Zmiany gospodarcze, jakie miały miejsce w Polsce na początku lat 90-tych, stawiały przed polskim systemem bankowym liczne wyzwania. Jednym z nich było stworzenie szybkiego, niezawodnego i bezpiecznego systemu rozliczeń międzybankowych, który pozwoliłby na zlikwidowanie tworzących się zatorów płatniczych oraz zwiększenie bezpieczeństwa i usprawnienie obrotu płatniczego.
Odpowiedzią na te potrzeby było powołanie Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A. (KIR SA), której celem było zbudowanie oraz standaryzacja systemu detalicznych rozliczeń międzybankowych, umożliwiającego sprawną i bezpieczną realizację transakcji bezgotówkowych. Zadaniem KIR SA miało być również przedstawianie NBP wyników rozliczeń banków prowadzących swoją działalność na obszarze kraju.
Akt notarialny KIR SA, ustalający statut i władze spółki, został podpisany 22 listopada 1991 roku przez przedstawicieli wiodących banków komercyjnych, Narodowy Bank Polski i Związek Banków Polskich. W ramach Izby, której misją stało się „Świadczenie usług rozliczeniowych w sposób wiarygodny, sprawny i bezpieczny”, działa centrala wraz z Zarządem oraz 17 Bankowych Regionalnych Izb Rozliczeniowych (BRIR), których siedziby zlokalizowane są w miastach wojewódzkich oraz w Koszalinie.
Formalnie działalność operacyjną KIR S.A. rozpoczęła 5 kwietnia 1993 roku, jednak już od listopada 1992 roku rozpoczęto testowanie procedur w systemie izby tradycyjnej SYBIR (System Bankowych Izb Rozliczeniowych), której zadaniem było zapewnienie sprawnej obsługi rozliczeń międzybankowych netto dokonywanych z udziałem dokumentów papierowych. SYBIR umożliwiał automatyzację przetwarzania danych na poszczególnych etapach procesu rozliczeń międzybankowych, dokonywanych tradycyjnie z udziałem dokumentów wymienianych między oddziałami banków za pośrednictwem Bankowych Regionalnych Izb Rozliczeniowych. Istotnym elementem izby tradycyjnej była poczta bankowa, czyli rozległy system ekspresowych usług transportowych.
Wdrożenie systemu SYBIR stanowiło w polskich bankach wielki postęp, izba ta nie mogła być jednak traktowana jako rozwiązanie docelowe, głównie ze względu na fakt, iż nie był to system elektroniczny. Dlatego też od początku swojej działalności KIR S.A. prowadziła prace mające na celu stworzenie w pełni elektronicznego systemu rozliczeniowego. Z nowoczesnego systemu izby elektronicznej - ELIXIR wszyscy uczestnicy Izby korzystają od lipca 1998 roku. Od lipca 2004 roku natomiast KIR S.A. realizuje poprzez ELIXIR wszystkie rozliczenia międzybankowe, kończąc tym samym etap systemu SYBIR.
Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A. od początku swojego istnienia jest szczególnie zaangażowana w rozwój zastosowań technologii teleinformatycznych. Jej usługi w zakresie tworzenia i obsługi elektronicznych nośników informacji oraz certyfikacji kluczy publicznych są dostępne zarówno dla instytucji finansowych, jak i klientów spoza sektora bankowego. Izba współpracuje również z Narodowym Bankiem Polskim i Związkiem Banków Polskich w zakresie opracowania praktycznych regulacji i rozwiązań, mających na celu przystosowanie polskiego systemu bankowego do wymogów Unii Europejskiej.
becnie w ramach KIR S.A. działają dwa systemy rozliczeń międzybankowych, przetwarzające komunikaty elektroniczne. Są to: ELIXIR i EuroELIXIR. Z tymi podstawowymi systemami Izby współpracują systemy: SZAFIR, IMBIR, ZEFIR i eMIR. Izba świadczy również usługi SWIFT (SWIFT Service Bureau).
Elektroniczna Izba Rozliczeniowa ELIXIR jest jednym z najważniejszych elementów krajowego systemu płatniczego. Produkcyjną działalność system ten rozpoczął 18 kwietnia 1994 roku w gronie 37 oddziałów z 8 banków. Obecnie z systemu tego korzystają wszyscy uczestnicy KIR S.A.
ELIXIR jest systemem rozliczeń międzybankowych, w którym wyeliminowano przesyłanie dokumentów papierowych pomiędzy bankami - wszystkie informacje, jakie są niezbędne do poprawnego zaksięgowania zlecenia klienta, przekształcane są w zapis elektroniczny przekazywany do banku odbiorcy. Zlecenia są zabezpieczone podpisem elektronicznym i realizowane w czasie 3 równorzędnych sesji (przebiegów) dziennych.
ELIXIR umożliwia rozliczanie uznaniowych i obciążeniowych form płatności detalicznych denominowanych w złotych (PLN). Najpopularniejszymi transakcjami uznaniowymi są polecenia przelewu oraz transakcje przeznaczone do realizacji płatności podatkowych i na rzecz ZUS. Do najpopularniejszych transakcji obciążeniowych obsługiwanych przez ELIXIR należy szczególnie promowane polecenie zapłaty, a także czeki oraz GOBI (Gospodarcze Obciążenia Bezpośrednie).
ELIXIR jest to system rozrachunku netto, co oznacza, że zlecenia wystawiane do zaksięgowania na rachunkach banków są wynikiem kompensaty wzajemnych należności i zobowiązań banków. Funkcjonalność systemu została wzbogacona od 2 listopada 2004 roku o mechanizm gwarancji rozrachunku, dzięki któremu rozrachunek prowadzony przez Narodowy Bank Polski w systemie SORBNET zawsze kończy się w terminie. W przypadku, gdy uczestnicy systemu nie zapewnią środków wystarczających do pokrycia zobowiązań, mechanizm gwarancji rozrachunku wycofuje część zleceń.
Mając na celu wspieranie płatności masowych, związanych z dokonywaniem przez osoby fizyczne regularnych płatności na rzecz usługodawców, KIR SA wprowadziła w systemie ELIXIR komunikaty dedykowane do obsługi płatności masowych: MPS oraz komunikat uproszczony. MPS umożliwia weryfikację tytułu płatności wprowadzonego w postaci numerycznej na etapie inicjowania płatności, komunikat uproszczony może być tworzony wyłącznie na podstawie kodu kreskowego, który jest umieszczony na formularzu wpłaty.
Komunikaty te pozwalają na usprawnienie procesu rejestracji transakcji a także wyeliminowanie błędów utrudniających jej identyfikację po stronie beneficjenta. Od 7 marca 2005 roku KIR SA uruchomiła drugi bardzo istotny system rozliczeniowy - EuroELIXIR, umożliwiający bankom rozliczanie krajowych, a od 30 maja 2005 r. również transgranicznych, płatności w euro. System ten umożliwia spełnienie funkcjonującym w Polsce bankom wymagań związanych z powstawaniem Jednolitego Obszaru Płatności w euro (SEPA - Single Euro Payments Area), obejmującego całą Unię Europejską. Ponadto pozwala na obsługę płatności po kosztach niższych, niż inne, alternatywne rozwiązania oraz umożliwia skrócenie cyklu rozliczeniowego w porównaniu do bankowości korespondencyjnej.
W zakresie rozliczeń krajowych EuroELIXIR funkcjonuje na zasadach zbliżonych do stosowanych w systemie ELIXIR, czyli w oparciu o rozrachunek netto (tj. wielostronną kompensatę wzajemnych należności i zobowiązań uczestników). Dziennie rozliczane są dwie sesje. Płatności transgraniczne mogą być wymieniane z paneuropejską izbą rozliczeniową - prowadzoną przez EBA Clearing systemem STEP2. System ten obejmuje swoim zakresem Europejski Obszar Gospodarczy (EEA - European Economic Area), na który składają się wszystkie kraje Unii Europejskiej i państwa stowarzyszone w Europejskim Zrzeszeniu Wolnego Handlu (EFTA - European Free Trade Area). Harmonogram funkcjonowania systemu zakłada dla rozliczeń transgranicznych po jednej sesji dla otrzymanych i wysłanych zleceń. Ze względu na odbieranie i wysyłanie zleceń w ramach odrębnych sesji rozliczeniowych, nie występuje kompensata zleceń.
Istotną rolę w funkcjonowaniu systemu EuroELIXIR odgrywa Narodowy Bank Polski, który jest nie tylko uczestnikiem systemu, ale również pełni funkcję banku rozrachunkowego i pośrednika w przekazywaniu zleceń do systemu STEP2. Funkcję rozrachunkową NBP spełnia w oparciu o SORBNET-EURO - system rozliczający wysokokwotowe krajowe płatności w euro i płatności transgraniczne.
Z podstawowymi systemami KIR SA współpracuje m.in. system SZAFIR, czyli system zarządzania certyfikatami kluczy publicznych, w ramach którego świadczone są różnego rodzaju usługi związane z podpisem elektronicznym. Izba uzyskała wpis do rejestru kwalifikowanych podmiotów świadczących usługi certyfikacyjne w marcu 2003 roku, stając się tym samym podmiotem, który może wydawać certyfikaty kwalifikowane, służące do weryfikowania bezpiecznych podpisów elektronicznych, równoważnych z mocy prawa podpisom własnoręcznym.
Pierwszymi odbiorcami certyfikatów wydawanych przez KIR SA były banki, czyli uczestnicy systemów rozliczeniowych prowadzonych przez Izbę (m.in. ELIXIR). Obecnie kluczami publicznymi wydawanymi przez KIR SA posługuje się szerokie grono odbiorców.
Od maja 2004 roku działa sieć 17 Ośrodków Rejestracji Kluczy (ORK), stworzona na bazie własnej sieci oddziałów terenowych Izby, w których pracują specjaliści mogący udzielić fachowej pomocy w zakresie instalacji i obsługi bezpiecznych urządzeń do składania podpisów.
Innym systemem, wspierającym podstawowe systemy KIR S.A., jest IMBIR, czyli linia technologiczna do odczytu optycznego papierowych dokumentów bankowych. System ten pozwala na zmianę informacji ze standardowych i niestandardowych dokumentów rozliczeniowych na postać komunikatów przeznaczonych do rozliczenia w ramach systemu ELIXIR. Komunikaty te są przekazywane do banków, które są nadawcami płatności, w celu zweryfikowania informacji oraz zaksięgowania na właściwych rachunkach i wysłania do rozliczeń w systemie ELIXIR. Odczytowi optycznemu może podlegać pismo maszynowe i ręczne oraz kody kreskowe.
Wdrożenie tego systemu pozwoliło na wsparcie części banków w automatycznej obróbce standardowych papierowych dokumentów płatniczych, takich jak np. polecenie przelewu czy formularz wpłaty składek do ZUS. W znaczący sposób wpłynęło to na zmniejszenie kosztów działalności banków, efektywniejsze wykorzystanie systemu ELIXIR oraz upowszechnienie elektronicznych rozliczeń międzybankowych.
ZEFIR, czyli nowe usługi usprawniające po stronie banku obsługę transakcji elektronicznych otrzymywanych za pośrednictwem systemu ELIXIR, KIR SA wprowadziła w kwietniu 2002 roku. ZEFIR umożliwia sprawdzanie poprawności i kompletności większości pól w komunikatach elektronicznych przed ich zaksięgowaniem w systemie banku - odbiorcy, a także konwersję numerów rachunków pomiędzy dowolnymi formatami zbiorów oraz generowanie zbiorów wynikowych, pozwalających na automatyczne wczytywanie transakcji do systemów księgowych. Weryfikacja odbywa się w oparciu o dane słownikowe dostarczane w formie elektronicznej przez uczestników systemu - m.in. numery rachunków czy informacje dodatkowe (np. PESEL).
Wykorzystanie usług ZEFIR pozwala na znaczne (o ok. 90%) zmniejszenie liczby komunikatów ELIXIR zawierających błędy w numerze rachunku i nazwie odbiorcy. Dzięki ZEFIRowi komunikaty te mogły być zaksięgowane automatycznie w systemie banku, co pozwala na zmniejszenie nakładu pracy i kosztów.
KIR SA zaproponowała też swoim uczestnikom nową grupę usług - eMIR, czyli usługi optycznego odczytu dokumentów rozliczeniowych, pozwalające na zamianę papierowych dokumentów płatniczych lub ich obrazów elektronicznych na postać komunikatów elektronicznych, kierowanych przez Izbę w imieniu oddziału nadającego, do rozliczenia w systemie ELIXIR.
Krajowa Izba Rozliczeniowa SA aktywnie rozwija też działalność w obszarze optycznego przetwarzania i archiwizacji elektronicznej dokumentów pozarozliczeniowych, czyli np. związanych z kredytami, otwieraniem rachunków bankowych, kadrami czy funkcjonowaniem firm leasingowych i faktoringowych.
Proponowana przez Izbę usługa archiwizacji dokumentów elektronicznych, czyli tzw. eArchiwum, obejmuje gromadzenie, przechowywanie i udostępnianie informacji elektronicznych. Informacje te mogą być zapisywane na trwałych nośnikach jednokrotnego zapisu (np. dyskach optycznych) lub urządzeniach pamięci masowej (dyskach komputerowych lub serwerowych). Archiwum może być zorganizowane w siedzibie klienta lub w siedzibie KIR SA.
Korzystanie z eArchiwum pozwala na uporządkowanie zgromadzonej dokumentacji oraz szybki dostęp do informacji. Izba wciąż rozwija tą usługę - nie tylko rozszerzając zakres typów przechowywanych dokumentów, ale również udoskonalając platformę aplikacyjną obsługującą eArchiwum oraz wprowadzając zabezpieczenia zgromadzonych dokumentów podpisami elektronicznymi. Na rzecz wybranych klientów wprowadzono również możliwość teletransmisyjnego zasilania elektronicznych archiwów zlokalizowanych w innych krajach Unii Europejskiej.
Od kwietnia 2005 roku, w odpowiedzi na potrzeby środowiska bankowego, KIR SA świadczy również usługi SWIFT Service Bureau, wykorzystujące infrastrukturę informatyczną zbudowaną na potrzeby systemu EuroELIXIR oraz status Service Bureau przyznany Izbie przez S.W.I.F.T.SCRL. Usługa ta umożliwia pełny dostęp do sieci telekomunikacyjnej SWIFTNet, łączącej większość instytucji finansowych na świecie, bez konieczności posiadania dedykowanej infrastruktury telekomunikacyjnej i sprzętowej.
Usługi SWIFT Service Bureau polegają na pośredniczeniu przez Izbę w elektronicznym przesyłaniu komunikatów pomiędzy siedzibą banku a siecią SWIFTNet. Możliwe jest również tworzenie komunikatów SWIFT w siedzibie KIR SA i następnie przesyłanie ich za pośrednictwem infrastruktury Izby do sieci SWIFTNet. Transmisja komunikatów pomiędzy klientem i Izbą jest realizowana z wykorzystaniem dowolnego szyfrowanego łącza, np. tego, które jest wykorzystywane na potrzeby systemu ELIXIR.
Usługi te są skierowane do banków i instytucji finansowych, które nie są jeszcze użytkownikami systemu SWIFT, planują jednak w najbliższym czasie rozpocząć działalność związaną z wymianą komunikatów swiftowych. Oferta ta może być również interesująca dla dotychczasowych użytkowników SWIFT jako backup dla posiadanego dostępu podstawowego. Korzystanie z usługi w trybie awaryjnym pozwala na tworzenie i przesyłanie komunikatów swiftowych ze stanowiska zastępczego Izby.