Przyszłość polskiego wymiaru sprawiedliwości - A. Zieliński, M. Zubik

Wprowadzenie

Prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości ma kluczowe znaczenie dla sprawnego działania państwa. Jednak funkcjonowanie trzeciej władzy po przemianach ustrojowych nie jest najlepsze

Dostęp do sądu

1. zakres kompetencji sądów

Mamy prawo do sądu, czyli rzetelnego procesu sadowego. Ma ono rangę konstytucyjną (art. 45 i 77).

Od przemian w 89' wzrosły kompetencje sadów i czterokrotnie liczba wpływających spraw, za czym nie poszły zmiany kadrowe i zwiększenie ilości pracowników. Krytykowana jest tez powierzanie sądom spraw niepolegających na wymiarze sprawiedliwości 9 np. księgi wieczyste). Im więcej kompetencji ma sąd tym wolniej i mniej skutecznie on pracuje.

2. organy pozasądowe

W Polsce istnieje niechęć do powoływania organów pozasądowych Ważne zdaniem autorów jest istnienie tzw. instytucji przedsadowych np. rozstrzygnięcia polubowne.

3. inne czynniki ograniczające dostęp do sadu

Zdaniem Komitetu Ministrów Rady Europy w Polsce mamy do czynienia z:

• brakiem informacji społeczeństwa o zasadach korzystania z drogi sadowej ( problemem tez jest używanie przez sąd w wyjaśnieniach terminologii fachowej niezrozumiałej dla przeciętnego obywatela)

• nadmiernym formalizmem i barierami z tym związanymi

• barierą finansową w dostępie do sądu - opłaty i koszty sadowe a także duże wynagrodzenia adwokatów i radców prawnych.

4. adwokaci i radcowie prawni

W Polsce nie jest sądownie kontrolowane wynagrodzenie adwokata czy radcy, z którego korzystanie w danej sprawie jest obowiązkowe. Klient może się albo; zgodzić na stawkę, jaka żąda prawnik albo zrezygnować z czynności, która jest objęta przymusem adwokacko-radcowskim.

Ponadto Helsińska Fundacja Praw Człowieka zarzuca, że usługi adwokackie i radcowskie z urzędu są zwykle niskiej jakości

Postępowanie sadowe i egzekucja wyroków sądowych

1) Przewlekłość postępowania sadowego

W Polsce istnieje prawo do rozpatrywania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 ust. 1 konst.)

2) Możliwość uproszczenia postępowania

Powinno się zwiększyć korzystanie przez sędziów z prawnych środków kierowania procesem

3) Środki dyscyplinowania stron

Postulaty:

- obciążenie stron niezależnymi od wyniku sprawy kosztami bezpodstawnego przedłużania postępowania

- kontrola zwolnień lekarskich, które są prawna podstawą odraczania rozpraw

4) Instytucja skargi na bezczynność sądu

5) Zakres stosowania formy pisemnej

Jego zwiększenie np.: w sprawach cywilnych może przyśpieszyć postępowanie.

6) Polubowne załatwienie sprawy

Jest to metoda szybka i tania, choć nie spotyka się w Polsce z należyta uwagą.

7) System odwoławczy

Postępowanie sądowe w Polsce musi być co najmniej dwuinstancyjne (art. 176 konst.)

Możliwość odwołania się od orzeczenia sądu pierwszej instancji pomaga w usunięciu ewentualnego błędu. Powoduje jednak przedłużenie postępowania.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych prawo do odwołania przyznaje jedynie osobie skazanej za przestępstwo. Dalej idzie Komitet Ministrów Rady Europy, który sugeruje, że w pewnych sprawach (cywilnych, publicznych) odwołanie może szkodzić sprawie i zbędnie ją wydłużać.

Wątpliwości budzi przyjęcie różnej koncepcji kasacji w postępowaniu cywilnym i karnym. W cywilnym kasacja została ukształtowana jako zwykły środek odwoławczy, podczas gdy w postępowaniu karnym jako nadzwyczajny środek zaskarżenia

8) Kultura postępowania sądowego

9) Środki techniczne zapewniające prawidłowy przebieg postępowania

Brak sieci komputerowych uniemożliwia organom administracji sądowej śledzenie biegu spraw, a sędziom utrudnia korzystanie z prawniczych baz danych. Sposób dokumentowania przebiegu rozpraw nie zmienia się w zasadzie od lat.

10) Egzekucja wyroków sądowych

Źle jest z egzekucja kary pozbawienia wolności (30 tyś. oczekujących), jeszcze gorzej z kara ograniczenia wolności i grzywną. Egzekucja wyroków w sprawach cywilnych jest na ogół nieskuteczna.

Stosunkowo mniej problemów jest w sprawie wykonywania wyroków w sprawach administracyjnych, jako że istnieje możliwość nałożenia przez prezesa NSA grzywny za niewykonanie wyroku.

Organizacja sądownictwa

1) trójszczeblowość sądownictwa

Istnieje konstytucyjne prawo do rozpatrywania sprawy przez właściwy sąd (art. 45)

Wymiar sprawiedliwości sprawować mogą: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe (art. 175), w czasie wojny - sądy wyjątkowe (art. 172 ust.2). w stosunku do ściśle określonego kręgu osób - Trybunał Stanu

Mamy sądy: rejonowe, okręgowe i apelacyjne

2. nadzór administracyjny. Struktura i organizacja wewnętrzna sądownictwa.

Potrzeba wzmocnienia roli prezesa sadu w kierowaniu merytoryczna praca całego sądu (powierzenie mu większych uprawnień zarówno w stosunku do sędziów np.: w zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej jak i organizowania toku rozpatrywania spraw.)

Problematyczne są uprawnienia władcze Ministra sprawiedliwości w stosunku do prezesa sądu. Poza tym brak jest odpowiednich instrumentów nadzoru administracyjnego.

3. instytucja przesądu

to procedury rozpoznania wstępnego sprawy, ale też ustanowione przez prawo formy rozstrzygania sporów prawnych, w których nie orzeka sędzia zawodowy. Najlepiej rozpatrywać tak sprawy cywilne.

Można prowadzić takie postępowanie; przed sądem polubownym, w postępowaniu reklamacyjnym, mediacyjnym, przed sędziami pokoju.

4. prywatyzacja zadań sądowych

prywatyzacja w zakresie np.: egzekucji sadowej spraw wieczysto-księgowych i rejestrowych. Można to zrobić na wzór notariatu sprywatyzowanego na początku lat 90-tych.

Sprywatyzowana działalność powinna podlegać kontroli sądu.

Pewne możliwości odciążenia sędziów już są w systemie. Więcej zadań mogliby mieć referendarze sądowi przejmując wykonywanie pod nadzorem sądów część dotychczasowych zadań sędziów jak i służąc sędziom w przegotowaniu innych spraw.

5. sądownictwo wojskowe

Specyfika spraw należących do kognicji sądów wojskowych nie uzasadnia obecnie wyodrębnienia tego pionu sądownictwa, a mimo to sądownictwo wojskowe gwarantuje konstytucja. Postuluje się więc likwidacje odrębnych sądów wojskowych przy zachowaniu odrębnego pionu prokuratury wojskowej.

Pozycja ustrojowa sądów

1) Sądy jako władza w państwie

władza sądownicza jest konstytucyjnie odseparowana od innych.

By sądy cieszyły się autorytetem potrzebny jest system doboru kadry i eliminowania osób bez kwalifikacji zawodowych, etycznych i moralnych

2) Sądy i sędziowie a prasa i odbiór społeczny

Trudności w p0oruzumiewaniu się z opinia publiczną sprawia język, jakim posługują się sędziowie

Zły odbiór społeczny wymiaru sprawiedliwości wynika z mitów, stereotypów i osobistych złych doświadczeń.

Spory między SN a Trybunałem Konstytucyjnym postrzegane są jako konflikty personalne i przez to źle odbierane społecznie

Pozycja prawna sędziów

1) Dobór do zawodów prawniczych.

Sędziowie powołani są przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (art. 179 konst.)

Zawód sędziego powinien uzyskać status najbardziej prestiżowego szczebla kariery prawniczej.

Elementy krytycznej oceny obecnego systemu:

- powoływanie na sędziów ludzi młodych, bez doświadczenia o nieustabilizowanej sytuacji materialnej

- osoby te nie maja własnej wizji organizacji i metod pracy w sądownictwie, a przez to łatwo popadają w rutynę.

Postulaty:

- wydłużenie aplikacji sędziowskiej

- utworzenie akademii wymiaru Sprawiedliwości, w której przygotowywaliby się kandydaci na sędziów

- utworzenie wspólnej aplikacji dla wszystkich zawodów prawniczych organizowanej przez MS kończącej się egzaminem państwowym.

- ubieganie się o stanowisko sędziego w jawnej procedurze

- obsadzanie stanowisk sędziowskich w drodze wyborów

- badania aplikantów pod katem ich predyspozycji psychofizycznych

2) Podnoszenie kwalifikacji zawodowych

System awansu sędziów opiera się na kryteriach wewnątrzśrodowiskowej oceny. Ocena ta powinna zależeć od niezależnych biegłych.

Konieczne jest m.in.:

- powiązanie podnoszenia kwalifikacji z nowym, motywacyjnym systemem płac

- wyważone dobieranie wykładowców

3. System eliminacji z zawodów prawniczych (postępowanie dyscyplinarne)

Złożenie sędziego z urzędu, zawieszenie, przeniesienie bez jego zgody, możliwe jest jedynie na mocy orzeczenia sądu w przypadkach, gdy ustawa tak przewiduje (art. 180 ust.2 konstyt.)

Bez zgody sądu sędzia nie może też być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. (art. 181)

Postulaty:

- przeniesienie sądów dyscyplinarnych do sądów apelacyjnych

- powołanie niezależnego prokuratora do spraw pracowników wymiaru sprawiedliwości

- powołanie kolegów przy sadach czuwających nad wysokim poziomem wykonywania zawodów prawniczych

- wprowadzenie sankcji finansowych w postępowaniu dyscyplinarnym wobec sędziów

4. Niezawisłość sędziowska

Sędziwie są niezawiśli w sprawowaniu swojego urzędu. Podlegać mogą wyłącznie konstytucji i ustawom (art.178). Przysługuje im immunitet i przywilej nietykalności.

Niezawisłości dotyczy wyłącznie strefy orzeczniczej.

5. Sytuacja prawna sędziego

Sędziom maja być zapewnione warunki pracy i wynagrodzenia odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków (art.178). Sędziowie są nieusuwalni (art180)

W praktyce status materialny sędziów i wyposażenie sądów są niewystarczające.

Sędziwie niepotrzebnie obarczani są zajęciami biurowo-administracyjnymi.

Konieczne jest zwiększenie liczebności kadry pomocniczej.

Bardzo ostrożnie należy patrzeć na radykalne zwiększenie liczby etatów sędziowskich.

Sędziowie nie mogą należeć do partii politycznych, związków zawodowych ani prowadzić działalności niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej.

Sędzia nie może tez być prezydentem ani parlamentarzysta.

W praktyce sędziowie zajmują niekiedy bardzo wysokie stanowiska w MS. Występują wtedy w roli władzy sądowniczej i wykonawczej.

6. Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

Konstytucja przewiduje udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (art. 182)

EKSPERTYZY

E. Łętowska

Kryzys kulturowy wymiaru sprawiedliwości wynika ze sprzeczności miedzy wizją wymiaru sprawiedliwości, czyli tym jak powinno być a modelem praktykowanym w sądach.

W kwestii dostępu do sądu nie należy rozszerzać kognicje sądów, lecz należy odpowiedzieć na pytanie, czy wszystko co jest przypisane sądom jest wymiarem sprawiedliwości.

Dostęp do sądu ogranicza np.:

- postępowanie formularzowe

- zbyt trudny język np.: w pismach

- niektóre sprawy dotkliwe dla jednostki (np. konsumenckie) oceniane są jako niewarte wszczynania postępowania sądowego.

- wysokie koszty

- przymus adwokacki

Pilnej reformy wymaga organizacja pracy biurowej w sądzie, obsługa referatu, sposób prowadzenia akt.

Obecnie wysiłek w zakresie organizacji biurowości jest skierowany na to, aby wszystko było legalne a nie koniecznie sprawne.

Zdaniem autorki postępowanie dwuinstancyjne jest konieczne, jednak jest przeciwna projektowi dwuinstancyjności kasacji.

Dawniej ani prawa człowieka ani prawa obywatelskie nie były materią, którą sądy miały się posługiwać w swojej pracy.

W dużej mierze ten stan "komunistycznej" świadomości wciąż się utrzymuje i utrudnia uzmysłowienie sobie przez sędziów, że są trzecia władzą.

Zmienia się system praw w poszczególnych krajach - to wymaga od sędziów nauki i przyswojenia nowych wiadomości o tym systemie.

Nauka wymaga przyswojenia na trzech płaszczyznach:

- wiedzy - wiadomości o nowych zjawiskach

- umiejętności posługiwania się nią w sytuacjach w jakich działają sędziowie

- ukształtowania odpowiedniej postawy sędziego.

Sądy powinny być transparentne. Transparencja oznacza: większą otwartość sadów, gotowość do kontaktu ze światem i mediami, tłumaczenia swoich racji.

Autorka nie sądzi, aby istniało w Polsce zjawisko dostrzegalnej korupcji w sądach. Kilka rodzajów spraw może jednak budzić zastrzeżenia:

Są to np.:

- sprawy gospodarcze (np. upadłości) o znacznej wartości

- sprawy związane z rewindykacją własności pożydowskiej

- sprawy rejestrowe

- wpisy do księgi wieczystej.

Długotrwałe prowadzenie niektórych spraw wcale nie musi od razu oznaczać korupcji sędziów a na przykład zręczność adwokatów.

Istotne jest tez to, że w Polsce nie ma kodeksu etycznego sędziów. Etycznym problemem sądownictwa jest też używanie argumentu o niezawisłości sędziowskiej w celu uniknięcia krytyki i odpowiedzialności w sytuacjach niestarannej, źle zorganizowanej, arbitralnej pracy sędziego.

Zdaniem autorki pożądane jest rozpoczęcie reform od sądów najwyższych instancji, gdyż ich przykład stanowi normę dla innych sądów.

T. Romer

1. Dostęp do sądu

Uważa, że kognicja nie powinna ulec rozszerzeniu, warto nawet pomyśleć o jej ograniczeniu.

Trzeba ograniczyć opłaty sądowe. To samo dotyczy wynagrodzeń adwokatów i radców prawnych oraz kosztów egzekucji. Wysokość tych wynagrodzeń jest praktycznie niekontrolowana.

Jest przeciwna rozszerzaniu przymusu adwokacko-radcowskiego ponad aktualnie obowiązujący.

Należałoby tez się zastanowić nad przywróceniem, istniejącej przed wojną praktyki ustalania listy adwokatów upoważnionych do wnoszenia kasacji. Poziom wnoszących kasacji jest, bowiem obecnie żenująco niski mimo przymusu adwokacko-radcowskiego.

2. Postępowanie sądowe i egzekucja wyroków

Jest przeciwna dalszemu upraszczaniu postępowań sądowych. Tendencje do przyśpieszania i upraszczania postępowania sądowego są nie do pogodzenia z gwarancjami rzetelnego procesu.

Poza kolejnością powinny być wciąż rozpatrywane te sprawy, w których oskarżony został osadzony w areszcie, ale priorytet powinien też przysługiwać w sprawach z oskarżenia o pobicie i poważne obrażenia ciała. Przyśpieszy to uzyskania odszkodowania przez ofiarę.

Postępowanie pisemne niewątpliwie jej zdaniem ułatwia i przyspiesza rozpoznanie spraw - przykładem jest tu Hiszpania.

3. Organizacja sądownictwa

Sąd grodzki powinien być wyodrębniony i nie powinien wchodzić w skład sądu rejonowego.

4. Pozycja sądów i sędziów

Z punktu widzenia separacji władz bardzo durze zastrzeżenia budzi np. to, że sędziowie zatrudnieni na wysokich stanowiskach w Ministerstwie Sprawiedliwości, a więc reprezentujący władzę wykonawczą, orzekają w sądach.

Podstawowym problemem jest jednak dobór do zawodu sędziego. Warunkiem zapewnienia odpowiedniego poziomu kadry jest utworzenie szkoły sędziowskiej.

M. Safian

Należy zapamiętać, że patologię w polskich sądach są rzadkie, ale i tak wymagają reakcji środowiska sędziowskiego.

Na obecną trudną sytuacje składają się trzy grupy rozmaitych przyczyn:

1. Organizacyjno-płacowe

Np.: słabe zaplecze techniczno-organizacyjne sądów, niski status sekretarzy sądowych i personelu sekretariatów sądowych

2. Poziomu profesjonalnego przygotowania sędziów

System doboru kandydatów na stanowiska sędziowskie jest nieporozumieniem. Powinniśmy się starać, aby zawód sędziego stał się w przyszłości ukoronowaniem zawodów prawniczych. Jest tez pożądane, aby dobór kandydatów do zawodu sędziowskiego dokonywał się z udziałem przedstawicieli innych profesji prawniczych - samorządów zawodowych adwokatów, radców prawnych, notariuszy.

3. Problemy proceduralne

Warto zwrócić uwagę, że szeroko rozbudowane gwarancje prawa do sądu wiążą się z zasadniczym wydłużeniem postępowań i ociężałości całego systemu.

A. Siemaszko

Skupia się na przewlekłości postępowania sądowego.

W 89' wpłynęło 2 miliony spraw, zaś w 2000 już 7,4 mln spraw. W tym czasie siedmiokrotnie wzrosły pozwy osób niezadowolonych z opinii lekarza orzecznika ZUS, co związane jest ze zmiana przepisów o przyznawaniu rent. Opowiada się za oddaniem spraw wieczystoksięgowych referendarzom sądowym.

Co do kadr to Polska na w skali europejskiej dużo sędziów. Są oni jednak w porównaniu z innymi krajami obarczeni dużo większą liczbą zadań. Należy dążyć by sędziowie nie byli obarczani innymi obowiązkami jak tylko orzekaniem. Postuluje wydłużenie okres aplikacji sędziowskiej i zmodyfikowanie systemu doskonalenia zawodowego sędziów. Należy dążyć do ujednolicenia godzin pracy wszystkich sadów, jak i częstotliwości sesji. Warto tez rozważyć możliwości pracy sądów na „zmiany”, czyli nawet w godzinach popołudniowych ( takie rozwiązanie wprowadził jedynie okręg krakowski)

Podkreśla wciąż zbyt słabą pozycje prezesa sądu. Wspomina, iż są projekty wprowadzenia funkcji menadżera sądowego. Kilka jednostek sądowych jest za dużych i wymaga podziału (np. sąd rejonowy dla miasta stołecznego Warszawy).

Większość budynków sądów wymaga kapitalnego remontu. Postuluje wyposażenie każdego sędziego w komputer z dostępem do baz danych orzecznictwa itp., a także wprowadzenie rejestrowania rozprawy bez udziału w tym sędziego (jak to ma miejsce obecnie).

Jest przeciwnikiem rozbudowanych procedur postępowania sądowego.

Mówi o feminizacji zawodu sędziego (70% sędziów to kobiety), co może być związane z małą atrakcyjnością tej profesji w porównaniu z innymi zawodami prawniczymi. Podkreśla też, że w tym zawodzie jest zły, niemotywacyjny system płac.

A. Strzembosz

1. Dostęp do sądu

Dostrzega zbyt wysokie koszty sądowe np.: wysokie wpisy stosunkowe w sprawach cywilnych. Dostrzega też jak drogie są usługi adwokatów. Postuluje wprowadzenie na wzór amerykański biur gdzie ubodzy mogliby bezpłatnie uzyskiwać poradę prawną. Nawet przy założeniu, że tamtejsi prawnicy będą gorzej wykształceni, to i tak lepsze rozwiązanie niż obecnie.

2. Postępowanie sądowe i egzekucja wyroków sądowych

W związku z przeciągającymi się sprawami warto wprowadzić sprawy pilne np.; z prawa pracy czy sprawy alimentacyjne.

Dostrzega wady w stosowaniu dość dobrze rozwiniętych środków dyscyplinowania stron, np. brak weryfikacji zwolnień lekarskich.

Autor dostrzega problem wysokich kosztów postępowań komorniczych. Jest raczej za prywatyzacja komorników, gdyż ich kontrola sądowa była by bardziej bezwzględna, gdyby nie byli pracownikami sądów.

3. Organizacja sądownictwa

Jest zdecydowanie przeciwny pomysłowi by wyodrębnić sądy grodzkie jako samodzielne jednostki. Zwiększyłyby się wydatki, sędziowie traktowaliby przejście z sądu rejonowego do grodzkiego jak degradację.

Podkreśla, że korzystne jest przekazanie licznych spraw natury nieprocesowej urzędnikom i administracji. Takim przykładem są księgi wieczyste. Rocznie wpływa około 2 mln. wniosków w tej sprawie. Referendarze rozpatrują około 150 tys. tych spraw rocznie, czyli niewiele, a około 95% tych spraw to sprawy bezsporne. Dlatego też na rozpatrzenie spraw wieczystoksięgowych czeka się nawet rok.

Nie widzi też potrzeby utrzymywaniu odrębnego sądownictwa wojskowego

4. Pozycja sądów i sędziów

Podkreśla niesprawność funkcjonowania trzeciej władzy. Mimo iż polskie gwarancje niezawisłości sędziów i niezależności sędziowskiej są na najwyższym europejskim poziomie to sądy wciąż nie są odporne na korupcję.

S. Waltoś

1. Problem dostępu do sądu

W sprawach karnych nie ma potrzeb rozszerzania kognicji sadów.

Uważa za błąd wrzucenie sądów grodzkich w skład sadów rejonowych. Błędne jest tez zbytnie sformalizowanie spraw o wykroczenia i prowadzenie ich w oparciu o zasady postępowania w sprawach przestępstwa.

Wnioskuje o znaczne uproszczenie postępowania w sprawach o wykroczenia i częste stosowanie np.: mediacji i innych porozumień.

2. Problem postępowania sądowego i egzekucji wyroków sądowych

Jego zdaniem postępowania sadowe w Polsce są bardzo długie (2 razu dłuższe niż w Niemczech)

Środki dyscyplinowania stron i innych uczestników postępowania są niewystarczające.

Popiera utrzymanie co najmniej dwuinstancyjnego postępowania we wszystkich sprawach sądowych.

3. Organizacja sądownictwa

Jest przeciwny tworzeniu dla spraw karnych dodatkowego przedsądowego systemu ich rozstrzygania. Jest też przeciwny wydzieleniu sądownictwa wojskowego i umieszczeniu tego w Konstytucji - uważa to z błąd.

4. Pozycja sądów i sędziów

Wysoki poziom kadry sędziowskiej zależy od trzech warunków:

a) perfekcyjnego systemu naboru kadr sędziowskich

b) dobrze zorganizowanego systemu szkolenia i dokształcania zawodowego

c) oddziaływania czynników zachęcających do rzetelnej pracy i zachowania godności powołania sędziowskiego.

Jest za wprowadzeniem wspólnej aplikacji dla wszystkich zawodów prawniczych, organizowaną przez MS. Osoby chcące zostać sędzia powinny być poddawane badaniu psychologicznemu. Kandydat na asesora powinien mieć też minimum roczne doświadczenie zawodowe.

Jego zdaniem należy nagradzać finansowo sędziów, którzy nie przekroczyli ustawowego terminu prowadzenia sprawy.

---