ZABIEGI O BEZPIECZE艃STWO I WYGOD臉
BRO艃
Zaczepna i odporna (uzbrojenie ochronne)
Zaczepna:
Bro艅 t臋pa: kamie艅, kij
Bu艂awy i m艂oty drewniane
pa艂ki (maczugi), nasieki = kitajka (kije z guzami)
bicze rzemienne zako艅czone o艂owiana kula
bron ostra:
siekiera - narzedzie i bron
czekany = ciupagi (ma艂a siekierka)
rzucanie - metanie (toporkiem)
no偶e - do przebijania
jatagany - jednostronne, w膮skie i d艂ugie
oszczepy
dalekono艣na bron: proca (z 艂yka lipowego)
kleszcze pociskowe do rzucania kamieni
p臋tlica - na koncu bata (do miotania kamieni)
miotacz
艂uk
艂uk kulono艣ny - cieciwa normalnego 艂uku zastapiona rozciagnieta proca
kusza
dmuchawka
odporna
czapki futrzane i pil艣niowe z podk艂adkami
szerokie pasy sk贸rzane - brzuch w jakby pancerzu
przyr臋kawice
ODZIE呕
Kobiecy str贸j g艂owy
Glowa odkryta - dziewcz臋ta, oznaka dziewictwa (Polska, S艂owacja, Bu艂garia, Ru艣)
Wyjatek: Czarnog贸ra
Glowa zakryta: m臋偶atki, niezam臋偶na majaca dziecko
Nakrycia glowy dziewcz膮t:
Cz贸艂ka-diademy (znane od b dawna)
Od艣wi臋tny, obrz臋dowy str贸j (r贸wnie偶 weselny stroj panny mlodej)
sa to roznej wysoko艣ci przepaski tekturowe, materia艂owe lub 艂ubiane
bogato zdobione
korona z pi贸r
przepaska - Na艂臋cz - rodzaj wst膮偶ki
nakrycia glowy m臋偶atek
rogate stroje nag艂owne
chustki
wiazanie podbr贸dkowe, potylicowe, czo艂owe
czepiec
m臋skie nakrycia g艂owy
czapka rogatywka
sz艂yk
roz艂upy - w艣cieklice
czapki z sitowia, z huby drzewnej
kapelusze filcowe, plecione
ubi贸r:
fartuch: zapaska, ma艂e fartuszki, fartuchy z d艂ugich fr臋dzli
pas: z materia艂u (tkane plecione), sk贸rzane (maja inne ni偶 materia艂owe nazwy, np.
trzos), z kory
narzutki (czworok膮tny kawa艂ek tkaniny)
zapaski noszone jako narzutki
poncho: bunda - zszyty jeden bok
sukmany: mog膮 by膰 bez rekaw贸w
obuwie:
materia艂owe onuce lub dziane po艅czochy oraz obuwie w艂a艣ciwe
obuwie w艂a艣ciwe:
艂apcie - wyplatane technik膮 krzyzow膮 z tasm z kory
drewniaki: wy艂膮cznie z drewna, uzywane przy robocie
chodaki
d艂ugie buty z cholewami
BUDOWNICTWO
Budowle palowe (rozpowszechnione w Wielkopolsce)
Jamy na ziarno, warzywa, uzywane jako piwnice
Ziemianki mieszkalne
Ziemianki wnekowe -domostwa w kszta艂cie g艂臋bokich nisz wygrzebanych w
zboczach, zamkni臋tych sciana z drzwiami
ziemianki jamowe - jamy w ziemi, nakryte dachem, zaopatrzone w korytarz na pow
popularne w Rumunii, p艂n Bu艂garia
ziemianki jamowe niemieszkalne - przy robotach tkackich (Bu艂garia)
艂a藕nie wkopane w zbocza g贸r
p贸艂ziemianki: na chlewy i inne budynki gosp
pomosty wznoszone nad ziemi膮 i prymitywne sza艂asy nadrzewne
sza艂asy nadrzewne ze s艂omy
stra偶nice polne, dla my艣liwych poluj膮cych na niedzwiedzie odwiedzaj膮ce pola owsa
pomosty nad przejsciami jaz贸w
sza艂asy
b prymitywne: z艂o偶one z dachu i czasem tez ze 艣cian
wa偶na rola w zyciu pasterzy, rybak贸w, my艣liwych
sza艂asy kopulaste albo sto偶kowate, w rzucie poziomym zamkni臋ty okrag
wieksze sza艂asy sto艣kowate utwierdzone w ziemi
kilka ukosnie zatkni臋tych tyk po艂膮czonych na g贸rze stanowi szkielet
budowli, sa oparciem dla wszystkich tyczek
sza艂asy poddaszkowe
dwie pionowe, nieco pochy艂e sochy, na nich opiera si臋 艣lemi臋
- o slemie wspiera si臋 jedna 艣cianka
- ca艂odaszkowe namioty: dwie sciany
艣ciankowo-p贸艂daszkowe
sza艂asy stanowiace przejscie od sto艣kowych do ostros艂upowych
艣cianki sza艂asu oparte o szkielet z艂ozony z 4 soch i 4 艣lemion
sza艂as o konstrukcji krokwiowej
(p艂w Ba艂ka艅ski)
ustawia si臋 pary krokwi, 艂aczy na gorze a do艂y wkopuje w ziemie
wienczy si臋 go s艂om膮, dooko艂a p艂ot, okien brak, po艣rodku ognisko
duze niebezpiecze艅stwo pozaru, dlatego siany umieszczano tez na
podmur贸wce
budowle okr膮g艂e, owalne, wielok膮tne
budowle okr膮g艂e nakryte stozkowatym dachem
kamienne, drewniane (Rumunia)
budynki wielok膮tne: z drewna, np. ko艂yba - domostwo drwali i flisak贸w (8-katne)
konstrukcje dachu
najwazniejsza jest wewn konstrukcja dachu
na soch臋 - b rozpowszechniona
Dwie sochy, lub wiecej - w rz臋dzie r贸wnoleg艂ym do d艂u偶szych 艣cian budynku, na
zewnatrz lub wewn膮trz domu
艢lemi臋 - pod艂u偶na belka kt贸ra opierala si臋 o soch臋, stanowi grzbiet dachu
Sochy wewn臋trzne: zwykle podtrzymuja dach 4-spadowy
Sochy szczytowe - obok lub wewn 艣cian szczytowych, podtrzymuja zwykle dach 2-
spadowy
sochy szczytowe zastapione przez p贸艂suchy
konstrukcja na sochy spi臋trzone - kilka soch w 2 rzedach
po艂膮czone p贸艂艣lemionami
przy kon na soche dach spoczywa na kluczach/koz艂ach - 偶erdziach zako艅czonych
wystaj膮cymi ko艂kami: zako艅czone
hakowato, wide艂kowo, krzyzowo, koz艂y uszkowe
takie ulepszenie kluczy sochy sprawia ze sochy staja si臋 zbyteczne i dach staje
si臋 nibykrokwiowym, z tym ze posiada 艣lemie
na koz艂y -II-
krokwiowa
mo偶liwe ze krokwie powsta艂y z udoskonalonej konstrukcji koz艂贸w krzyzowych
rozpowszechniona u s艂owian zachodnich i wschodnich
bant - element kt贸ry przyszed艂 z Niemiec
dodatkowe wzmocnienie w szczycie, gdzie 艂膮cz膮 si臋 krokwie
Na ostatnim wiencu krokwie prostopadle do p艂aszczyzny d艂u偶szych 艣cian budynku
Zastrza艂 - wiatrownica, dla stabilizacji
Do krokwi mo偶na by艂o przybijac laty, do lat przymocowywano pokrycie dachu
Dachy 4-spadowe
na zr膮b - b rzadko
艣legowa
slegi - grube, d艂ugie belki, centralna belka stanowi wierzcho艂ek dachu
Przy budowlach na zrab
Na ostatnim wiencu zw臋偶aj膮cy si臋 szczyt
Ciezar dachu spoczywa na 艣cianach w臋偶szych, szczytowych
Dach kryty dranicami (deskami dartymi) w jeden szar (rzad)
aby nie spada艂y k艂adzie si臋 wzd艂u偶 okapu desk臋 okapow膮
krycie dachu:
dranicami - kon slegowa
gontami
艂aty - w kon na soch臋, na koz艂y i na krokwi臋
krycie slom膮, tez trzcin膮 i sienem
sposoby krycia s艂om膮:
roz艣cie艂anie s艂omy
rozscielona nieporzadnie s艂oma zostaje przycisnieta ga艂臋ziami powiazanymi na
grzbiecie dachu
staranie roz艣cielona sloma jest przyczepiana do 艂at za pomoca 偶erdzi
podszywanie drobnymi snopkami
2 rodzaje snopeczk贸w: zak艂o艣niak (wi膮zany w k艂osiu i spuszczony koncami w do艂) g艂owacz (spuszczany w do艂 k艂osiem)
uk艂adanie snopeczk贸w:
ca艂e poszycie z g艂owaczy - dach jest g艂adki, tylko poza najni偶sza warstw膮 - z
zak艂o艣nik贸w
ca艂e poszycie jest z zak艂o艣nik贸w - dach jest schodkowy
zabezpieczanie grzbietu dachu:
pokrywanie ga艂臋ziami zwiazanymi
ko藕liny
rodzaj odwr贸conego 偶艂obu
kalenica z targanej s艂omy, kalanej w glinie
jarzmo dachowe
na dachach dranicowych, s艂omianych
kszta艂t dachu
dwuspadkowe i czterospadkowe o pe艂nych spadkach
strome i niskie
wysokie dachy czterospadkowe (w Lubelskim)
niskie dachy czterospadkowe
dach nacz贸艂kowy
Kukla - zdobnicza odmiana nacz贸艂ka
Dach przycz贸艂kowy
2spadowe
Dach opiera si臋 o sciany bezpo艣rednio lub po艣rednio
Bezpo艣rednio
W kon na slegi i na sochy, w prymitywnej kon na krokwie
Po艣rednio
W doskonalszej kon na krokwie: na belkach, lub na p艂atwie
P艂atew mo偶e lezec w jednym pionie ze sciana lub mo偶e formowac okap
艢ciany:
Plecione, nie polepiane
Polepiane, polepa z gliny wymieszanej z plew膮 i s艂om膮
Bielone lub malowane na zo艂to
Z kamieni
Na zr膮b (w臋g艂owka)
kon zr臋bowo-wie艅cowa
budynki te nie mialy okien
belki lub grube drance u艂o偶one sa na zr偶b tworz膮c wieniec
ostatki - belki wystaja poza lico sciany
w臋g艂y - miejsca skrzy偶owania belek
podwalina - przycie艣 - pierwszy, najni偶szy wieniec 4 belek
zabezpieczenie podwalin, aby si臋 nie rozjecha艂y
kon przys艂upowa
s艂upy wbite w ziemie, do nich od str wewn przytyka艂y poziomo u艂o偶one bale pazowane s艂upy - 艂膮tki
Kon sumikowo-艂atkowa - od XII w
Udoskonalona kon miedzys艂upowa
Podstawa - podwalina - przycie艣
艂膮tki - pionowe slupy, w nich otwory
sumiki - deski miedzy latkami
paza, dzia艂a艂a jak szyna
palec - wsuwany w paze
uzywana do obszernych budowli gospodarskich
kon ryglowa - szkielet bardziej rozbudowany, krata
podwalina
s艂up - pionowa belka
rygle - stabilizuja s艂upy, poziome belki
oczep
zastrza艂y - uko艣ne, stabilizuj膮
wype艂nienie:
szalowanie - odeskowanie - rzadko
ceg艂膮 - mur pruski - dom w drewno i ceg艂臋 murowany
szachulec - patyki owini臋te slom膮 i oblepione glina
* sciany bite z gliny
* sciany s艂omiane, trzcinowe, niczym nie polepione
zerdzie poprzeczne przymocowane do s艂up贸w
pomiedzy nimi s艂oma, trzcina
fundamenty:
budynki czy domki na p艂ozach (uzywane przez pasterzy)
podwaliny palowe: u s艂owian rzadko kiedy domostwa na palach
wyst臋puj膮 spichrze i pomosty
podmur贸wka z kamieni - b popularna
pu艂ap
wi臋kszo艣膰 budynk贸w nie ma pu艂apu
pu艂ap le偶膮cy na poprzecznych belkach
srodkowy d艂ugi bal w pu艂apie
czasem podpierany pionowym s艂upem wewn
drzwi
bez progu i gornego okapu - dla kon zr臋bowej
odrzwia stanowia dwa jednostronnie wypazowane s艂upy
majace okap, bez progu
przy kon zr臋bowej prog zb臋dny
budowa:
- z desek przybitych do spon贸w, spony wpuszczone sa w s艂贸p zwany biegunem
biegun spoczywa dolnym i gornym czopem w gniezdach
- zawiasy, tez drewniane
- pochy艂e odrzwia, w Karpatach
zamki i zasuwy:
drewniane zasuwy
艣lepe zamki
okno:
od dom贸w zupe艂nie ciemnych do posiadaj膮cych wiecej ni偶 jedno okno
jako szyby: b艂ony zwierz臋ce, deszcz贸艂ki ze smolonego drewna
ogniska:
otwarte paleniska: czworoboczne, na srodku pomieszczenia
z kamieni, tez wylepione glina
kominek - powsta艂 przez dodanie komina oraz sciany dla ochrony
piec mieszkalny:
p贸艂kolisty albo stozkowaty, tez z otworem w g贸rze
z gliny lub z kamieni i gliny
piec 艂aziebny
wy艂膮cznie z kamieni, u podstawy czworok膮tny, kopulasto-sp艂aszczony
odgrywaj膮ce role wsp kuchni
piec chlebowy - wszyscy s艂owianie wsch maja je w mieszkaniach
umieszczany w pobli偶u drzwi - u艂atwienie oddymiania
kurne izby - niskie, ciemne
gotowanie:
pierwotnie przy lub nad ogniskiem
nalepa by艂a pierotnie w艂a艣ciwym ogniskiem, piec s艂u偶y艂 do pieczenia chleba i
ogrzewania
budynki gospodarskie:
do przechowywania zapas贸w dla cz艂owieka i zwierzat, jako schronienie dla zwierzat, sprz臋t贸w, do suszenia zboza, tez 艂a藕nia
spichrze: jamy, platformy palowe, kryte budynki, cz臋sto jako komory obok izby mieszkalnej
spichrz zimny: klecie - na rzeczy niewra偶liwe na mrozy: odzie偶, ziarno, zapasy
偶ywno艣ci nie ogrzewany, zawsze ma pod艂oge, cz臋sto na palach
spichlerz z Serbii - dostep od g贸ry
spichrz ciep艂y: na warzywa: kapusta, buraki, kartofle
np. piec, w kt贸rym grzeja w miare potrzeby
w nim tez mog膮 ustawiac naczynia gliniane z zarem, kt贸re rozgrzewaja
sk艂ady na siano lub s艂om臋
stodo艂y - w niej s膮sieki na zbo偶e, ewentualnie klepisko do m艂ocki
wielkie czworok膮tne budowle, kryte na krokwie lub sochy, klepisko po srodku
obory i chlewy zadaszone
szopy na sprzet
budynki mieszkalne:
* jednoprzestrzenne, jednotraktowy, bez sieni
zwykle wej艣cie w d艂u偶szej scianie
ale tez na scianie szczytowej, symetrycznie
z sieni膮
sien sza艂asowa - w formie po艂owy sza艂asu
podcienia - utworzone przez wystaj膮cy dach, lub dodanie osobnego daszku
na scianie wej艣ciowej, przy dtzwiach
wypustowe
s艂upkowe - na osobnych s艂upach stojacych przed budynkiem
podcienia d艂ugie, na ca艂ej d艂ugo艣ci 艣ciany
dooko艂a - soboty
ganki - przed drzwiami
ganki d艂ugie, na ca艂ej d艂ugo艣ci 艣ciany
* wewn rozk艂ad bardziej skomplikowany
przez dodanie sieni tr贸j艣ciennej: wej艣cie na osi (chata dwuwn臋trzna waskofrontowa)
wej艣cie z boku, na scianie d艂u偶szej (chata dwuwnetrzna szerokofrontowa) (lepsza ochrona
wn臋trza od wiatru)
szerokofrontowa z艂o偶ona
wywodzi si臋 z chat jednownetrznych bez sieni, lub z sienia tr贸jscienna
w pobli偶u chaty stawiano ciep艂y spichlerz, a przestrzen miedzy chata a spichlerzem
zacze艂a „zarastac” - tworzy si臋 tr贸jwnetrzne domostwo
izba bia艂a i czarna
* rozw贸j pionowy chaty
pochy艂o艣ci terenu zmusza do podmur贸wki, powstawa艂 parter (piwnica, stajnia, sk艂ad)
dom mieszkalny + budowle gosp = zagroda/obej艣cie
sio艂o - jedna lub wiecej zagr贸d
rozmieszczenie budowli po obej艣ciu:
nieregularne
zwarte, u艂o偶one w czworobok
ustawione rz臋dem w kierunku prostopad艂ym do ulicy (wie艣 ulic贸wka)
ogradzane
konstrukcje p艂ot贸w:
cz臋stoko艂y
soszkowe - na niskie soszki wbite w ziemie k艂adzie si臋 zerdzie poziome
偶erdziowe - prz臋s艂a
laskowe
艂膮tkowe
mury kamienne i z ceg艂y
wsie starsze, kt贸rych pochodzenia nie da si臋 bli偶ej okre艣li膰:
ulic贸wka
wielodro偶nica
okolnica
wsie mieszane
owalnica
przysi贸艂ek
wsie nowszego pochodzenia
艂a艅cuch贸wka
dom dwutraktowy
trakty - pomieszczenia przedzielone sciana
od sciany konstrukcyjnej, do sciany konsrukcyjnej
SPRZ臉TY
Sprz臋ty wy艂膮cznie dziecinne
p艂achty we艂niane zast臋puj膮ce ko艂yski
kawa艂ek p艂贸tna na ramie czworok膮tnej
Ko艂yski
Nieckowata - korytko
Opa艂kowa - z wikliny
Kosza艂kowata - w kszta艂cie pud艂a
艁ubiane - noszone na plecach
P贸艂walcowata
Skrzynkowa - z deszczu艂ek
Biegunowa
Cz臋sto zawieszane u okapu, na tr贸jnogach
Sprz臋ty ogolnego uzytku
Spanie: na go艂ej ziemi, w sza艂asie nadrzewnym, na 艂o偶ach, 艂awach, na piecach
艁贸偶ka: prymitywne - 4 rosochate dra偶ki, na nich pomost z desek
Po艣ciel: s艂oma, li艣cie lub siano niekiedy nabite w worki
Pokrycie
poduszka - wezg艂owie, nape艂niane pierzem, grochem, sianem
drewniane wezg艂owia
siedzenie: zwykle na ziemi, zas艂anej liscmi, sianem, jedno krzes艂o, lub zydel -
honorowe (dla goscia, gospodarza)
jedzenie na sto艂ach nie by艂o ogolnie przyj臋te, jedzono na pod艣ci贸艂ce na ziemi, na
niskiej 艂awie
wysoki st贸艂 by艂 uzywany tylko podczas uroczysto艣ci
grz臋dy - do wieszania odzie偶y
sprz臋ty do oswiatlania: kaganki, lampki
palono w nich t艂uszczem zwierz臋cym
艣wiacaki - sprz臋ty do podtrzymywania 艂uczywa
ZABIEGI O CZYSTOSC; SRODKI OCHRONNE PRZECIW OWADOM
Trzymali w izbach byd艂o zim膮, prali odzie偶, zmywali naczynia, stosunkowo cz臋sto sprz膮tali mieszkania
Reczniki s艂u偶y艂y pierwotnie do obcierania t艂uszcz贸w, potu, brudu, bez uzycia wody
Mycie: zwykle zwil偶ano tylko twarz, op艂ukiwano bez myd艂a
Kobiety my艂y nogi (bo pracowa艂y boso przy krowach lub swiniach)
G艂贸w m臋偶czyzni prawie ni myli, je艣li ju偶 to aby pozbyc si臋 paso偶yt贸w
Czyszczenie z臋b贸w: zucie 偶ywicy
Czyszczenie uszu: miedziane 艂y偶eczki
Czesanie w艂os贸w
Czyszczenie odzie偶y:
Woda i myd艂o, 艂ug, mocz, glinka
Myd艂o powsta艂o jako pomada do w艂os贸w, robi si臋 je z t艂uszcz贸w dzia艂aj膮c na nie
艂ugiem
zio艂a s艂u偶ace do mycia: mydlica lekarska, po艂ocznik g艂adki
glinka - do mycia w艂os贸w i prania, najpierw si臋 ja opieka, pozniej zalewa octem
W rekach, nogami, t艂uczenie bielizny w recznych st臋pach, kijank膮
Kijanka garbara, 艂opatkowata, p贸艂walcowata
Plagi owad贸w i innych zwierzat:
Szczury, nietoperze, 偶aby, karaluchy, muchy, pluskwy, mole, 艣wierszcze, komary, gzy, meszki, wszy, pch艂y