatorowie, a od 1588r. doszło do nich 8 deputatów wybieranych przez izbę poselską. Sąd sejmowy sądził pod przewodnictwem króla, ale w sprawach o obrazę majestatu bez udziału monarchy. Bieżące kierownictwo obradami sadu sprawował marszałek wielki koronny (a podczas sejmów odbywanych w Grodnie - marszałek wielki litewski).

Po ustanowieniu Trybunału Koronnego kompetencje sądu sejmowego ukształtowały się w ten sposób, ze należały do niego w pierwej i ostatniej instancji:

1. zbrodnie obrazy majestatu,

2. zdrada stanu,

3. sprawy o nadużycia skarbowe wyższych urzędników,

4. gwałty na sejmach, rozbijanie trybunału, sejmiku,

5. zbrodnie popełnione przez szlachcica, a zagrożone karą śmierci, konfiskaty dóbr, banicji,

6. niektóre sprawy cywilne, w których był zainteresowany skarb państwa

Ingerencja sądu sejmowego w sprawy innych sądów miała charakter zbliżony do prawa łaski. Wydawał on postanowienia darujące kary, kasował wyroki innych sądów, nie tylko gdy zachodziła nieformalność, lecz i wówczas, gdy uznał wyrok za merytorycznie niesłuszny. W II poł. XVII i w XVIII w. sąd sejmowy w praktyce zamierał, ponieważ sejmy coraz rzadziej dochodziły do skutku.

Sąd asesorski

Sąd Asesorski: sądy asesorskie sądziły sprawy o dobra i dochody królewskie,
a także sprawy miast rządzących się prawem magdeburskim. Asesorie wybierał Sąd Komisarski Królewski i Sąd Sześciu Miast. Był to najwyższy sąd w sprawach miejskich, a także w sprawach o dobra królewskie. Był to sąd urzędniczy - sędziowie mieli kwalifikacje prawnicze. W związku z sądem asesorskim sąd wyższy prawa niemieckiego i sąd sześciu miast utraciły swoje uprawnienia. Usamodzielnił się od króla, odbywał się pod przewodnictwem kanclerza, był najwyższym sądem apelacyjnym dla miast królewskich. Uchodził w ówczesnej opinii za jedyny sąd „nieprzedajny” w ówczesnej Polsce.

Sąd Marszałkowski

Sąd Marszałkowski- sądził w rezydencji króla, miał na celu utrzymanie spokoju na dworze i w bezpośrednim jego pobliżu, należały do niego sprawy karne związane z naruszeniem spokoju i bezpieczeństwa.

Sąd referendarski

Sąd referendarski- referendarze pojawili się w związku z zanikiem urzędu sędziego nadwornego. Początkowo przesłuchiwali strony i referowali sprawy. Poza tym uczestniczyli w sądach asesorskim i sejmowym prowadząc w nich rejestr spraw. Sąd referendarski był sądem dominialnym króla, sądził sprawy wniesione przed chłopów z królewszczyzn, miał zapobiegać temu, aby starostwie-dzierżawcy przez nadmierny wyzysk nie rujnowali osiadłych
w królewszczyznach gospodarzy, stawał w obronie chłopów przed nadmiernym wyzyskiem.

Postanowienia tego sądu i ich egzekucja były nieraz jednak sabotowane przez starostów.

Sądy konfederackie i kapturowe

Sądy konfederackie- był najwyższym sądem apelacyjnym dla miast królewskich, rozwinęły się w II poł. XVII wieku, obejmowały teren działania konfederacji i prowadziły do zawieszenia działalności sądów normalnych w czasie jej trwania

Szczególną forma sądów konfederackich były Sądy kapturowe. Powstały one w związku z tym, że w czasie bezkrólewia ustawała działalność sądów zwykłych wyrokujących w imieniu władcy. Sądy kapturowe obierane przez wojewódzkie konfederacje kapturowe funkcjonowały aż do koronacji nowego króla. Sądziły one sprawy, w których naruszono bezpieczeństwo osób, mienia lub spokój publiczny. Dopuszczały tortury, naruszały zasadę nietykalności osobistej szlachty.

Sądy polubowne

Sądy polubowne - zwane sądami kompromisarskimi. W skład ich wchodzili desygnowani przez każdą ze stron arbitrzy, którzy z kolei powoływali przewodniczącego zwanego superarbitrem. Oparte na dobrowolnym zapisie stron, umożliwionym przez zasadę dyspozytywności, zastępowały one skutecznie sądy państwowe.

Sądy miejskie

Sądy miejskie - w miastach i wsiach rządzących się prawem niemieckim utrzymywało się sądownictwo prawa niemieckiego. W miastach królewskich obowiązujący system prawa wiązał się z udzielonymi przywilejami. Zmiana ich należała do króla, który na ogół nie naruszał norm uświęconych długa tradycją.

Natomiast sejm przypisywał sobie prawo w tej materii uchwalając szereg konstytucji dotyczących praw sądowych mieszczan, głównie jednak natury proceduralnej.

Inaczej było na wsiach, gdzie obowiązywało prawo niemieckie w XVI do XVIII w., z woli pana i mogło być ono przez niego zmieniane.

W miastach nadal działał sąd ławniczy, a także sąd radziecko - ławniczy. Roki wielkie gajone zanikały w ciągu XVI w. Ograniczenie kompetencji sadów miejskich prawa niemieckiego w XVI w. znalazło wyraz w tym, że na miejsce sądów wyższych prawa niemieckiego jako sądy odwoławcze dla mieszczan miast prywatnych zaczęły występować sądy panów dominialnych, a w królewszczyznach i w mniejszych miastach królewskich - sądu starostów. W większych miastach królewskich apelacje kierowano do sadu asesorskiego.

Sądy dominialne

Sądy dominialne - wiejski sąd ławniczy funkcjonował pod przewodnictwem wójta, sądził z udziałem przysiężnych, W sądach wiejskich stosowano prawo niemieckie, łącznie z miejscowym prawem zwyczajowym oraz jeśli takowe istniały ordynacjami panów dóbr, które mogły dowolnie kształtować prawo w obrębie dominium. Od wyroku sądu wójtowskiego służyło odwołanie do sądu pana wsi. Sąd wójtowski mógł działać dla jednej wsi bądź dla całego klucza dóbr. W królewszczyznach i niektórych latyfundiach magnackich znany był sąd dominialny zwany sądem zamkowym. Stanowił on również instancję apelacyjną od sądu ławy wiejskiej, a sprawował go zwykle podstarości, zwany czasem burgrabią. Wtedy chłopi w królewszczyznach mogli odwoływać się od niego do starosty, a w dobrach prywatnych do pana. W królewszczyznach pozostawała jeszcze chłopom możność odwołania do sądu referendarskiego. Przysługująca panu władza sadzenia i karania chłopów poddanych była całkowita, do kary śmierci włącznie. W praktyce sprawy o przestępstwa zagrożone najcięższymi karami oddawani zazwyczaj sadowi sąsiedniego miasta lub grodzkiemu.

W ramach „państw” magnackich powstawały takie twory jak Trybunał Zamojski - dominialny sąd apelacyjny dla miast i wsi ordynacji zamojskiej. W jego skład wchodzili deputaci 5 miast prywatnych, wójt zamojski, profesor prawa akademii zamojskiej i burgrabia zamojski, który przewodniczył sądowi. Sąd ten miał własną straż, kancelarię i archiwum. Chętnie poddawała się również jego jurysdykcji okoliczna szlachta, gdyż sąd dzięki potędze Zamojskich zapewniał sprawna egzekucje wyroków.

BEZPIECZEŃSTWO SĄDÓW

nie można było przychodzić z bronią, wyjątek stanowiła biała broń (podsądny i dwóch jego towarzyszy),

Kara wieży była czasową karą pozbawienia wolności, wprowadzoną jako kara za mężobójstwo w wymiarze 1 roku i 6 tygodni. Kara ta stosowana wobec szlachty nie powodowała ujmy na czci, a skazani na nią nie nosili kajdan. Skazany szlachcic sam się zjawiał dla odbycia kary. Mogła trwać od tygodnia do 4 lat i 24 tygodni. W wypadku mężobójstwa karę tę odbywano w wieży dolnej, czyli w lochu nie ogrzewanym i wilgotnym, dokąd skazańcowi spuszczano na sznurze żywność. Powodowało to znacznie większe dolegliwości i stawało się również kara na zdrowiu. Jednolita dotychczas kara wieży uległa zróżnicowaniu na cięższą jej formę - wieżę dolną i lżejszą - wieżę górną.

K A R Y

W prawie ziemskim wzorem miejskiego ustalił się podział kar na kary kryminalne jak kara śmierci, kary mutylacyjne, kara infamii oraz kary półkryminalne zwane też cywilnymi.

a/ kara śmierci - zwykła jak ścięcie, powieszenie, utopienie, rozstrzelanie i kara śmierci kwalifikowana jak spalenie na stosie, wbicie na pal, ćwiartowanie itp.

b/ kary mutylacyjne - należały do kar na ciele jak piętnowanie, obcięcie ucha,

c/ infamia i banicja - kara infamii polegała na tym, że skazany tracił cześć
i musiał chronić się poza granicami,, każdy mógł go uwięzić i zabić. Kara banicji - w prawie miejskim - wygnanie z miasta, w prawie wiejskim - wyświecenie ze wsi,

d/ kary na czci - połączone z udręczeniem fizycznym w prawach miejskich
i wiejskich - kara pręgierza, kara gąsiora, kara kłody (dyby)

e/ kara pozbawienia wolności - czasowa kara, to kara wieży,

f/ do publicznych kar majątkowych należała konfiskata majątku

g/ pieniężne kary prywatne.

Postępowanie sądowe

Dawny proces ziemski charakteryzował się różnorodnością procedur. Odróżniano proces ziemski, wiejski i miejski. Ponadto w sądownictwie szlacheckim istniały procesy specjalne, jak proces graniczny, o zbiegłych chłopów. W sądownictwie miejskim najważniejszym był proces o czary. Osobny był proces w sądach wojskowych. Własne procedury posiadały sądy wspólnot etniczno- wyznaniowych ( żydowskie, ormiańskie).

Proces ziemski został unormowany przez Formula Processus (1523). Ta kodyfikacja prawa procesowego dokonała skrócenia, odformalizowania procesu oraz wprowadziła instytucję apelacji. Jej dziełem było też uproszczenie egzekucji wyroków oraz przeniesienie jej ciężaru z ruchomości na dobra nieruchome.

Od schyłku XV wieku w prawie miejskim zaznaczyło się przejmowanie elementów procesu inkwizycyjnego.

Na przełomie XV/XVI wieku rozpowszechniło się zastępstwo procesowe, płatnych zastępców zwano prokuratorami. Samodzielnego zastępcę procesowego nazywano patronem, zaś ogół osób trudniących się zawodowo zastępstwem procesowym określano nazwą palestry.

W stosunku do szlachty osiadłej obowiązywał pozew pisemny, natomiast szlachtę - gołotę pozywano pozwem ustnym. W sądach miejskich
i wiejskich pozywano na ogół ustnie. Koniecznym warunkiem rozprawy sądowej było wciągnięcie pozwu do osobnej księgi zwanej regestrem, później także wokandą. Sądy grodzkie i ziemskie znały kilka rodzajów regestrów ( dla spraw cywilnych, karnych, egzekucyjnych) Natomiast sądy wyższe, szczególnie Trybunał Koronny miały ich wiele, nie tylko ze względu na rodzaje spraw, ale i osobne dla każdego województwa.

W prawie ziemskim drugi termin rozprawy był terminem zawitym, zaś w sprawach karnych, np. o zabójstwo szlachcica pierwszy termin był terminem zawitym.

Od XVI wieku w sądach szlacheckich rozprawa dzieliła się na 3 stadia. Początkowo rozstrzygano dylacje (odroczenia) i akcesoria (sprawy uboczne, które należało załatwić przed rozprawą główną). Akcesoria sąd załatwiał wyrokami przedstanowczymi. Przy rozpoznawaniu sprawy głównej rozpoczynano od przedstawienia sprawy przez powoda, co nazywano później induktą. Po wywodzie powoda następował wywód pozwanego, zwany repliką. Z chwilą odpowiedzi pozwanego następowało zagruntowanie sporu, odtąd strona nie mogła wycofać się z procesu bez zgody strony przeciwnej.
W sprawach karnych sądów szlacheckich występowała instytucja skrutynium- śledztwa przeprowadzonego z urzędu przez specjalnego urzędnika.

W procesie wiejskim stosowano tzw. rug, który polegał na tym, że na zebraniu gromady każdy kolejno zeznawał pod przysięgą wszystko, co wie
o dokonanych na wsi przestępstwach. Po zakończeniu procesu zapadał wyrok stanowczy, czyli ostateczny, orzekany większością głosów. Od XVI wieku rozpowszechniło się postępowanie zaoczne, zwane procesem niestannym lub kontumacyjnym.

Do środków prawnych przeciw wyrokom należały:

1. W XVI wieku ukształtowała się ostatecznie instytucja apelacji. Apelacja znana wcześniej w sądownictwie miejskim i kościelnym została usankcjonowana w sądach szlacheckich przez Formula Processus.
   W przeciwieństwie do nagany sędziego, proces w apelacji toczył się między tymi samymi stronami, które występowały w sądzie niższym. Od utworzenia Trybunału Koronnego rozpatrywanie apelacji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich należało wyłącznie do tego sądu. Złożenie apelacji wstrzymywało egzekucję wyroku do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy (z wyjątkiem w sprawach granicznych). W sądach wiejskich w królewszczyznach chłopi mogli się odwołać od ławy wiejskiej do tzw. sądu zamkowego, a od niego do sądu referendarskiego.

2. Wobec wprowadzenia apelacji Formula Processus zniosła naganę sędziego, rychło ją jednak przywrócono pod nazwą mocji. Różniła się od dawnej nagany tym, że nie była skierowana przeciwko czci sędziego, dlatego też nie powodowała zawieszenia go w funkcjach. Wstrzymywała jedynie sądzenie sprawy, w której został naganiony.

3. Specyficznym rodzajem mocji był gravamen, który miał zapobiegać nadużyciom sędziego, odmawiającego przyjęcia apelacji lub mocji. Gravamen polegał na pozwaniu takiego sędziego przed sąd wyższej instancji, co nie wstrzymywało jednak wykonania wydanego przezeń wyroku.

4. Nadzwyczajnym środkiem prawnym było wznowienie procesu. Dopuszczano do niego tylko w razie znalezienia nowych dokumentów, o których nie wiedziała strona przed wydaniem wyroku, oraz w razie skasowania wyroku przez dekret nowego kompletu Trybunału.

5. male obtentum - był to nadzwyczajny środek prawny stosowany przeciwko wyrokowi zaocznemu. Terminem tym oznaczano wyrok niewłaściwie (podstępnie) uzyskany.

Proces w sprawach karnych

Odrębny proces karny w sądownictwie miejskim był rezultatem recepcji zasad procesowych Constitutio Criminalis Carolina. Obok postępowania skargowego Carolina wprowadziła postępowanie inkwizycyjne, którego cecha było połączenie w ręku sędziego funkcji śledztwa i wyrokowania. Dominowała w nim zasada pisemności postępowania, nie przyjęła się jednak zasada tajności rozprawy. Recepcja procesu inkwizycyjnego przez polskie prawo miejskie nie była pełna.

W postępowaniu inkwizycyjnym decyzję o wszczęciu postępowania podejmował sąd na podstawie doniesienia bądź też z własnej inicjatywy, jeśli ktoś był posądzony o przestępstwo, a sędzia uznał istniejące poszlaki za dostateczne.

Pierwszy etap (inkwizycja generalna) polegał wówczas na ustaleniu faktu popełnienia przestępstwa, jego okoliczności oraz domniemanego sprawcy. Przeprowadzenie śledztwa w miastach powierzano często specjalnemu urzędnikowi zwanemu instygatorem.. Ostateczna decyzja o uznaniu sprawy za kryminalną należała jednak zawsze do sądu. W jej wyniku podejrzany był osadzany w więzieniu. Z tą chwilą rozpoczynał się drugi etap postępowania (inkwizycji specjalnej) którego celem było uzyskanie przyznania się oskarżonego do zarzucanego mu czynu.

Wśród środków dowodowych główną rolę odgrywało przyznanie się oskarżonego. Celem jego uzyskania upowszechniły się tortury.

Oskarżony winien być najpierw skłaniany do dobrowolnych zeznań. Dopiero w razie nieskuteczności następowało kolejno: grożenie torturami, okazanie narzędzi tortur, obnażenie i związanie oskarżonego, posadzenie na miejscu przeznaczonym do torturowania i wreszcie same tortury. W praktyce nawet w wypadku uprzedniego przyznania się obwinionego stosowano tortury pod pretekstem, że przyznanie było niepełne, a tortury mogą wydobyć na jaw inne jeszcze okoliczności. Wśród sposobów torturowania najbardziej rozpowszechnione było wyciąganie stawów.

W razie nieprzyznania się oskarżony mógł być ponownie wydany na tortury. Powtarzano je trzykrotnie.

Literatura polska w dobie Odrodzenia występowała przeciwko nadużywaniu tortur (np. B. Groicki)

Historia czarciej łapy

W Ratuszu Lubelskim od roku 1578 urzędował sąd odwoławczy…

    W 1638 roku odbył się proces pewnej wdowy z magnatem. Przedmiotem sporu był majątek… Przekupieni sędziowie wydali wyrok korzystny dla magnata. Zrozpaczona wdowa wzniosła ręce do krucyfiksu wiszącego w sali sądowej i zawołała: „Gdyby diabli sądzili wydaliby sprawiedliwszy wyrok!”.
Z dalszej część legendy dowiedzieć się możemy, iż o północy, w sali posiedzeń trybunalskiego sądu pojawiły się zagadkowe postacie w czarnych perukach. Przerażony pisarz, który miał rzekomo notować przebieg rozprawy spostrzegł diabelskie rogi zręcznie ukryte w kruczych włosach. Rozpoczęły one na nowo posiedzenie, wydając wyrok korzystny dla wdowy. Następnego dnia pisarz ku swemu zdumieniu ujrzał na stole wypalony ślad dłoni.

     Istnieje drugi przekaz łączony z legendą o „czarciej łapie” ...

      Możny obywatel Żytomierza, niejaki Kurdwanowski, przekupiwszy pisarzy
i plenipotentów, próbował zagarnąć majątek wdowy. Sąd ziemski w Żytomierzu przyznał prawa do majątku magnatowi. Z opowieści wynika, że Kurdwanowski, jadąc do Lublina, (ponieważ wyrok potwierdził sąd trybunalski w Lublinie) zatrzymał się na nocleg w Piaskach Trybunalskich. Tam właśnie miał sen,
w którym sąd skazał na śmierć przekupionych pisarzy i plenipotentów. Sen nie odbiegał zbyt daleko od faktów, gdyż ludzie ci zginęli w wypadku na drodze do Lublina.

     Obydwie przedstawione legendy mają swe potwierdzenie w źródłach historycznych. Czy owe „diabły” mogły być „istotami z kosmosu”? Sądzę, że łatwiej uwierzyć w to, niż w czarty „walczące” z niesprawiedliwością, ludzką krzywdą i przekupstwem. A  w owych czasach nadnaturalne „incydenty” przypisywano zwykle aniołom, diabłom lub demonom

Postępowanie egzekucyjne

Warunkiem wszczęcia postępowania egzekucyjnego był wyrok prawomocny. odmowa jego dobrowolnego wykonania oraz nieprzedawnienie egzekwowanego wyroku (3 lata i 3 miesiące od chwili wydania).

Do końca średniowiecza dominującą formą egzekucji była egzekucja
z ruchomości. Dopiero Formula Processus doprowadziła do zaniku egzekucji
z ruchomości i odtąd w prawie ziemskim znano dwie formy egzekucji:

- z nieruchomości w stosunku do posesjonatów,

- osobistą wobec szlachty gołoty (ostra i sprężysta).

Jeśli szlachcic nieposesjonat w ciągu dwóch tygodni nie uczynił zadość wyrokowi ani nie dał rękojmi, że wyrok wykona, urząd grodzki pozywał go i od razu orzekał banicje procesową, po czym natychmiast nakazywał osadzenie w wieży, gdzie miał „siedzieć aż dosyć uczyni wyrokowi”.

W postępowaniu egzekucyjnym wobec szlachty posesjonatów dominował element perswazji, starano się osiągnąć wykonanie wyroku poprzez kary pieniężne, a nie użycie siły.

Rolę organów egzekucyjnych odgrywali woźni, towarzyszący im świadkowie szlachcice a także urzędnicy grodzcy i pachołkowie starościńscy. Egzekucja z nieruchomości charakteryzowała się wytworzeniem czterech etapów tego postępowania.

Cztery etapy egzekucji z nieruchomości - ZAJAZD - pytanie na egzaminie

1. Egzekucja rozpoczynała się od wysłania woźnego z dwoma świadkami do dóbr egzekwowanych w celu dokonania wwiązania (intromisji) strony zwycięskiej w procesie. Jeżeli posiadacz dóbr nie odpuścił do niej, co nazywano odbiciem wwiązania, woźny ze świadkami składał o tym relację (protest) w aktach swojego sądu. Na tej podstawie strona zainteresowana wzywała przeciwnika specjalnym pozwem przed sąd grodzki. Ten ustanawiał tzw. zakład potrójny będący sześciokrotną wartością pretensji głównej i pod tą groźbą zarządzał ponowną intromisję.

2. drugie stadium rozpoczynano ponowna próba wwiązania. Jeśli została ona znowu odbita, urząd starościński skazywał winnego na zapłatę poprzednio zagrożonego potrójnego zakładu - w połowie zwycięskiej stronie, w połowie staroście - i zarządzał rumację, tj. usuniecie siłą strony opornej z nieruchomości, do której wwiązano zwycięzcę procesowego oraz zagrażał, ze w razie niedopuszczenia do niej winny zostanie ogłoszony banitą.

3. trzecie stadium polegało na próbie dokonania rumacji, wszakże bez użycia siły fizycznej. Dopiero w razie odmowy rumacji starosta orzekał na specjalnym roku banicje winnego niedopuszczenia do egzekucji.

4. etap czwarty, już po nałożeniu banicji polegał na dokonaniu rumacji przy użyciu uzbrojonych pachołków starościńskich. W wypadku, gdy ta siła okazywała się niewystarczająca, starosta zwoływał szlachtę powiatu jakby na pospolite ruszenie, w celu wykonania wyroku, co nosiło nazwę zajazdu. Zajazd taki był formą udziału szlachty w realizacji wyroków sądowych. W tym stadium postępowania egzekucyjnego dopuszczalne było stosowanie wszelkich form przymusu. Nawet zabicie wzbraniającego rumacji było bezkarne, gdyż jako banita nie pozostawał on już pod ochroną prawa. W II poł.XVII w. i I poł.XVIII w. zaczęto urządzać samowolne zajazdy celem egzekucji wyroków w drodze samopomocy. Było to rezultatem upadku autorytetu władzy starościńskiej i świadczyło o anarchizacji życia w dobie magnackiej oligarchii.

Procesy specjalne

W prawie polskim tortury nie były znane w prawie ziemskim. Zostały natomiast wprowadzone przez Carolinę do prawa miejskiego. Proces inkwizycyjny
w prawie miejskim upowszechniła przeróbka Caroliny dokonana przez Bartłomieja Gronickiego. Proces ten odbiegał nieco od europejskiego. Nie przyjęła się zasada tajności, strona była podmiotem a nie przedmiotem, miała prawo do obrony.

Proces graniczny

Proces graniczny należał do sądu podkomorskiego. Celem wszczęcia tego procesu strona wnosiła skargę do sądu ziemskiego, który po jej rozpatrzeniu przyznawał aktorat, tj. prawo pierwszeństwa w dowodzie powodowi. Na tej podstawie sąd podkomorski przeprowadzał rozgraniczenie na polu, ustalając granice dóbr i znaki graniczne. Proces ten był określony szczegółowymi przepisami.

Proces o zbiegłe poddane

Znany był już w średniowieczu. Od XVI w. chodziło już nie o uzyskanie odszkodowania za samowolne odejście chłopa i karę od pana, który go przyjął, a o odzyskanie zbiegów i osadzenie ich z powrotem na miejscu, skąd uciekli. Był to więc proces windykacyjny. Toczył się według Formula Processus pomiędzy szlachcicem, który przyjął chłopa, a dawnym panem, który domagał się jego zwrotu.

Proces o czary

W Polsce procesy o czary nigdy nie rozpowszechniły się w takim stopniu jak na zachodzie Europy (20-30 tysięcy). Rozpoczęły się od 1511 r. W Lublinie pierwsza sprawa odbyła się w 1627 roku. W Polsce procesy o czary dotyczyły wyłącznie w stosunku do kobiet pochodzenia plebejskiego. Inny był zakres rzeczowy - brak ustroju absolutnego sprawił, że żaden z królów nie traktował procesów jako środka wzmocnienia swojej władzy. Procesy o czary prowadzone przez sądy należy odróżnić od samosądów dokonywanych przez ludność. Stosowano tortury, ale nie tak drastycznie jak w innych krajach. To z Polski wyszły pierwsze głosy przeciwko torturom i karalności za czary. Tortury w Polsce zostały zniesione w 1776 roku.

Największe nasilenie procesów o czary miało miejsce na ziemiach zachodnich Rzeczpospolitej.

Wszczęcie postępowania procesu o czary mogło nastąpić z oskarżenia prywatnego albo w wyniku powołania przez osobę już oskarżoną o czary,
a wezwaną zwykle na torturach, by ujawniła tych, których znała jako czarownice.

Oskarżonych o czasy, jeśli sąd uznał oskarżenie aresztowano i poddawano pławieniu lub torturom.

Pławienie polegało na tym, że podejrzaną związywano, łącząc lewą rękę
z prawą nogą i prawą rękę z lewą nogą i obowiązaną sznurem w talii puszczano na wodę. Utrzymywanie się kobiety ma powierzchni, co było wcale częste przy ówczesnych strojach kobiecych uważano za wyraz współdziałania z siłami nieczystymi. Był to rodzaj odrodzenia się próby zimnej wody znanej średniowiecznym ordaliom.

Więzienie dla oskarżonych o czary bywało urządzone tak, by odizolować je od ziemi, skąd - jak wierzono - czerpią swą moc. W tym celu umieszczano je
w beczkach (tzw. beczka czarownic) lub w kłodach. Ponieważ „nieczysta siła” mogła mieć swoją siedzibę we włosach, oskarżone golono. W stosunku do obwinionych o czary nie ograniczano się do trzykrotnych tortur, ale stosowano je tak długo aż uzyskano przyznanie się obwinionej.

Karę śmierci za czary zniesiono w roku 1776.

Zmiany w wyniku Konstytucji 3 Maja 1791r.

W czasach stanisławowskich doszło do zniesienia i reorganizacji niektórych z istniejących oraz utworzenie nowych sądów. Na mocy ustawy do sądów wprowadzono jako urzędowy język polski zamiast łacińskiego. Zachowano poza wyjątkami stanowy charakter sądownictwa. Dożywotność sędziów zastąpiono ich wyborem, jednakże na stosunkowo krótki okres (2 lub 4 lata).

Najwyższym sądem w państwie pozostał Sąd Sejmowy, w skład którego od 1791r. wchodziło 12 senatorów i 24 posłów. Jego kompetencje rozszerzono o przestępstwa polityczne. Były to sprawy zarówno przeciwko królowi, sejmowi, sejmikom jak i przeciwko narodowi. Szczególnym uprawnieniem sądu sejmowego było orzekanie o winie najwyższych urzędników pociągniętych do odpowiedzialności konstytucyjnej. W sprawach tych mogła być orzeczona kara śmierci bez możliwości zastosowania prawa łaski przez króla.

Zmodyfikowano organizację wewnętrzną, osobnej dla Korony i Litwy asesorii funkcjonującej pod przewodnictwem kanclerzy (nie wchodzącej do straży prawa). Prezesem asesorii koronnej został podkanclerz koronny Hugo Kołłątaj. Asesoria była najwyższym sądem dla miast królewskich. Nadto sprawowała nadzór nad sądami miejskimi.

Kolejnym najwyższym sądem prawa polskiego był Sąd Referendarski, osobny w Koronie i na Litwie, którego kompetencje zostały ograniczone.

Wykształciła się również nowa kategoria sądów. Odnosi się to przede wszystkim do komisji rządowych (wielkich).

1. Komisja skarbowa sadziła w sprawach skarbowych oraz w sporach z kupcami zagranicznymi. Do 1791r. komisja ta rozpatrywała w II instancji orzeczenia w sprawach handlowych wydawane przez sądy ziemskie i grodzkie.

2. rozpatrywanie spraw sądowo-wojskowych stanowiło uprawnienie komisji wojskowych (koronnej i litewskiej), istniejących do 1776r.

3. kompetencje sądowe uzyskała także komisja edukacji narodowej, głównie w zakresie dóbr pojezuickich. Dochody z dzierżawy tych dóbr przez szlachtę wpływały na fundusze edukacyjne.

4. z kolei komisje porządkowo - cywilne rozsądzały spory między osobami wojskowymi a cywilnymi.

Ustawa Rządowa w dużej mierze zreformowała sądownictwo szlacheckie. Najważniejsza zmiana polegała na utworzeniu w województwach, ziemiach i powiatach, w miejsce sądów ziemskich, grodzki i podkomorskich - sądów ziemiańskich „zawsze gotowych”, tzn. stale urzędujących poza miesiącami letnimi. Sąd ziemiański liczył 10 sędziów wybieranych na sejmikach deputackich na okres 4 lat. Od sędziów tych nie wymagano kwalifikacji prawniczych. Powołane w 1792r. sądy ziemiańskie rozstrzygały w I instancji wszystkie sprawy dotyczące szlachty oraz innych posiadaczy dóbr ziemskich. Odwołania od orzeczeń tych sądów rozpatrywały trybunały koronny i litewski. W 1792 r. dokonano podziału na stale funkcjonujące trybunały w Koronie: jeden z siedzibą w Piotrkowie dla spraw z Wielkopolski, a drugi z siedzibą w Lublinie dla spraw z Małopolski.

Prawo o miastach z 17.04.1971r. wprowadziło nową rozbudowaną organizację sądów. Utworzono sądy sprawowane przez burmistrzów wraz z 4 sędziami (sąd magistratu miejskiego) oraz sądy apelacyjne wydziałowe, liczące 5 sędziów. Od sędziów zaczęto wymagać wykształcenia prawniczego. W ważniejszych sprawach cywilnych apelację kierowano do sądu asesorskiego (III instancja). W sprawach karnych w I instancji orzekały sądy wydziałowe, a w drugiej asesoria. Sądownictwo wiejskie zachowało dominialny charakter, wprowadzono jednak pewne ograniczenia. Po zniesieniu urzędu starosty jurysdykcje sądową nad włościami w dobrach królewskich przejęły komisje porządkowe cywilno-wojskowe. Od ich orzeczeń dopuszczona była apelacja do sądu referendarskiego.

Sądownictwo Insurekcji Kościuszkowskiej

W czasach insurekcji kościuszkowskiej zawieszono wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych. Równocześnie utworzono nowe sądy karne w Koronie i na Litwie.

Ustanowione rozkazem naczelnika w końcu kwietnia 1794er. Sąd Kryminalny Województwa krakowskiego był powołany przede wszystkim do orzekania w sprawach o zbrodnie stanu oraz przestępstwa przeciwko powstaniu. Sąd Kryminalny w Wilnie ograniczył się do rozpatrywania spraw politycznych. Również w kwietniu 1794r. utworzono Sąd Kryminalny dla Warszawy i Księstwa Mazowieckiego. Właściwością tych sądów były przestępstwa polityczne. W czerwcu 1794r. powołano w Koronie wojewódzkie, a na Litwie powiatowe sądy kryminalne. Akt z 24.03.1794r. przewidywał ustanowienie sady najwyższego kryminalnego, do czego jednakże ostatecznie nie doszło. W miejsce dotąd funkcjonującego sądu w Warszawie naczelnik rozkazem z 23.08.1794r. ustanowił sąd kryminalny wojskowy, stosujący prawo wojskowe.

Z A B O R Y

Sądownictwo do połowy XIX wieku na ogół zachowuje swój charakter stanowy i patrymonialny.

Zabór pruski (do 1806/1807)

Na ziemie polskie rozciągnięto stanowe sądownictwo pruskie, zróżnicowane również w zależności od prowincji, a podporządkowane królowi jako najwyższemu sędziemu. Do końca XVIII w. liczne funkcje sądowe wypełniały władze administracyjne. Sądy w państwie pruskim dzieliły się na wyższe i niższe. W Berlinie znajdowała się siedzibą Najwyższego Trybunału, rozpatrującego rewizje w III instancji. W każdym departamencie utworzono rejencję, spełniającą od 1797 r. wyłącznie funkcje sądowe. Rejencje były sądami I instancji dla całej szlachty, duchowych różnych wyznań, urzędników i wojskowych. Był to sąd właściwy w poważniejszych sprawach karnych dla ogółu ludności. Rejencje rozpatrywały w Ii instancji odwołania od orzeczeń sądów niższych.

W 1797 r. utworzono po raz pierwszy sądy powiatowe (w Prusach nowowschodnich), stanowiące zaczątek sądownictwa powszechnego. Były to sądy w I instancji dla chłopów, mieszczan i szlachty zagrodowej. Utrzymywała się nadal różnorodność sądów miastach królewskich. W większych z nich powołano burmistrzów sprawiedliwości, od których wymagano kwalifikacji prawniczych oraz znajomości języka niemieckiego. Sądem właściwym dla chłopów poddanych i mieszkańców miast prywatnych był sąd patrymonialny na czele z panem. W praktyce funkcje sądowe (często dla kilku majątków lub miast) wypełniali justycjariusze, utrzymywani przez właścicieli, a zatwierdzani przez landrata, po stwierdzeniu ich znajomości prawa. Sad patrymonialny rozstrzygał wszystkie sprawy cywilne oraz drobne sprawy karne.

Zabór austriacki (do 1809)

Na terenie Galicji przejściowo utrzymano sądownictwo polskie w miastach, a także szlacheckie sądy ziemskie i grodzkie. Natomiast sprawowane przez dziedziców sądownictwo dominialne poddano kontroli organów państwowych. Chłopi uzyskiwali m.in. prawo składania skarg na decyzje dziedziców.

Struktura sadów austriackich ustanowiona w wyniku reformy z czasów panowania cesarza Józefa II przetrwała w istocie do Połowy XIX wieku. Oddzielono sądy od władz administracyjnych. Nastąpił rozdział miedzy sadownictwem cywilnym i karnym. Wprowadzono sądownictwo powszechne w sprawach karnych. Zachowano jednakże zasadę stanowości przy rozpatrywaniu spraw cywilnych.

W Galicji reformę sądową przeprowadzono w latach 1794-1787. Ustanowiony we Lwowie w 1785r. sąd apelacyjny był jednolitą instancją odwoławczą od wyroków sądów cywilnych I instancji i sądów kryminalnych. Od orzeczeń tego sądu dopuszczano odwołania do Najwyższej Izby Sprawiedliwości w Wiedniu.

W 1787r. utworzono w Galicji kilkanaście sądów kryminalnych. W większych miastach ich funkcje wypełniały senaty karne magistratów. Senat karny we Lwowie był właściwy do rozstrzygania najważniejszych spraw karnych z obszaru całej prowincji. Drobne wykroczenia chłopów osądzał mandatariusz. Od 1803 r. sędziowie policyjni orzekali w sprawach zagrożonych kara do 6 miesięcy więzienia. Od ich orzeczeń przysługiwało odwołanie do Gubernium.

Do rozpoznawania spraw cywilnych szlachty utworzono we Lwowie oraz kilku większych miastach, w tym w Krakowie sądy pod nazwą fora nobilium (sądy szlacheckie). W miastach sprawy cywilne rozstrzygały magistraty. Dla spraw tych w większych miastach wyodrębniono w magistratach osobne senaty. W małych miasteczkach i wsiach sprawy cywilne rozpatrywał justycjariusz.

Reformy terezjańskie utrzymują dawne staropolskie sądy stanowe.

Reformy józefińskie wprowadzają rozdział między sądownictwem a administracją, jednolitą organizację wymiaru sprawiedliwości, oddzielają kary sądowe od cywilnych, likwidują charakter stanowy w sprawach karnych. Sędziowie są wykwalifikowani.

Od połowy XIX wieku ostateczna likwidacja sądownictwa dominialnego, ostateczne rozdzielenie sądownictwa od administracji, niezawisłość sądów, sądy powszechne.

Okres monarchii austro-węgierskiej

Obowiązuje konstytucja austriacka składająca się z kilku ustaw między innymi o prawach obywatelskich - obowiązuje też w Galicji.

Zabór rosyjski (do 1830/1831)

Od 1778r. nastąpiło dostosowanie polskiego sądownictwa do stanowej struktury sądów rosyjskich (sady powiatowe i gubernialne). Sądem III instancji dla spraw z guberni zachodnich były departamenty Senatu Rządzącego w Petersburgu. W sprawach cywilnych właściwy był III, a dla spraw karnych IV departament Petersburskiego Senatu Rządzącego. Dla ziem II i III zaboru utworzono Trybunał Litewski, rozpatrujący apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich, podkomorskich i miejskich. W jego miejsce w 1802r. ustanowiono sąd Główny Litewski, dzielący się na departamenty cywilny i karny. W miastach sądownictwo w I instancji sprawowali burmistrzowie z asesorami. We wsiach funkcjonowało sądownictwo dominialne. szlachta podlegała jak za czasów polskich, sądom ziemskim, grodzkim i podkomorskim.

Pozostawiono sądy stanowe (ziemskie, grodzkie, podkomorskie), Trybunał Litewski. Sąd ten był właściwy dla zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego: guberni mińskiej, wołyńskiej, podolskiej, kijowskiej, białoruskiej. Od 1778r. zaczęto przekształcać sądy na wzór rosyjskich. Wprowadzono sądy powiatowe, ziemskie i miejskie sądy gubernialne. W 1802 roku w miejsce Trybunału Litewskiego wprowadzono Sąd Główny Litewski. Odwołanie od niego służyło do senatu rządzącego - Sądu Najwyższego w Rosji

Procedura sądowa - Trzeci Statut Litewski z 1588 roku. Utrzymało się do Zbioru Praw z 1832 r., który obowiązywał od 1840 r.

Ustrój centralnych ziem Polski (1807-1915)

Księstwo Warszawskie

1807-1815

Konstytucja Księstwa warszawskiego z 22.07.1807r. proklamowała zasadę jawności publicznej postępowania sądowego w sprawach cywilnych i karnych. Przyjęła zasadę niezawisłości sądów, a w celu realizacji tego postanowienia wprowadzono dożywotność urzędu sędziowskiego. Nominacji na stanowisko sędziów dokonywał król. Możliwość pozbawienia urzędu sędziowskiego była dopuszczalna jedynie na podstawie wyroku sądowego za przestępstwa popełnione w związku z urzędowaniem. Konsekwencją przyjęcia zasady formalnej równości wobec prawa było zastąpienie dotychczasowego sądownictwa systemem sądownictwa powszechnego. Król stosował prawo łaski, a w jego imieniu wydawano wyroki sądowe.

Istotna cechą sądownictwa Księstwa Warszawskiego wzorowanego na francuskim było rozdzielenie sądów cywilnych od karnych, jednakże poza najniższą i najwyższą instancją. lakoniczne postanowienia ustawy zasadniczej o organizacji sądownictwa zostały rozwinięte głównie za pośrednictwem rozporządzeń i instrukcji ministra sprawiedliwości. Niektóre z tych aktów przetrwały upadek Księstwa Warszawskiego, co w szczególności dotyczy organizacji sądownictwa cywilnego.

Komisja Rządowa wprowadziła na początku 1807 r. sądy pokoju dla realizacji funkcji pojednawczych w postępowaniu spornym. Sądy te istniejące w każdym powiecie spełniały przede wszystkim jurysdykcję cywilną i karną w drobnych sprawach. Sad pokoju obejmował sędziego pokoju, podsędka (mianowanego dożywotnio), pisarza i podpisarza. Król powoływał sędziów pokoju spośród kandydatów wybranych na sejmikach. Sędzia pokoju osobiście jednak w sprawach podlegających w I instancji trybunałom cywilnym. Podsędek prowadził tzw. wydział sporny pokoju i wyrokował również jednoosobowo. Urząd ten nie przewidziany w konstytucji został wprowadzony przez ministra sprawiedliwości. Wyrazem stosunku władz do sędziów pokoju było wyróżnienie ich specjalnym medalem za największa liczbę „zagodzonych” spraw.

W każdym departamencie utworzono trybunał cywilny I instancji, składający się z prezesa i 6 sędziów. Rozpatrywał on ważniejsze sprawy cywilne oraz jako II instancja apelacje od orzeczeń sądów pokoju. Odwołanie od wyroków wydanych w I instancji przez trybunały cywilne rozpatrywał sąd apelacyjny, który rozciągał swoja właściwość na cały kraj.

Sprawy karne rozpatrywały sądy sprawiedliwości kryminalnej (po jednym sądzie na dwa departamenty).

W niektórych miastach funkcjonowały trybunału handlowe, rozsądzające sprawy z kodeksu handlowego.

Do połowy 1812 r. występowała zróżnicowana organizacja sądów karnych w części popruskiej (od 1808r.) i części pogalicyjskiej, do której dekretem królewskim z 1810r. wprowadzono następujące sądy:

• policji prostej (wykroczenia) sądził, jednoosobowo podsędek, jeśli go nie powołano - burmistrz lub wójt. Sądziły wykroczenia zagrożone karami policyjnymi, tzn. do 5 dni aresztu lub 30 zł grzywny.

• policji poprawczej (za występki groziła kara poprawcza do 5 lat więzienia lub grzywna powyżej 30 zł). Wydawały też ostateczne wyroki w II instancji w sprawach z odwołań od orzeczeń sądów policji prostej.

• sprawiedliwości kryminalnej - zbrodnie tj. sprawy zagrożone karą kryminalną powyżej 5 lat więzienia lub śmiercią (w I i II instancji) oraz apelacje od wyroków sądów policji poprawczej. Jeden sąd kryminalny tworzono dla dwóch departamentów.

Podobnie jak w najniższej tak i w najwyższej instancji sądowej łączyły się sprawy cywilne i karne. Najwyższym sądem w księstwie Warszawskim był Rada Stanu, pełniąca również funkcje sądu kasacyjnego. W wypadku uznania skargi następowała kasacja, czyli uchylenie zaskarżonego wyroku. Sprawę przekazywano do rozpoznania przez inny sąd. Z tego samego powodu można było trzykrotnie zaskarżać wyrok do rady stanu. Dopiero wykładnia prawa dokonana przez króla była wiążąca dla sądu wyrokującego w danej sprawie.

W sprawach cywilnych orzekały sądy pokoju (w powiatach i miastach), trybunały cywilne I instancji, utworzone w każdym departamencie. Sądem kasacyjnym od wyroków karnych i cywilnych była Rada Stanu.

Wolne Miasto Gdańsk

(1807-1814)

Gdańsk miał rozbudowaną strukturę sądownictwa. Organem jednoosobowym był przywrócony w 1807 r. sąd sędziego, rozstrzygający m.in. w sprawach małżeńskich. Kompetencje sądowe w różnych drobnych sprawach mieli burmistrzowie oraz prezydent senatu. Sądami kolegialnymi były: Ława, Senat oraz Sąd Wetowy. Najważniejszą rolę odgrywała Ława, będąca głównym sądem karnym i cywilnym w Gdańsku. Sądowe uprawnienia senatu dotyczyły spraw morskich i handlowych. Utrzymany został Sąd Wetowy, który ukształtował się w XV w. Sąd ten był właściwy dla rozstrzygania drobnych spraw, w tym o miarach i cenach. W roku 1809 utworzono Kolegium Apelacyjne, będące instytucją odwoławczą dla sądów miejskich.

Królestwo Polskie

(1815- 1915)

W Konstytucji z 1815 r. zamieszczono zasadę niezawisłości sądownictwa, wyrażającą się w sformułowaniu, iż „sądownictwo jest konstytucyjnie niepodległe”. Sędziowie pierwszych dwóch instancji mieli pochodzić z wyboru, a pozostali mieli być dożywotnio mianowani przez monarchę. Jurysdykcją pojednawczą pozostały sądy pokoju. Przewidziano utworzenie 4 rodzajów sądów w I instancji, dwóch trybunałów apelacyjnych, dla spraw karnych i cywilnych oraz trybunału najwyższego, rozpatrującego w ostatniej instancji sprawy cywilne i karne (z wyjątkiem zbrodni stanu). Organizacja sądów wg Konstytucji z 1815r. nawiązująca w części do czasów I Rzeczypospolitej nie została wprowadzona w życie. Utrzymano bowiem z pewnymi zmianami organizacje sądów z okresu Księstwa Warszawskiego, w którym istniało oddzielenie sądów cywilnych i karnych.

W sądownictwie cywilnym najniższą instancją pozostały sądy pokoju, usytuowane w każdym powiecie z tym, że w Warszawie istniały 4 tego rodzaju sądy. Funkcje pojednawcze spełniał sędzia pokoju, podsędek rozstrzygał w drobnych sprawach cywilnych. W 1825 r. doszło do utworzenia przy sądach pokoju wydziałów hipotecznych. W każdym województwie umieszczono trybunał cywilny (sąd wojewódzki), przy którym także powołano wydział hipoteczny. Odwołanie od orzeczeń trybunałów cywilnych rozstrzygał sąd apelacyjny z/s w Warszawie.

W niewielkim stopniu zmieniono organizację sądownictwa karnego. Nadal sądy policji prostej rozpatrywały w sprawach o wykroczenia, określane wówczas jako przewinienia policyjne. Sądy policji poprawczej rozstrzygały w sprawach o występki, w których mogły orzekać do 3 lat aresztu lub skazać na pobyt w domu poprawczym. w sprawach o zbrodnie właściwe były sądy kryminalne. W 1814 roku tymczasowo powierzono sądowi apelacyjnemu postępowanie kasacyjne w sprawach karnych. Stan ten przetrwał do 1841 r. Jednocześnie przewidziano, iż po uchyleniu wyroku w trybie kasacyjnym sąd apelacyjny mógł sprawę rozstrzygnąć merytorycznie, co stanowiło istotę postępowania rewizyjnego.

Tymczasowo powołany Sąd Najwyższej Instancji, który przetrwał do powstania listopadowego, był właściwy do rozstrzygania skarg kasacyjnych w sprawach cywilnych. Również i ten sąd, w składzie którego znajdowali się senatorowie zyskał możliwości merytorycznego rozpatrzenia sprawy po uchyleniu wyroku.

Sądem szczególnym, funkcjonującym poza sądownictwem powszechnym wyłącznie w okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego był Sąd Sejmowy, składający się ze wszystkich senatorów, który miał sądzić zbrodnie stanu. Sąd ten był właściwy także dla osób, które mogły być pociągnięte do odpowiedzialności konstytucyjnej. W tym wypadku izba poselska oskarżała, a senat jako sąd sejmowy sądził.

Po upadku powstania listopadowego nastąpiły ważne zmiany w organizacji najwyższej instancji sądowej. Wiązało się to z zaprzestaniem działalności przez Sąd Najwyższej Instancji. Na mocy ukazu carskiego z 1841r. utworzono w Warszawie IX i X departamenty Rosyjskiego Senatu Rządzącego. Departament IX rozstrzygał ostatecznie sprawy cywilne, a X został najwyższa instancją w sprawach karnych. Nie istniała prawna możliwość odwołania się od orzeczeń tych departamentów, co oznaczało zaniknięcie kasacji. Członkowie obu departamentów podzielonych na wydziały pochodzili z nominacji monarchy. W większości byli to Polacy, a językiem urzędowym do 1873r. był język polski. Te departamenty przetrwały do 1876r. Tworzono je w celu likwidacji odrębności sądowej Królestwa Polskiego.

Po upadku powstania styczniowego władze rosyjskie szczególna wagę przywiązywały do reformy sądowej, której celem była pełna unifikacja sądownictwa Królestwa i Cesarstwa Rosyjskiego. W 1875r. car wydał postanowienie o wprowadzeniu rosyjskich ustaw sądowych z 1864r. do Królestwa. Po zniesieniu istniejącej struktury sądownictwa od połowy 1876r. zaczęły funkcjonować nowe sądy. Jedną z cech rosyjskiej organizacji sądowej było rozdzielenie jurysdykcji w sprawach mniejszej i większej wagi. Sprawy cywilne i karne mniejszej wagi rozpatrywało sądownictwo pokojowe, natomiast sprawy większej wagi należały do właściwości sądów ogólnych. Sady te nie były powiązane instancyjnie między sobą. Nastąpiło wówczas istotne ograniczenie niezawisłości sędziowskiej.

Sądownictwo pokojowe obejmowało:

1. sądy gminne - okręg sądu obejmował od 1-3 gmin administracyjnych. Sąd stanowili sędzia gminny i ławnicy, nie można było łączyć funkcji sędziego z urzędem wójta gminy. Kandydaci do funkcji sądowych byli wybierani przez zebranie gminne, a mianowani przez ministra sprawiedliwości.

2. sędziów pokoju - sprawowali jurysdykcję w miastach jednoosobowo (najczęściej w obrębie powiatu), pochodzili z nominacji ministra sprawiedliwości.

3. zjazd sędziów pokoju i sędziów gminnych - okręg dla zjazdu sędziów stanowiło kilka powiatów, zbierał się okresowo, rozpatrywał apelacje od wyroków sędziów pokoju i sądów gminnych wydanych w I instancji. Dla wyroków ostatecznych tych sądów zjazd był instancją kasacyjną.

Na system sądów ogólnych składały się:

1. sądy okręgowe, po 1 na gubernię (dzieliły się na wydziały cywilne, karne i hipoteczne),

2. izba sądowa w Warszawie (dzieliła się na departamenty cywilne i karne),

3. departamenty senatu rządzącego w Petersburgu.

Sądy ogólne orzekały kolegialnie, a wszyscy sędziowie pochodzili z nominacji monarszej po uprzednim, przedstawieniu kandydatów przez ministra sprawiedliwości.

Na stanowisko prezesów sądów powoływano wyłącznie Rosjan. Sędziami pokoju byli w większości Rosjanie, w sądach gminnych, przeważali niemal całkowicie Polacy, sądy ogólne, tzn. sądy okręgowe i warszawska Izba Sądowa zostały w 1915 r. ewakuowane do Rosji. Składy tych sądów przetrwały tam formalnie do 1918r.

Zabór pruski (1807-1914)

Wielkie Księstwo Poznańskie

sądownictwo powszechne i administracyjne

Wielkie księstwo stanowiło kontynuację na jego terytorium Księstwa Warszawskiego, przejściowo utrzymano odrębności sądownictwa zniesione w 1835 roku.

-podział na 2 okręgi rejencyjne (poznański i bydgoski); te na powiaty, a te na gminy miejskie i wiejskie; rejencje (prezydent); powiaty (radca ziemski i sejmik powiatowy jako organ doradczy);

-gminy wiejskie (wójtowie, po 1837 - komisarze okręgowi); miasta (burmistrzowie lub prezydenci oraz rady miejskie)- wymóg fachowości i hierarchicznego podporządkowania;

-sądownictwo: sądy pokoju, sądy ziemiańskie, wyższe sądy ziemskie i Wyższy Sąd Apelacyjny w Poznaniu

Od 1832 roku wyłącznym językiem administracji był język niemiecki, szybko zaczął nabierać wyłączności również w sądownictwie i notariacie.

Po rozdzieleniu w początkach XIX w. władzy administracyjnej i sądowej dostosowano ją do zmieniającego się kształtu terytorialno-administracyjnego Królestwa Pruskiego. Stopniowo znoszono sądownictwo patrymonialne. Sady ziemsko-miejskie były I instancją w sprawach cywilnych i karnych, usytuowano je w powiatach. Odwołania rozpatrywały sądy wyższe ziemskie w rejencjach. Sądem najwyższym o charakterze rewizyjno-kasacyjnym był Najwyższy Trybunał w Berlinie. Jednocześnie dla niektórych spraw z Prus zachodnich właściwy był trybunał w Królewcu.

Odmienna struktura sądów istniała do 1834r. w Wielkim Księstwie Poznańskim, gdzie początkowo utrzymano ich organizację z czasów Księstwa warszawskiego. Stopniowo zaczęto wprowadzać nowe sądy. Sądy ziemskie (4) rozstrzygały sprawy karne i cywilne, w Poznaniu utworzono wyższy sąd apelacyjny. W 1834 r. nastąpiło ujednolicenie tej struktury ze stosunkami w innych prowincjach pruskich.

Rozporządzenie króla Fryderyka Wilhelma IV z 1849 r. ustanawiało trójstopniowa strukturę sądów, która przetrwała do 1877r. W poważniejszych sprawach karnych o winie mieli orzekać sędziowie przysięgli. Od połowy XIX w. sadami I instancji były sądy powiatowe i miejskie (w miastach liczących ponad 50.tys.mieszkanców), rozpatrujące sprawy cywilne i karne. Odwołania rozpatrywały sądy apelacyjne. W Berlinie powołano Najwyższy Trybunał Sądowy.

Na mocy ustawy z 1877r. wprowadzono nową organizację sądową. W powiatach utworzono sądy grodzkie, jednoosobowo rozpatrywano sprawy cywilne i drobne sprawy karne. Ostateczną instancją w sprawach osadzanych w sądach grodzkich były sądy okręgowe (ziemskie). Były one jednocześnie sądami I instancji dla pozostałych spraw cywilnych i karnych. Orzeczenie winy w najcięższych sprawach karnych następowało z udziałem sądów przysięgłych. Wyższy sąd okręgowy stanowił w prowincji instancję odwoławczą. Te strukturę sądownictwa wprowadzono w poszczególnych krajach, w tym w Prusach. Najwyższym sądem w państwie był Trybunał Rzeszy z/s w Lipsku, rozpatrujący w I i ostatniej instancji w sprawach o zbrodnie stanu.

Zabór austriacki (1808-1814)

Wolne Miasto Kraków

1815-1846

Przez pewien czas utrzymano w Wolnym Mieście Krakowie zmodyfikowana strukturę sadów z czasów Księstwa warszawskiego. Część sędziów była wybierana. Dopiero od 1842r. wszyscy sędziowie pochodzili z nominacji senatu. Sędziowie zawodowi musieli wykazać się uprzednia praktyką, oraz co znamienne doktoratem praw. W Wolnym Mieście Krakowie wymagano od sędziów znacznie wyższych kwalifikacji niż w innych państwach.

Nie wprowadzono natomiast przewidzianej w drugiej konstytucjo (1818) instytucji przysięgłych.

Sędziowie pokoju przeprowadzający postępowanie pojednawcze stanowili najniższą instancje sądowa. W praktyce już od 1815 r. sędziowie ci byli mianowani. Wójtom przekazano niższe sądownictwo karne. Sprawy niezastrzeżone dla sędziów pokoju oraz wójtów rozpatrywał sąd I instancji. W jego składzie obok sędziów dożywotnich znajdowali się sędziowie czasowi wybierani na okres 2 lat. Odwołania od wyroków wszystkich sadów rozpatrywał sąd apelacyjny w Krakowie, złożony zarówno z sędziów dożywotnich jak i czasowych. Rozstrzygnięcia tego sądu w sprawach rozpatrywanych w I instancji przez sędziów pokoju i wójtów były ostateczne. W pozostałych sprawach sad apelacyjny orzekał w Ii instancji. Sad ten w rozszerzonym składzie był sądem najwyższej instancji, a w określonych wypadkach był także instancją kasacyjną.

Organem szczególnym był sąd sejmowy, rozstrzygający w sprawach przestępstw urzędniczych. Do sądu sejmowego wchodzili członkowie parlamentu (5), senatorowie (3) oraz sędziowie.

Wiele zmian w organizacji sądownictwa nastąpiło po 1833r. Sadowe uprawnienia wójtów przekazano dożywotnim podsędkom, których jurysdykcje po 1839r. przejęła Dyrekcja Policji. Jednocześnie zamiast sądów I instancji powołano trybunały I instancji. Utworzono odrębny Najwyższy Sąd Karny, orzekający w szczególności w sprawach zagrożonych karą śmierci. W miejsce sądy apelacyjnego w rozszerzonym składzie zajął sąd III instancji. W miejsce obu tych sądów od 1842r. funkcjonował Sąd Wyższy.

Reformy sądowe przeprowadzono po 1833r. doprowadziły do ograniczenia niezawisłości sądów Wolnego Miasta Krakowa.

Autonomia Galicji

od 1861

Od schyłku XVIII w. dokonywano reorganizacji sadownictwa w Galicji. Trwały ustrój sadów na podstawie nowoczesnych zasad ich reorganizacji wraz z instytucją sędziów przysięgłych wprowadzono dopiero w 1867r. Obok sądownictwa powszechnego dla spraw cywilnych i karnych powołano sądy szczególne. W Galicji utworzono sądy: powiatowe, krajowe oraz wyższe sądy krajowe (2).

W każdym powiecie powołano co najmniej dwa jednakowe sądy powiatowe, sprawujące sądownictwo niesporne. Sądy powiatowe rozstrzygały sprawy o wykroczenia (sprawy karne), a także sprawy cywilne w wypadkach stosunkowo niewielkiej wartości przedmiotu sporu.

Następną instancja sądową były kolegialne sądy krajowe (17). Rozpatrywały one wszystkie sprawy cywilne i karne, które nie należały do właściwości innych sądów. Jednocześnie były sądami II instancji dla orzeczeń sądów powiatowych. O winie w sprawach karnych, zagrożonych karą powyżej 5 lat, oraz przy przestępstwach politycznych i prasowych decydowało 12 sędziów przysięgłych. Natomiast wymiar kary pozostawiono sędziom zawodowym. Sędziami przysięgłymi mogli być wyłącznie mężczyźni mający ukończony 30 rok życia, spełniający nadto wiele wymogów, w tym umiejętność czytania i pisania. Jedynie we Lwowie i Krakowie funkcjonowały wyższe sądy krajowe, będące trzecią i ostatnią instalacją dla sądów powiatowych. Sądy te stanowiły drugą instancję dla sądów krajowych.

W składzie Najwyższego Trybunału Sprawiedliwości, mającego siedzibę w Wiedniu, wyodrębniono Senat dla spraw z Galicji. Zajmował się on rozpatrywaniem w trzeciej i ostatniej instancji orzeczeń sądów krajowych, a w drugiej instancji wyroków wyższych sądów krajowych.

W celu rozpoznawania niektórych rodzajów spraw utworzono sądy szczególne obejmujące sądy prawa publicznego oraz sądy przemysłowe. Dla ochrony praw podmiotowych jednostki (jednakże ze znacznymi wyłączeniami) powołano do życia w Austrii:

• Trybunał Administracyjny

• Trybunał Państwa

• Trybunał Stanu.

Jedynym sądem administracyjnym w monarchii austro-węgierskiej był od 1875r. Trybunał Administracyjny. Rozpatrywał on skargi na decyzje administracyjne złożone po wyczerpaniu administracyjnego toku instancji. Trybunał Administracyjny miał charakter sądu kasacyjnego, co oznaczało, że w wypadku uznania decyzji administracyjnej za niezgodną z prawem uchylano ją, a sprawę kierowano do powtórnego rozpatrzenia.

Najważniejszym uprawnieniem utworzonego w 1869r. Trybunału Państwa było strzeżenie praw całości państwa i konstytucyjnych praw obywateli. Trybunał był także sądem kompetencyjnym pomiędzy organem administracyjnym i sądowym. Sąd ten przejawiał znaczną aktywność.
W przeciwieństwie do niego Trybunał Stanu, powołany w 1867 r. dla osądzenia ministrów łamiących postanowienia ustawy zasadniczej, nigdy się nie zebrał.

We Lwowie, Krakowie i Bielsku działały sądy przemysłowe rozpoznające sprawy ze stosunku pracy. Odwołania od orzeczeń tych sądów rozpatrywały sądy krajowe.

Okupacja wojenna Królestwa Polskiego (1915-1918)

Po ewakuacji sądów do Rosji w połowie 1915 roku z inicjatywy miejscowych prawników, głównie adwokatów, utworzono polskie sądownictwo, zwane obywatelskim. Zostało ono rozwiązane po zajęciu Królestwa Polskiego przez państwa centralne w 1915r., które wprowadziły tam swoją rozbudowaną strukturę sądów wojskowych. Najpierw jeszcze w maju 1916r. w Generalnym Gubernatorstwie Lubelskim powstał system sądownictwa obejmujący sądy: pokoju, powiatowe, trybunały (3) oraz sąd apelacyjny z siedzibą
w Lublinie.

Stosunkowo trwałe okazały się tymczasowe przepisy o urządzeniu sądownictwa w Królestwie Polskim wydane w 1917r. przez Tymczasową Radę Stanu. Akt ten określał strukturę sądów królewsko - polskich orzekających
w „imieniu Korony Polskiej”. Językiem urzędowym w czynnościach sądowych był język polski. Jurysdykcję na najniższym szczeblu wypełniały sądy pokoju. Kolejna instancja były sądy okręgowe, a następną dwa sądy apelacyjne
(w Warszawie i Lublinie). Właściwość Sądu Najwyższego z siedzibą
w Warszawie rozciągała się na całe Królestwo Polskie. Przepisy o organizacji wymiaru sprawiedliwości były stopniowo wprowadzane na terytorium całego Królestwa Polskiego.

Struktura sądownictwa po powstaniu styczniowym do odrodzenia państwa, procedury sądowe

Wiek XIX przyniósł stopniowe zagwarantowanie praw oskarżonego w procesie karnym i obu stron w procesie cywilnym oraz wzmożone zobowiązanie sądu do poszukiwania prawdy materialnej. Rozdzielono proces na cywilny i karny. Wspólne zasady dla obu tych procedur to niezawisłość sędziego od czynników zewnętrznych, równouprawnienie stron procesowych, postępowanie wg obowiązujących procedur, kontrola sądów odwoławczych i ostateczność wyroku w ramach danej instancji (bez możliwości zmiany wyroku przez ten sam sąd bez oficjalnego wznowienia postępowania).

Prusy

Nowe procedury niemieckie- cywilna i karna- wydane w 1877 roku- wspólne zasady dotyczyły - jawności procesu, kontradyktoryjności, prawdy materialnej, czyli obiektywnej (opartej na materiale przedstawionym przez strony). Procedura karna była w całości oparta na zasadzie śledczej.

Królestwo

W 1876 roku przeprowadzono ogólną reformę organizacji wymiaru sprawiedliwości na wzór rosyjski wprowadzając do sądów jako język urzędowy rosyjski oraz sędziów i urzędników Rosjan. Zerwano z postępowaniem inkwizycyjnym. Postępowanie karne było mieszane, po części skargowe, po części śledcze. W 1906 toku utworzono sądy wojenno- polowe, posiadające nieograniczone kompetencje, postępowanie przed nim było skrócone
i doraźne, od wyroku nie było odwołania, wyrok wykonywano w ciągu doby.

Galicja

Proces karny rozpoczynał się od połączenia zasady śledczej ze skargową, był ustny i jawny, przy swobodnej ocenie dowodów prze sąd.
W postępowaniu cywilnym ograniczono zasadę kontradyktoryjności na rzecz zasady instrukcyjnej (kierowania procesem przez sędziego).

II R z e c z p o s p o l i t a

wg Bardacha

Struktura wymiaru sprawiedliwości

W Konstytucji Marcowej (17.03.1921r.), stosownie do przyjętej zasady podziału władz organami narodu w zakresie wymiaru sprawiedliwości były niezawisłe sądy.

Konstytucja kwietniowa (23.04.1935r.) odrzucając zasadę podziału władz uznawała sądy za organy państwa, pozostające pod zwierzchnictwem prezydenta. Eliminowała udział czynnika społecznego z sądownictwa.

Zasady przewodnie ustalały pozycję sądów wobec innych organów państwowych oraz określały ich strukturę organizacyjną i zakres kompetencji:

1. zasada niezawisłości sędziów - sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko ustawom, orzeczenia sądowe nie mogą być zmieniane ani przez władzę ustawodawczą ani przez władzę wykonawczą, zakaz usuwania i przenoszenia sędziów (Konstytucja Marcowa). Jedynie w wyniku zmian w organizacji sądów możliwe było przeniesienie sędziego do innego miejsca urzędowania bądź w stan spoczynku. Wyrażoną w ten sposób zasadę niezawisłości sędziego wzmacniał immunitet sędziowski. Bezstronności przy ferowaniu wyroków miał służyć zakaz przynależności sędziów do partii politycznych. Prawo o ustroju sądów z 1928r. naruszało częściowo zasadę niezawisłości sędziów.

2. zasada nominacji sędziów - (Konstytucja Marcowa) sędziowie musieli posiadać wykształcenie prawnicze, odbyć aplikację sądową i złożyć egzamin sędziowski, nie mogli należeć do partii politycznych (tylko sędziowie pokoju mogli być wybierani przez ludność). Do końca istnienia II Rzeczypospolitej nie powołano sędziów pokoju. Zasadą była nominacja sędziów przez prezydenta, co od 1930r. dotyczyło także sędziów grodzkich.

3. zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości - wynika z trójpodziału władzy. Zasadę tę zawierała Konstytucja z 1921r. jak i Konstytucja z 1935r. W 1926r. wprowadzono wyjątki od tej zasady - w sprawach karnych - przekazywanie rozpatrywania wykroczeń na rzecz organów administracyjnych. Najdalej idącym odstępstwem było wprowadzenie rozporządzenia prezydenta z 1934r., które przekazywało decyzję w sprawie kierowania osób zagrażających bezpieczeństwu
i porządkowi publicznemu od obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej,

4. zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości - ławnicy i przysięgli. W 1938 r. zlikwidowano sądy przysięgłych oraz zrezygnowano z powołania sądów pokoju. Zasada ta dotyczyła także składu sądów handlowych i sądów pracy.

5. zasada wyłączenia z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw - sądy powołane były jedynie do stosowania prawa, Według aktu z 1921r. sądy nie były uprawnione do badania ważności ustaw należycie ogłoszonych. Prawnie dopuszczalna była ocena przez sądy zgodności aktów niższego rzędu z ustawami. Dalej idące rozwiązanie przyjęła Konstytucja kwietniowa zakazująca sądom badania ważności aktów ustawodawczych. Oznaczało to, że zakaz ten obok ustaw obejmował także dekrety. Prawnie nie dopuszczono możliwości badania przez sądy zgodności ustaw z konstytucją.

6. zasada hierarchiczno - instancyjnej budowy sądownictwa - podział sądów na określone stopnie między którymi następowało hierarchiczne podporządkowanie i przydzielenie im do rozpatrywania określonych spraw. Jednocześnie wprowadzono hierarchiczne podporządkowanie sądów poszczególnych stopni.

A/ sądy powszechne:

• sądy grodzkie - orzekały jednoosobowo jako I instancja w drobnych sprawach cywilnych i karnych

• sądy okręgowe - były sądami I instancji w ważniejszych sprawach cywilnych i karnych oraz rozpatrywały odwołania od sądów grodzkich. Rozstrzygały sprawy kolegialnie lub jednoosobowo.

• sądy apelacyjne rozpatrywały jako II instancja odwołania od orzeczeń sądów okręgowych. Jako I instancja mogły orzekać w sprawach szczególnych, przekazanych im przez ustawy

B/ sądy szczególne -

• sądy wojskowe - właściwości tych sądów podlegali żołnierze, podoficerowie i oficerowie

• sądy pracy - orzekały w sprawach wynikłych ze stosunku pracy, związanych z nauką zawodu lub ze stosunku chałupniczego

• sądy wyznaniowe - rozpatrywały spory w sprawach małżeńskich wyznawców określonych wyznań

• Trybunały - Trybunał Kompetencyjny - spory kompetencyjne między organami administracji i sądami. Istniały też; Trybunał Stanu
  i Najwyższy Trybunał Administracyjny.

Źródła prawa

Prawo cywilne regulowało 5 kodeksów:

- na byłym obszarze Królestwa Kongresowego - Kodeks Napoleona ze

zmianami dokonanymi przed 1918 r.,

- na ziemiach wschodnich - rosyjskie prawo cywilne zawarte w X

tomach Zwodu Praw, z sierpnia 1915 r. ze zmianami wprowadzonymi

przez władze polskie w 1918 r.

- w Galicji obowiązywał Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB),

- na Spiszu i Orawie kodeks węgierski

- na terenie byłego zaboru pruskiego kodeks cywilny niemiecki (BGB),

który wszedł w życie w 1900r.

Procedura cywilna do czasu wprowadzenia polskiego Kpc z 1930r.

- procedura niemiecka z 1877r.

- procedura austriacka z lat 1895 - 1897

- procedura rosyjska z 1864r.

Prawo karne do 1932r. (Kodeksu Makarewicza)

- na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego - kodeks karny rosyjski z 1903r.

- na ziemiach byłego zaboru austriackiego - ustawa karna z 1852r.

- na ziemiach byłego zaboru pruskiego - kodeks - karny niemiecki z 1871r. ze

zmianami wprowadzonymi przez władze polskie

Postępowanie karne do Kpk z 19 marca 1928 r.

- rosyjska ustawa postępowania karnego z 1864r.

- austriacka ustawa o postępowaniu karnym z 1873r.

- niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877r.

wg. M. Kallasa

Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w II Rzeczypospolitej powierzono różnorodnym organom. Podstawowe zasady ich organizacji zamieszczono w tekstach ustaw zasadniczych z 1921 i 1935r.

Najważniejszymi organami wymiaru sprawiedliwości były sądy. Konstytucja marcowa uznawała niezawisłe sądy za organy narodu w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Według konstytucji kwietniowej również sądy poddano zwierzchnictwu Prezydenta RP, jednakże z wykluczeniem jego wpływu na wyrokowanie.

W czasach II RP sądy dzieliły się na sądy powszechne, orzekające
w sprawach karnych i cywilnych, oraz szczególne utworzone do rozstrzygania specjalnych kategorii spraw. Wszystkie sądy wymierzały sprawiedliwość
w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Normą konstytucyjną stała się jawność rozpraw sądowych. Jedynie ustawa mogła wprowadzić wyjątki od tej zasady

Działały ponadto organy pełniące funkcje pomocnicze w systemie sądowym, do których należały: prokuratura, adwokatura, notariat oraz Prokuratoria Generalna.

W momencie odzyskania niepodległości na terytorium Polski obowiązywały cztery odrębne systemy prawne. W następstwie tego przystąpiono do prac nad unifikacją sądownictwa. Ich ukoronowaniem było rozporządzenie Prezydenta RP z 6 lutego 1928r. ustanawiające prawo o ustroju sądów powszechnych. Akt ten wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1929r. i był wielokrotnie nowelizowany.

FORMY WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

I.

Obok wymiaru sprawiedliwości w sądach w Polsce występowała również samopomoc, wróżda (odwet) i pokora - azyl wojewodziński.

ZEMSTA LEGALNA

I.

Z chwilą zabójstwa szlachcica powstawał stan wróżdy między rodami (rodziną zmarłego a rodziną zabójcy) i uprawniało to do odwetu - zemsty, w Staropolsce, tzw. odpowiedź. Prawo do zemsty mieli również chłopi.

Prawo mazowieckie ograniczało zakres uprawnionych do zemsty do samego zabójcy a także wprowadziło przedawnienie zemsty po 20 latach, po upływie których odwet stał się czynem bezprawnym. Wprowadziło też obowiązek zapowiedzi zemsty, zwało się to odpowiedzią. Polegał on na tym, że woźny przez 6 tygodni przed zemstą wywołuje ją trzy razy na rynku - musi być wpisana do ksiąg sądowych (w sumie 42 dni pokoju).

Ograniczając odwet władza państwowa popierała formy ugodowego załatwiana sporu w wypadku zabójstwa, w szczególności pojednanie, zwane też jednaniem. Aby osiągnąć pojednanie winny musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory. Feudalny charakter pokory przejawiał się w tym, że dopełniano jej tylko między równymi stopniem w hierarchii społecznej.

KRZYŻE POKUTNE

Krzyże pokutne - kamienne pomniki średniowiecznego prawa. Zgodnie z obowiązującym wówczas prawem, wyrok sądu nakładał na mordercę obowiązek pokrycia kosztów pogrzebu ofiary, dostarczenia kościołowi określonej ilości wosku, zamówienia Mszy świętej, nieraz odbycie pielgrzymki, łożenie na utrzymanie rodziny i wychowanie dzieci zamordowanego, zapłacenia wypitego podczas przewodu sądowego piwa, a nade wszystko wystawienie kamiennej kapliczki lub krzyża. Po spełnieniu wszystkich nakazanych wyrokiem poleceń, zabójca nie był pociągany do dalszej odpowiedzialności, a jego przestępstwo wszyscy puszczali w niepamięć. Najważniejszy moment, był przy postawionym krzyżu, rodzina ofiary wyrzekała się zemsty i następowało pojednanie z mordercą. Znamienny był fakt, że jeżeli zabójca był stanu wolnego musiał ożenić się z wdową po zamordowanym.

Na krzyżach pokutnych, pozostawiano wówczas napis z imieniem i nazwiskiem zamordowanego, datą i okolicznościami zabójstwa.

Krzyże pokutne, mają w swej surowej formie wyryte wizerunki narzędzi , którymi, o zgrozo, dokonano zbrodni. Możemy spotkać miecze, szable, łopoty, widły, topory, oszczepy, dzidy, sztylety, strzały.

POSTĘPOWANIE ARBITRALNE

Postępowanie arbitralne opierało się na założeniu, że panujący nie był związany praktyką postępowania sądowego. Wydawał on nieraz wyrok od razu po powzięciu wiadomości o przestępstwie lub przeprowadzeniu wstępnego dochodzenia i nakazywał jego wykonanie bez umożliwienia oskarżonemu wytłumaczenia się.

Represja, jej charakter i stopień zleżały od woli monarchy, toteż ujmowano ją jako zemstę, gniew monarchy.

Środkami, które łagodziły postępowanie arbitralne był azyl i tzw. przemirze wojewodzińskie

Podejrzanego nie można było osądzić, a wydanego wyroku wykonać, jeśli schronił się w miejscu, które dawało azyl. Udzielał go dwór monarszy lub kościół katedralny. Azyl miał na celu uchronienie obwinionego przed zemstą w wypadku stosowania samopomocy lub przed wykonaniem arbitralnym wyroku na czas potrzebny dla wyjednania prawa do oczyszczenia się z zarzutów lub uzyskania przebaczenia.

W dobie umocnienia władzy królewskiej za czasów Kazimierza Wielkiego częste były wypadki konfiskaty dóbr bez wyroku jak również nasiliło się postępowanie arbitralne, w którym zapadały wyroki śmierci również wobec szlachty. Reakcją na to było wskrzeszenie pod naciskiem szlachty istniejącej już dawnej instytucji azylu wojewodzińskiego, zwanego po polsku przemirzem.

Miało ono na celu zabezpieczenie szlachty - i tylko szlachty - przed postępowaniem arbitralnym i samowola władzy. Przewidywało ono, że w przypadku gdy szlachcic oskarżony o ciężkie przestępstwo nie został dopuszczony do króla czy starosty w celu oczyszczenia się z zarzutu, mógł on się schronić pod opiekę wojewody na okres 4-8 tygodni w zależności od ziemi. Jeśli w tym czasie obwinionemu nie zapewniono normalnego sądu, wojewoda miał go wyprowadzić poza granice kraju. Przez rok, jeśli zachowywał się spokojnie, banita taki nie podlegał karze, a bliscy jego mogli wykorzystać ten okres na interwencje u króla czy starosty, by umożliwić mu normalną procedurę sądową. W razie bezprawnej, tj. bez zachowania wyżej opisanej procedury, ucieczki przed sądem, winny podlegał karze infamii (utraty czci i dobrego imienia) i konfiskaty dóbr, a także karą śmierci.

Przemirze wojewodzińskie zanikło w I połowie XV wieku, kiedy szlachta uzyskała przywilej nietykalności mieszczan i Żydów.

Kolejnym środkiem uchylenia się od kary były listy żelazne, które zakazywały powoływania określonej osoby do sądu.

POSTĘPOWANIE POJEDNAWCZE

Kolejnym sposobem postępowania pozasądowego było postępowanie polubowne. Swoim rodowodem sięga ono okresu plemiennego. Ograniczało ono samopomoc.

Stanowisko władzy państwowej wobec sądownictwa polubownego ulegało dwutorowej ewolucji. Początkowo we wczesnym średniowieczu, strona stosownie do swojej woli mogła oddać sprawę do rozstrzygnięcia sądu państwowego albo do sądu polubownego. Sąd polubowny był sądem wybieranym przez obie strony, liczba arbitrów była różna (2-7). W okresie późniejszym sprawy wytoczone przed sąd państwowy można było przekazać sądowi polubownemu dopiero po zapłaceniu kary zwanej jednane. Forma umowy na sąd polubowny była całkowicie dowolna.

Jej treść jednak musiała zawierać:

- wzajemną zgodę stron,

- określenie przedmiotu sporu,

- ustalenie składu sądu, podanie nazwisk albo liczby sędziów,

- sposób rozstrzygnięcia - ugoda albo wydanie wyroku,

- wadium - kara której podlegała strona nie dotrzymująca warunków umowy.

Sądy polubowne, bez uregulowania ustawowego, rozstrzygały
w drodze praktyki bardzo szeroki zakres spraw, zarówno z zakresu prawa cywilnego, karnego a nawet administracyjnego. Taki typ postępowania trwał aż do Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r., która droga pośrednią, poprzez przejecie przez prawo miejskie polskie stała się aktem obowiązującym
w miastach. Carolina zabraniała zawierania umów.

Również w prawie polskim ukazała się w 1588 roku konstytucja odnosząca się do szlachty, która zakazywała zawierania ugód w sprawach
o zabójstwo. Dopiero uniwersał Rady Nieustającej z 1786 roku wyłączył ostatecznie możliwość zawierania ugody w sprawach karnych.

P R A W O T O T A L I T A R N E

Niemcy

Naruszenie zasad nowożytnego prawa karnego - legalizmu.

1933 (ustawa o pełnomocnictwach dla rządu) - rozporządzenie o ochronie narodu i Rzeszy łamało zasadę lex retro non agit.

Pełnomocnictwa przyznane Hitlerowi dały mu możność wydawania ustaw nawet sprzecznych z konstytucją.

Hitler skupił w swym ręku faktycznie cała władzę. Po śmierci Hindenburga w 1934r. przejął dodatkowo władze prezydenta i tytuł „wodza i kanclerza Rzeszy”. Władza wodza nie wywodzi się ani z suwerenności ludu ani z prawa boskiego. Jest to władza czysto osobista. Hitler zniósł wolności obywatelskie, rozwiązał wszystkie związki zawodowe i partie, z wyjątkiem NSDAP. Zadaniem jej było totalne zorganizowanie całego społeczeństwa i kontrola wszystkich przejawów jego życia. W tym celu uruchomiony został olbrzymi aparat terroru, oparty na tajnej policji (gestapo) i na sądach wyjątkowych (Sondergerichte).

W czasach hitlerowskiej III Rzeszy prawo karne stało się jednym z instrumentów polityki państwa totalitarnego, eksterminacji rasowej i społecznej, poddania wszystkich zachowań ludzkich systemom zakazów i nakazów karnych w celach tworzenia nowej narodowosocjalistycznej moralności.

Nastąpił rozrost zasięgu działania prawa karnego poprzez zasadnicze zmiany zasad odpowiedzialności karnej, m.in. nowela z 1935r. do kodeksu karnego II Rzeszy, zrywała z zasadą legalizmu na rzecz stosowania analogii w prawie. Podstawą ścigania jest nie tylko prawo stanowione ale gdy domaga się tego „zdrowe odczucie narodu”.

Jeszcze wcześniej nowelizacja z 1933r. w postaci ustawy przeciw „niebezpiecznym przestępcom z nawyku” wprowadzała rozbudowany system „środków zabezpieczających i poprawczych (m.in. kastrację) wobec osób wykazujących predyspozycje do przestępstwa i uznanych za przestępców z nawyku. Po drugie - penalizacja (uznanie przez ustawodawcę określonego czynu za czyn zabroniony) życia przejawiała się w wielkim wzroście liczby czynów karalnych i zaostrzeniu represji karnej w stosunku do już istniejących stanów faktycznych.

W znowelizowanych w 1934 r. przepisach o „zdradzie głównej” i „zdradzie kraju”, rozbudowane zostało pojęcie przestępstw przeciw państwu, karanych wyłącznie śmiercią. Wprowadzono m.in. ustawy o ochronie prawno-karnej NSDAP i uniformów partyjnych, ustawy o ochronie gospodarki Rzeszy, która za sabotaż gospodarczy przewidywała wyłącznie karę śmierci. Nowa seria rozporządzeń karnych stanu wyjątkowego wydana została w związku z II wojną światową w postaci ”niemieckiego prawa wojennego”.

1935 - podważa zasadę nulla poena sine lege, wprowadzono karalność najwyższym wymiarem kary za czyny, które w chwili popełnienia były łagodniej karane,

1935 - nowela do kodeksu karnego - w miejsce formalnego wprowadzenia bezprawia wprowadza pojęcie materialne. Złamanie zasady nullum crimen sine lege

- obiektywizacja winy; dowód winy należy do gestapo

- zaostrzenie kontroli i represji

1939 - rozporządzenie o gospodarce wojennej - surowe sankcje za niszczenie surowców, marnotrawstwo i nieuzasadnione zmiany miejsca pracy

Orzecznictwo Sądu Najwyższego Rzeszy - zmiany w interpretacji zasad odpowiedzialności karnej, np. związek przyczynowy ma miejsce, gdy zachodzi wysoki stopień prawdopodobieństwa

1943 - zaostrzenie odpowiedzialności nieletnich - jeżeli niepełnoletni
w momencie popełnienia czynu osiągnął rozwój umysłowy człowieka 18-letniego, to musiał być traktowany jak dorosły

1945 - wprowadzono sąd doraźny złożony z sędziego zawodowego, przedstawiciela NSDAP, oficera Wermachtu, który orzekał we wszystkich sprawach, gdzie wystawiono na niebezpieczeństwo siły zbrojne rzeszy. Wyrok był natychmiast wykonywany.

Sądy specjalne:

- dla zwalczania przestępstw określonych w rozporządzeniu o ochronie

państwa i narodu,

- wojskowe,

- NSDAP,

- SS i policji.

Nowelizacja prawa cywilnego, ustawy norymberskie z 1933r. o obywatelstwie
i ochronie krwi niemieckiej

Przepisy wykonawcze odnosiły się do Żydów.

Ochrona mienia i nazwiska - Żydzi nie mogli używać nazwisk niemieckich, wpisywanie rasy małżonka w akty małżeńskie. Odebrano Żydom prawa publiczne, znacznie ograniczono prawa prywatne.

Ustawa o zasadzie czystości rasy;

- małżeństwo jest urządzeniem prawnym w interesie ciągłości biologicznej narodu niemieckiego,

- małżeństwo instytucją rozpłodową czystych rasowo Niemców,

- interes dziecka nienarodzonego ponad interes kobiety, kobieta nie może odmówić urodzenia dziecka

Prawo spadkowe:

Wrzesień 1933 - ustawa o zagrodach dziedzicznych, wymagała od chłopów dziedzicznych wykazania się czystością rasową od 01.01.1800r.

Prawo rzeczowe:

Aregacja - rabunek mienia żydowskiego

ROSJA - ZSRR

1. relatywizm i terroryzm - sąd narzędziem władzy proletariatu (partii)

Całkowite zarzucenie zasady niezawisłości sądownictwa

Sprawiedliwość narzedziem walki politycznej

Ustawiczna zmiana kar.

2. zastosowanie środków obrony społecznej.

Nie ma kary w sensie ścisłym

Jest obrona socjalistycznego państwa.

3. obowiązek denuncjacji, odpowiedzialność zbiorowa rodziny

4. działanie prawa wstecz

5. antyhumanitarne postępowanie z nieletnimi i kobietami, izolacja od rodziny

6.przerost sprawiedliwości pozasądowej (NKWD,KGB,UCzK)

Relatywizm - sąd jest narzędziem władzy proletariatu i pracującego włościaństwa. Dyktatura proletariatu - to sądy siły bez oglądania się na prawo.

W kodeksie karnym z 1924 roku nie ma zasady nullum crime sine lege.

Nie operuje on pojęciem winy. Sądzenie za czyny swoje i przyszłych

pokoleń. Można być sądzonym kilka razy za to samo.

Odpowiedzialność zbiorowa rodziny - odpowiada nawet rodzina za to, że mieszka z wrogiem ludu.

Podstawą wyrokowania jest maksymalne prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa. Przyznanie się do winy jest rozstrzygającym dowodem. Tortury.

Domniemanie winy - ujemna teoria dowodowa Wyszyńskiego. Oskarżony musi udowodnić swoją niewinność - podobno częste pytanie.

Środki karne - ogłoszenie wrogiem ludu, pozbawienie obywatelstwa, wygnanie, praca w obozie karnym. Środki medyczne i medyczno-wychowawcze ( ośrodki dla umysłowo chorych).

Antyhumanitaryzm - nieletni, który ukończył 12 lat za gwałt, kradzież, uszkodzenie ciała - sądzeni normalnie.

Więźniowie polityczni - gorzej traktowani niż karni.

Izolacja skazanych.

Organizacja sądownictwa - łagry.

Pozasądowy wymiar sprawiedliwości rozbudowany - arbitralne stosowanie kary.

---