Wyznaczniki poezji XX-lecia.
granice XX-lecia wyznacza 11.11.1918 i 1.09.1939. Z perspektywy literackiej są przypadkowe, chociaż s. IV 11 listopada 1918 uczynił literaturę polską czym innym, niż była przez 123 lata zaborów, umożliwił rozwój tych jej żywiołów, które w innej sytuacji historycznej nie miałyby przed sobą żadnych szans, zwolnił ją z tych obowiązków, które przez ponad wiek pełniła,
w poezji - przeciwstawne dążenia literackie,
zerwanie z dorobkiem lirycznym Młodej Polski,
poezję charakteryzuje walka między tendencjami zachowawczymi i awangardowymi (Skamander i Awangarda Krakowska),
poezja młodopolska - negatywna, nie stanowi tradycji - to twierdzenia ludzi XX-lecia. Naprawdę poeci pierwszego pokolenia Młodej Polski (Kasprowicz, Przerwa-Tetmajer) - mają rangę żywych klasyków. Drugie pokolenie (na początku XX-lecia mają ok. 40 lat) - uznawane za starych poetów, choć aktywnych literacko - Staff, Leśmian,
odrzucono młodopolskie cechy: „nastrojowe” motywy, impresjonistyczną konstrukcję wiersza, słownictwo z poetyzmami. Negowano traktowanie poezji w sposób ekspresyjny, jako mowy uczuć,
hasło wyjścia poezji na ulicę, mowa potoczna, podmiot liryczny = prosty człowiek - to skierowane przeciw młodopolskim tradycjom,
nie odrzucano indywidualnych klasyków a manierę młodopolską,
tradycja pozytywna Młodej Polski - kontynuacje programów i poetyk. W stylistyce: luźno skonstruowana linia pieśniowa, elementy słownictwa, wątki lub motywy (odwołania do symboliki i mitologii, ekspresyjne pojmowanie poezji),
prekursorskie dla XX-lecia z Młodej Polski jest dążenie do uproszczenia języka poezji, wprowadzenie mowy potocznej i wątków obyczajowych, nurt franciszkański (Staff, Kasprowicz): bohater - prostaczek, mówiący o codzienności i metafizyce,
odrzucenie poezji w służbie sprawom narodowym -w Młodej Polsce uważano, że poezja nie ma odgrywać społecznej roli,
Skamandryci szybko osiągnęli sukces, różne formy poezji uprawiali (liryka, satyra, twórczość kabaretowa). W 1919 pismo „Pro Arte”, 1918,1919 kawiarnia „Pod Picadorem”, 1920-1928 „Skamander”, 1924-1939 „Wiadomości Literackie”,
inne grupy musiały walczyć z rówieśnikami, młodzi przeciw młodym. Awangarda walczy z konserwatyzmem Skamandrytów. Walka jednostronna, Skamander nie musi walczyć dla stworzenia własnej legendy,
zróżnicowanie: Lechoń - tradycjonalizm, Tuwim - futuryzm,
ekspresjoniści z poznańskiego „Zdroju” - dziedzictwo Młodej Polski - sprzeciw wobec współczesnej cywilizacji, lęk przed nowym światem, elementy prekatastroficzne, patos+gadulstwo, peryferie,
program Awangardy Krakowskiej - całkowita opozycja do futuryzmu,
w II połowie XX-lecia - ekspresjonizm, formizm i futuryzm należą już do historii,
początek lat 30. - cezura XX-lecia,
Lata 20.:
grupowość dążeń poetyckich. Ważne kierunki, programy, manifesty lub grupy sytuacyjne (Skamandryci - bez programu, Kwadryga - parę ogólnych haseł),
czasem twórczość wyprzedzają albo zastępują postulaty, terminy, nazwy-etykietki, slogany o twórczości. S. XIX: Poetyki sformułowane zyskały równouprawnienie względem poezji. Praktyka poetycka pozbawiona wsparcia programowego wydawać się nawet mogła twórczością niekompletną,
wyzwolenie od tradycji, poezji patriotycznej. Poeta - szary człowiek, rzemieślnik słowa. Może błaznować, szargać ideały. Wszystko dozwolone w poezji. Tradycja jest przeszkodą w komunikacji, paraliżuje inicjatywę artystyczną,
1) futuryści - wojna z tradycją, 2) poeta-nowator definiuje tradycję jako próżnię, próbuje ją ignorować (Awangarda Krakowska), 3) zbliżenia i oddalenia wobec tradycji - krzyżowanie gatunków, mieszanie stylów (Tuwim),
obniżenie tonu mowy poetyckiej. Poetyzmy - parodiowane. Ekspansja motywów codzienności, język gazet, reklam, piosenki,
poetyzacja, nobilitacja miasta, cywilizacji i geografii. Miasto - przestrzeń codziennych doświadczeń, poeta-przechodzień, uczestnik wiecu itp., Tramwaj, kino, samolot - znaki świata teraźniejszego. Poeta - obywatel globu,
Lata 30.:
grupy z poprzedniego dziesięciolecia przestają istnieć. Kwestionuje się tendencje lat 20.,
ponownie pojawia się liryka pieśniowa, wiersz wolny (w poprzednim etapie mówił o nim Peiper), wraca poezja retoryczna. Rehabilitacja tradycji,
powraca Młoda Polska, Wyspiański i symbolizm (w poezji ciemnej i wizyjnej),
postawa romantyczna - wzorzec zachowania poety. Odwołania do poezji mistycznej Słowackiego, Norwid,
odrodzenie liryki krajobrazowej,
tendencje klasycystyczne (Iwaszkiewicz, Stefan Napierski, Roman Kołoniecki, Paweł Hertz). W poezji pojawiają się postacie historii i literatury, dzieła sztuki, zwrot do retoryki, renesans ody,
odchodzenie od poezji kolokwialnej. Poezja ma być jak wizja senna, gra wyobraźni, nawiązanie do sfery snu i mitu,
XX-lecie:
odrzuca hierarchię tematów (nie ma rzeczy niepoetyckich, kanonizacja tematów niskich, obniżenie wątków religijnych i mitologicznych),
codzienność ważniejsza niż odwołania kulturowe. Ważne są nie tylko indywidualne postacie, ale i miejski tłum,
miasto ekspresjonistów to koszmar. Skamander i Awngarda - fascynacja cywilizacją,
maszyna u Peipera jest, u Skamandrytów nie ma,
ekspresjonizm łączy wątki z dnia codziennego z groteską. S. XL: Łączenie realistycznej opisowości z fantastyczną wizyjnością stało się jedną z cech charakterystycznych poezji epoki, dziwność codzienności,
erotyka - ciało nie idealizowane, poezja miłosna schodzi na ulicę,
poezja kieruje się ku widzialnemu światu. Leśmian i Przyboś - u nich poezja zajmuje się swymi możliwościami poznawczymi. Poezja religijna (Liebert) - poetyka skamandrycka + metafizyka i trochę groteski,
śmierć: u Leśmiana - naturalizm i groteska. Czechowicz - odwołania do folkloru i mitu,
groteska - wielki zasięg. Dekompozycja elementów świata. Jest w różnych tendencjach poetyckich. Istniała wersja ludyczna groteski (skamandryci, futuryści. Zabawa, gra poetycka) i katastroficzna wersja (ekspresjoniści, trochę skamandryci. Nieufność wobec świata współczesnego, krytyka współczesnej kultury),
nie ma w Polsce surrealizmu, bo ten głosił nieufność wobec współczesnego świata, w którym dostrzegał absurd i odwoływał się do psychoanalizy (w Polsce - bez tradycji) - a nasz kraj niedawno odzyskał niepodległość,
Gatunek:
3 warianty gatunków XX-lecia według Balcerzana: 1) klasycystyczny - trzeba się odwoływać do zespołu norm, 2) postromantyczny (funkcjonalny) - gatunek jest atrakcyjny jeśli ułatwia kontakt z czytelnikiem, można nowe gatunki tworzyć, 3) awangardowy - negacja kategorii gatunku, utwór ma być niepowtarzalny. Dominuje 2).,
gatunki nowe - wiersz-monodram, relacja z podróży (pół realistyczna, pół fantastyczna), gatunki z kultury miejskiej (ballada podwórzowa, piosenka kabaretowa, skecz),
otwarcie mowy poetyckiej, sprzeciw wobec poetyzmów, prozaizmy, wulgaryzmy i kolokwializmy są (Jasieński, Stern). Autonomia mowy poetyckiej - niesprowadzalność do innych form komunikacji. Nobilitacja kolokwializmów,
u Awangardy - od poezji może wejść słowo uwolnione z kontekstu, poezja antyprozaiczna, nieparafrazowalna. Peiper - idea pseudonimu (znak poetycki, odmienny od spowszedniałej nazwy, peryfraza). Metafora - podstawowa twórczyni poetyckości,
są neologizmy (futurystyczne to najczęściej formacje czasownikowe wyprowadzane od podstawy rzeczownikowej),
awangardziści są przeciwni poincie (każdy fragment wiersza ma być pointą), utwór powinien być bez określonego początku i końca, nie ma jedności tematycznej. Zamiast tematycznej tradycji rozwijania tekstu: 1) zestawienie elementów znaczeniowych niezależnych od siebie, kubistyczne, 2) strumień aktywności percepcyjnej „ja” wyznacza kolejność przedstawiania (częste u Przybosia), 3) imitacyjny odpowiednik swobodnego biegu skojarzeń - marzenia sennego, wspominania itp. (największa niezrozumiałość). Efekt płynięcia wypowiedzi; 4) (też u Przybosia często) operacje na znaczeniach wprowadzanych słów i wyrażeń, rozbijanie idiomów,
współistnieją obok siebie różne systemy wersyfikacyjne, jest i wiersz wolny, ataki na „kataryniarzy i strofkarzy”,
3 taktyki postępowania z systemami wersyfikacji: 1) dokładne stosowanie się do wymogów systemów, 2) wykorzystanie trudnych, wyszukanych form wersyfikacyjnych, 3) nieregularność metryczna (niekonsekwencje w ograniczeniach systemowych),
wiersz wolny - nie ma nakazu rytmiczności, muzyczności, malarskości, poezja ma się wreszcie oderwać od innych sztuk. Wersy można dzielić ze względu na składnię, intonację, znaczenie,
3 odmiany wiersza wolnego - 1) model Peiperowski - ma charakter zdaniowy, wyrównania zestrojowe wersów, wprowadzające rytmizację, rym - konieczne domknięcie wersu, 2) model Przybosiowski - podział na wersy ma reorganizować strukturę składniowo-intonacyjną, napięcia między segmentami wypowiedzi, ważna interpunkcja, wyciszenie rymów - są tylko współbrzmienia, 3) model Czechowiczowski - nieobecność interpunkcji, uwieloznacznia segmentację składniowo-intonacyjną, rytmizacja dzięki wyrównaniu zestrojowemu wersów, nie ma obowiązku rymu, ale są rymy pełne i bogate,
poezja XX-lecia - antyromantyczna - odrzuca przywódczą i wieszczą rolę poezji, koncepcję poety skonfliktowanego ze światem, modny Słowacki, Mickiewicz - nauczyciel dyscypliny poetyckiej. Norwid - patron Kwadrygi, dzieło - wzór intelektualizacji poezji,
z poezji obcej - ważni są: Walt Whitman, Emil Verhaeren, Rimbaud, Rilke, Stefan George, Paul Valery, Apollinaire, Majakowski, Jesienin,
wzorcom z przeszłości trzeba nadać nowy kształt
1926 - 1931 - Władysław Sebyła, KIG, Stefan Flukowski, Lucjan Szenwald.
Oprac.i211
1