,,W losie ojczyzny swej wziąć udział " - skomentuj myśl Mieczysława Jastrunia na podstawie literatury polskiej.
Dla każdego człowieka pod słowem ojczyzna kryją się zupełnie inne treści. Jeden uważa , że ojczyzna to miejsce , w którym człowiek się urodził i którego nie może sobie wybrać . Kto inny będzie uważał , że ojczyzna to poczucie tożsamości z jakąś grupą ludzi , którą można nazwać narodem - że ojczyzna to język , pewien krąg kulturowy . Jeszcze inny będzie zdania , że ojczyzna to własne miejsce na świecie , które uważa za swój dom i w którym czuje się najlepiej i najbezpieczniej .
Są tacy , którzy do słowa ojczyzna przywiązują ogromną wagę i tacy, dla których to pojęcie jest tylko słowem . Nie jest pewne , czym jest ojczyzna . Pewne natomiast jest jedno - ojczyzna jest stale obecnym motywem literackim . W polskiej literaturze charakterystyczną sytuacją jest pojawienie się motywu ojczyzny , wtedy , kiedy ona sama jest w zagrożeniu lub wręcz w niewoli .
Pierwszą epoką literacką, w której wyraźnie mówimy o ojczyźnie i patriotyzmie jest renesans. Twórcy a zwłaszcza publicyści tej epoki z niepokojem obserwują to, co dziej się w Rzeczypospolitej. Z troską wypowiadają się o swej ojczyźnie w tekstach literackich i publicystycznych. Sam Mikołaj Rej zapowiadał świadomość narodową w słowach: „Iż Polacy nie gęsi i swój język mają”. Dla renesansowego patrioty ojczyzna staje się celem nadrzędnym, jej podporządkowane są wszelkie działania. Patriota to człowiek, który kocha ojczyznę, ale niebezkrytycznie potrafi dostrzec jej „wady”, to człowiek praworządny, świadomy obywatel i miłośnik prawdziwej demokracji.
Ojczyźnie w ten właśnie sposób wypowiada się Andrzej Frycz Modrzewski, największy myśliciel polskiego renesansy. Jego traktat „O poprawie Rzeczpospolitej” jest dowodem na to, że losy Polski nie są mu obojętne, i że obchodzi go to, co dzieje się w kraju. Dzieło Modrzewskiego składa się z pięciu ksiąg, w których autor analizuje najbardziej bolesne kwestie świadczące o tym, że Polska nie jest w pełni demokratycznym krajem. Frycz poddaje krytyce kościół, szkołę, prawo, szkolnictwo, wojny. Najważniejsza jest księga o prawach, opisuje w niej niesprawiedliwość wynikającą z jej wadliwości. Przewidują one na przykład: za to samo przewinienie inną karę dla dobrze urodzonego obywatela, a inną - dużo ostrzejszą dla chłopa. Krytyka Modrzewskiego jest krytyką wypowiedzianą przez człowieka i obywatela głęboko zatroskanego o los ojczyzny, która w porównaniu z innymi państwami europejskimi, ma jeszcze wiele do zrobienia.
Głos w sprawie Polski Zabrał także Piotr Skarga w swoich „Kazaniach Sejmowych”. Przyjął on postawę biblijną, odwołując się do miłości bliźniego. Rzeczpospolitą przedstawił jako „choroby”. Jeśli jakaś grupa społeczna źle funkcjonuje, to cały kraj źle funkcjonuje. Polskę określa jako matkę, którą obywatele powinni otaczać miłością. Oni jednak o kraj w ogóle nie dbają, choć w nim żyją i o którego losach przyszło im decydować. Ojczyzna porównana jest do okrętu, który wraz z niepotrzebnymi ładunkami może zatonąć. Polacy powinni łatać te dziury a nie dodatkowo ją obciążać.
Troska o losy ojczyzny widoczna jest także w twórczości J. Kochanowskiego w „Odprawie posłów greckich. Wymowa utworu jest oczywista - dobrym obywatelem jest ten człowiek, który w sprawach publicznych kieruje się dobrem ojczyzny i jest zdolny dla niej poświęcić wszystko.
W pieśni „O spustoszeniu podola” poeta ukazał skutki napaści Tatarów. Jest zdziwiony, że tak prymitywny naród jak Tatarzy, niszczy cywilizowane państwa. Poeta stwierdza, że jest jeszcze czas, aby zebrać siły i ruszyć do walki. Nakazuje szlachcie, aby opodatkowała się na rzecz wojska, a w razie potrzeby ruszyła do boju. Utwór kończy się refleksją, że Polacy nie umieją wyciągać skutków z doświadczeń życiowych.
Barok to epoka w której dominował sarmatyzm, co negatywnie wpłynęło na kulturę polską. Mimo, że sarmaci skupiali się na poszukiwaniu polskości, tradycji i religii, wykształciły się tu postawy pseudopatrioty i pseudokatolika. Sarmaci dużo mówili, ale do walki w ogóle się nie kwapili, a ci którzy ruszali do boju to czynili to głównie dla łupów wojennych.
Jednym z pisarzy sarmatów był Wacław Potocki, który w swoich utworach przedstawił obawy o przyszłość Rzeczpospolitej. Porusza on w swoich utworach tematykę związaną z rzeczywistością polską. W utworze „Nierządem Polska stoi” sugeruje, że źle jest z kraju, w którym łamana jest konstytucja. Kolejne dwa utwory to: „Pospolite ruszenie” i „Zbytki polskie”, w któryck poeta mówi o leniwej szlachcie, która woli spać niż iść do walki. Twierdzi, że broni ją „złota wolność szlachecka” Opisyje jak szlachta otacza się złotem, srebrem - zbytkami, z których można zrezygnować, bo ojczyźnie są potrzebne pieniądze na obronę, gdyż Polska w tym czasie zawęża się w granicach. Każdy z tych utworów krytykuje sytuacją polityczną w Polsce. Wszystko co się dzieje a związane jest ze szlachtą prowadzi do ruiny. Epos „Transakcja wojny chocimskiej” jest krytyczną oceną wojsk pospolitego ruszenia, w którym brakuje dyscypliny, ale przede wszystkim ducha walki. W tekst wplecione są liczne dygresje, prezentujące poglądy Potockiego i celne obserwacje dotyczące Rzeczpospolitej. Cały poemat tchnie patriotyzmem, a wskrzeszone przez poetę postacie historwczne mają przypominać Polakom o dawnej świetności ojczyzny.
W oświeceniu nastąpiło ożywienie polityczne w dążeniu do naprawy państwa polskiego i przeprowadzenia reform społecznych. Po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego, kraj się rozwija. Są to zarazem czasy, kiedy państwa sąsiedne dążą do rozbioru Polski. Polska jako państwo przestaje istnieć na mapie. Poniatowski jako młody król zabrał się do dźwigania kraju z upadku politycznego i kulturalnego.
Reprezentatywną postacią oświecenia stał się Stanisław Staszic. Był to publicysta, który rozwijał swoją działalność w okresie Sejmu Czteroletniego. W swoich utworach ukazał krzywdę chłopów pańszczyźnianych i niszczycielską rolę magnaterii. Staszic kochał swój kraj i pragnął uratować go od klęski rozbioru. W celu umocnienia władzy domagał się zniesienia wolnej elekcji i liberum veto, przyznania sejmowi władzy ustawodawczej i wykonawczej. Chciał również wprowadzenie sejmu stałego, którego uchwały podejmowane były większością głosów oraz pragnął stutysięcznej armii. W sprawie chłopów wysuwał projekt zmiany pańszczyzny na czynsz i opieki państwa nad ludem. W utworze „Przestrogi dla Polski” Staszic czyni magnatów odpowiedzialnymi za upadek państwa. W ich chciwości, niepraworządności widzi źródło nieszczęść narodowych. Szlachta nie potrafiła służyć ojczyźnie, nie szanowała żadnych praw. Podporządkowywali się wówczas prawom, gdy służyły ich interesom. Rzeczpospolita zmieniała się w kraj krzywoprzysiężców. Panowie rozpijali szlachtę, przekupywali, aby większość głosów mogła zrywać sejmy. Na Sejmie Wielkim nie chcieli podniesienia liczby wojska, ani zniesienia liberum veto.
Drugim obok S. Staszica publicystą był Hugo Kołłątaj. Wokół niego i pod jego dowództwem skupiała się grupa radykalnych pisarzy, zwana Kuźnicą Kołłątajowską. W pismach politycznych H. Kołłątaja, zawarte są rozważania na temat ówczesnej Polski, sprawa chłopska, mieszczańska, oraz ogólne zagadnienia władzy państwowej. W utworze „Anonima listów kilka” mówi o oczynszowaniu chłopa, a ten w zamian za czynsz użytkowałby pańską ziemię.
Innym pisarzem oświecenia był J. Ursyn Niemcewicz - gorący patriota, wychowanek Szkoły Rycerskiej. Działalność swą rozpoczął w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. W okresie tym napisał „Powrót posła”, która była pierwszą komedią polityczną. Dotyczyła obrad Sejmu Wielkiego. W komedii tej pragnął podkreślić słuszność dążeń patriotów a ośmieszyć stanowisko konserwatystów. Niemcewicz przedstawił dwa obozy: patriotyczny i konserwatywny. Przedstawiciele tego pierwszego pragną wprowadzenia reform w Polsce. Swoje dzieci wychowali, aby służyły ojczyźnie. Przykładem jest syn Podkomorzego, który zasiada w sejmie, walczy o zniesienie liberum veto, wolnej elekcji, pracuje dla dobra ojczyzny w myśl zasady ojca, że „dom zawsze ustępować powinien krajowi”. Inne zaś poglądy reprezentują konserwatyści, których głównym przedstawicielem był Gadulski. Potępia on wprowadzenie reform, jest zwolennikiem wolnej elekcji i ubolewa nad próbami zniesienia liberum veto i poddaństwa. Gadulski jest przede wszystkim nieukiem, reprezentuje niski poziom moralny i umysłowy. Tylko nieuctwo i brak orientacji politycznej mogły go skłonić go do do upartego trzymania tego ustroju. W owym czasie potrzebni byli tacy ludzie jak Podkomorzy, jego syn Walery, bo gdyby nie oni, Polska nie podniosłaby się z upadku politycznego i gospodarczego.
Losy ojczyzny to najważniejszy temat polskiej literatury romantycznej . Romantyzm to pierwsza epoka w literaturze , która przypada na czasy niewoli . Rozwijał się w warunkach wzmożonego ucisku politycznego i w atmosferze ruchu spiskowego , który doprowadził do wybuchu powstania listopadowego . Czas niewoli narodu polskiego przypada na czasy , której etapami były: powstanie listopadowe , Wiosna Ludów w 1848 i powstanie styczniowe w 1864. Klęska powstania listopadowego i wielka emigracja jaka potem nastąpiły , że poezja i publicystyka mogły się swobodnie rozwijać poza granicami kraju . Zarówno Mickiewicz jak i Słowacki tworzyli na emigracji , ale losy ich ojczyzny nie były im obojętne . W ten sposób zyskali sobie ani miana wielkich patriotów , wieszczów romantyzmu będącymi przewodnikami duchownymi narodu , pokazującymi drogi do odzyskania niepodległości . W ich tekstach widać głęboką troskę o przyszłe losy zniewolonego narodu . Przypisując swojemu krajowi wyjątkową rolę , nadają temu cierpieniu wymiaru globalnego nie mogąc i nie chcąc uwierzyć , że to co się stało to historyczna prawidłowość. W dziełach literackich tej epoki romantycy opisują Polskę jako męczennika za wolność powszechną , przypisując jej szczególną role w odrodzeniu ludzkości. Główne hasła tej epoki jak :niepodległość narodu i wolność człowieka znalazły odbicie w literaturze. Przedstawicielami tych haseł byli :Adam Mickiewicz , Juliusz Słowacki.
Adam Mickiewicz czuł się odpowiedzialny za los ojczyzny i dlatego twórczość swą poświęcił sprawie wolności narodu. Cała twórczość Mickiewicza jest ściśle związana z losem ojczystego kraju. Wielki poeta pragnął narodowi wskazać drogę postępowania , wzywał do walki o niepodległość i ukazywał nieugiętą postawę wobec zaborców. W 1824 roku Mickiewicz za działalność patriotyczną zostaje zesłany do Rosji. Tam napisał "Konrada Wallenroda". Poznał on potęgę Rosji i wiedział , że w drodze otwartej walki Polska nie odzyska niepodległości. Dlatego też pragnie w tej powieści wskazać Polakom drogę walki podstępowej.
Utwór ten opowiada o patriocie , który walczy o ocalenie zagrożonej zagładą ojczyzny. Fabuła poematu zawarta jest w Pieśni Wajdeloty , śpiewanej podczas uczty w Zamku Królewskim. W skrócie można ją ująć następująco : gdy naród poniósł klęskę bohater podejmuje walkę w celu obalenia potęgi wroga. Za pomocą podstępu , przy czym rozstaje się ze swą ukochaną a po zadaniu ciosu "w plecy" wrogowi-ginie. Tragizm "Konrada Wallenroda" polega na tym , że do walki z wrogiem użył podstępu , dopuścił się czynu jakim jest zdrada. Posłużył się nią , gdyż zmusiła go do tego sytuacja. Trafny jest w tym momencie cytat "trzeba być lwem i lisem" a "cel uświęca środki". Podjął drogę , którą sam uważał za niemoralną , ale zarazem jedyną i najskuteczniejszą. Konieczność zmusiła tego patriotę do przyjęcia takiego podstępnego sposobu walki. Pokazał ogromną , bezkompromisową i ofiarną miłość do ojczyzny , dla której wyrzekł się szczęścia osobistego , skazał się na życie wśród znienawidzonego wroga i opuścił kochaną kobietę. Do takiego czynu zdolny był tylko człowiek , dla którego najistotniejszą wartością w życiu była miłość do ojczyzny , patriotyzmu. Właśnie tę miłość , chęć niesienia pomocy ojczystemu krajowi traktuję jako usprawiedliwienia czynów Konrada-zdrady , którą posłużył się , aby ratować ukochany kraj i rodaków.
Głęboko przeżywają tragedię powstania , napisał Mickiewicz III część "Dziadów". Swoje dzieło dedykuje tym , którzy z nim odznaczali się w patriotyzmie przez działanie w tajnych związkach. Poprzez utwór ten Mickiewicz pragnął ukazać jak należy dalej walczyć o wolność kraju. Poeta dał wnikliwy realistyczny obraz społeczeństwa polskiego. Akcję utworu związał z procesem młodzieży wileńskiej w1823 roku. Gorący patriotyzm, umiłowanie wolności, stanowiły główne cechy bohaterów dramatu - młodych filomatów. Młodzież filomacka pragnęła ratować ojczyznę przed upadkiem , ale za działalność za działalność patriotyczną zaborcy stosują okrutne kary . Zsyłali na Sybir lub wtrącali do więzienia . Ale młodzież przeżywała najgorsze warunki więzienia., nie załamując się w czasie długich przesłuchiwań .,podczas których byli katowani. Budziła się świadomość , która pozwoliła przeżyć najgorsze chwile .Autor ukazuje również wyraz patriotycznego buntu Wielkiej Improwizacji. Improwizacja jest wyrazem głębokiej miłości do ojczyzny. Konrad - bojownik o wolność kraju, który w imię wolności kraju buntuje się przeciwko Bogu. Żądał od niego władzy, bo uważa, że on stworzyłby na ziemi życie lepsze, bez cierpienia narodu, który ciągle uciskany był przez zaborców. Konrad był dziewiętnastowiecznym Prometeuszem, przywoływał własne cierpienia, lecz zastrzegał, że to miłość do ludzi przywiodła go przed oblicze Stwórcy "Ja i ojczyzna to jedno,
Nazywam się Milijon, bo za miliony
Kocham i cierpię katusze"
Konrad był Prometeuszem, który chciał uwolnić Polskę z niewoli. Mickiewicz przedstawił Polskę jako odkupicielkę całej Europy "Polska Chrystusem Narodów". Naród nasz miał swoją ofiarą i cierpieniem odkupić winy całej ludzkości.
Działanie A. Mickiewicza nie było ograniczone tylko do twórczości. Przebywając w Paryżu zaczął współpracować z działaczami emigracyjnymi, brał czynny udział w dyskusjach, jakie toczyły się wśród emigracji polskiej. Mickiewicz bolał nad tym, że wśród emigrantów nie było zgody. Powstało wiele obozów , które nawzajem się zwalczały. Autor zdając sobie sprawę z tego, jakie niebezpieczeństwo groziło skłóconym emigrantom napisał "Pana Tadeusza", w celu ich pogodzenia. Mickiewicz w utworze pragnął polskim uchodźcom stworzyć wizję ojczystego kraju. Ukazał na tle obrazów życia polskiego - wielu bohaterów patriotów. Głównym bohaterem był Jacek Soplica, który po awanturniczym i hulaszczym życiu przeszedł metamorfozę. Wstąpił do klasztoru i na znak pokory przyjął imię "Robaka" Potem wstąpił do Legionów Dąbrowskiego i walczył o wolność Polski. Działał też jako emisariusz we wszystkich trzech zaborach . Przygotowywał ludność do walki o niepodległość. Za działalność patriotyczną został więziony przez rząd pruski i rosyjski. Po wielu latach służby w Legionach Dąbrowskiego wrócił na Litwę i tam przygotował chłopów i szlachtę do powstania. W tych prostych ludziach pragnął rozbudzić uczucia patriotyczne i utrzymać wśród nich zgodę .Pokazał jak można uczestniczyć w życiu narodu, którego nie ma na mapie. Dopiero po śmierci uzyskał sukces, bo jego trud nie poszedł na marne. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Legii Honorowej. Wieloletnia służba Robaka była nie tylko pokutą za zbrodnie, ale również wielką zasługą patriotyczną.
W każdym z tych utworów Mickiewicz pokazuje inną postawę bohatera, wskazującego jak należy dążyć do niepodległości. Sam Mickiewicz był nie tylko wspaniałym poetą , ale bojownikiem o wolność i wielkim patriotą miłującym swój kraj , dla którego gotów był wszystko poświęcić. Dlatego też nie można temu poecie odmówić miana wieszcz - przewodnika duchowego narodu polskiego.
Obok Mickiewicza w okresie romantyzmu tworzy inny wielki poeta Juliusz Słowacki. Twórczość jego cechuje również gorący patriotyzm. Najczęściej poruszanym tematem w utworach Słowackiego są również sprawy związane z niepodległością kraju. Twierdzi ,że jeżeli Polacy chcą zdobyć niepodległość muszą ufać własnym siłom. Przebywając na emigracji po klęsce powstania napisał "Kordiana". W utworze tym porusza problem upadku powstania listopadowego. Na przykładzie głównego bohatera - Kordiana, ukazał ofiarność i bohaterstwo. Przeobraża się w spiskowca, tak jak Konrad Mickiewicza nie osiąga celu. Kordian sięga po przywództwo, marzy jak Konrad z III cz. Dziadów o „rządzie dusz”, tyle, że nie Bóg ma mu je przekazać, ale ludzie dobrowolnie powinni mu się dać podporządkować. Kordian należy do tych wyjątkowych osobistości romantyzmu, które sięgają po przywództwo i widzą w sobie ducha wiodącego innych. Kordian pragnie swój punkt myślenia , swoje serce, uczucia przelać w uczucie całej ludzkości. Na szczycie Mout Blauc Kordian znajduje cel i sens życia, ideę - lampę ,która drogę przez zakamarki świata oświetli. Ową ''lampa'' będzie postawa winkelriedyzmu. W ''Kordianie'' przywołuje się w analogicznej funkcji postać Winkelrieda ,legendarnego bohatera szwajcarskiego średniowiecza , ktory w czasie walki we własne piersi wbił dzidy wrogów . W jego ofiarnym geście był heroizm walki i czynu. Hasło Kordiana ''Polska Winkelriedem narodów ! '' ;zawierało w intencji Słowackiego , inne określenie misji Polski niż ponowienie ofiary Chrystusowej.
Kolejnym utworem podejmującym tematykę narodową jest ''Grób Armagedona'' będący efektem podróży poety po bliskim Wschodzie i Grecji . W drugiej części tego utworu autor porównuje dzieje Polski i Grecji .Przywołuje dwie bitwy pod Termopilami i pod Cheroneą , gdzie Achajowie ponieśli klęskę bo uciekli choć mogli jeszcze walczyć. Pod Termopilami zginęli wszyscy , ale przeszli do historii jako bohaterowie .Poeta boleje nad klęską powstania listopadowego i zastanawia się nad jej przyczynami . Postrzega Polskę jako ''trupa bez kontusza'' i ''czerep rubaszny'', który więzi ''dusze anielską''. Słowacki zaleca zjednoczenie narodu , by był jak ''wielki posąg - z jednej bryły'', zachęca też do zażegnania konfliktów wewnętrznych . Ideały romantyzmu odeszły w niepamięć , a ich miejsce zajęły nowe.
Pozytywizm polski następujący po powstaniu styczniowym opierał się na ideologii stworzonej przez uczniów i wychowanków Szkoły Głównej w Warszawie. Walkę narodowowyzwoleńczą pozytywiści odsuwali na plan dalszy. Uważali , że w ciężkich warunkach popowstaniowych całą uwagę skupiać należy na pracy ograniczonej i pracy u podstaw. Stalin sobie za najważniejsze utrzymanie ziemi w rękach Polaków i niedopuszczenie do przejęcia jej przez zabór.
Jednak w utworach pozytywizmu wciąż widniały tematy walki narodowowyzwoleńczej. Ze względu na cenzurę nie można było opisać o przeszłości wprost , czyniono to przez aluzje i niedomówienia .Tak też o walce narodowowyzwoleńczej pisał Bolesław Prus w ''Lalce''. Główny bohater powieści Stanisław Wokulski brał udział w powstaniu styczniowym za co został zesłany na Sybir . Ignacy Rzecki żył cały czas epoką napoleońską i wierzył , że powrócą jeszcze tamte czasy.
Również Eliza Orzeszkowa w jednym z wątków ''Nad Niemnem'' przedstawia powstanie styczniowe , które wciąż wpływa na losy bohaterów. Janek Bohatyrowicz i jeden z braci Korczyńskich stracili ojców w powstaniu styczniowym . Korczyńscy i Bohatyrowicze mięli wspólną mogiłę , która przypieczętowała przyjaźń pomiędzy ich rodzinami . Mogiła ta spełniała rolę symbolu , przypominającą rodzinom o przeszłości .Miejsce to otoczone było szczególną czcią .W pozytywizmie ojczyzna jako temat literatury powraca w powieści historycznej ''Trylogia'' H. Sienkiewicza. Ukazuje męstwo i patriotyzm polskich rycerzy, dzięki którym zażegnywane były zagrożenia. Dzieła te dostarczają , tak potrzebnej w tamtych czasach otuchy.
Problematyką narodową i zainteresowaniem historią Polski wyróżnia się także literatura Młodej Polski. Jest to ostatnia epoka, w której występuje tematyka narodowowyzwoleńcza. Głównym jej twórcą jest Stanisław Wyspiański. Dokonał on analizy przyczyn upadku Polski oraz niepowodzeń kolejnych zrywów narodowych. Najbardziej popularny jego utwór to „Wesele”. Autor przeprowadza tu rozrachunek z historią i ze współczesnością, szukając przyczyn narodowej niemocy. W utworze analizie są poddane stosunki między chłopstwem a inteligencją. Tę ostatnią grupę reprezentują poeci, pisarze, malarze, czyli krakowski światek kulturowy. Do chłopstwa należą: Panna Młoda, jej rodzice i krewni, mieszkańcy Bronkowic Małych. Pomiędzy tymi stanami istnieje ogromna przepaść. Dwie warstwy społeczne różnią: poziom intelektualny, język, ubiór, podejście do wielu spraw. Inteligencja nie zna życia chłopów i trudu ich pracy. Dwa stany mają inne zdanie co do spraw narodowych. Chłopi są gotowi do walki, ale czekają na przywódcę, który ich poprowadzi. Inteligencja nie chce, aby chłopi przystąpili do walki, bo boją się „we wsi ruchu”. Nie ma możliwości na sojusz pomiędzy tymi grupami społecznymi, gdyż są to dwie odrębne kulturowo grupy. Dlatego też Polska sama, jako naród nie jest w stanie odzyskać niepodległości.
Motyw ojczyzny jest w polskiej literaturze niezmiennie obecny. Podejmowali go twórcy wielu epok. Można zauważyć pewną prawidłowość - że im bardziej losy Polski były niepewne czy dramatyczne , tym głośniej pisarze o tym mówili w swoich tekstach , nie szczędząc krytyki , która wynikała z bezgranicznej miłości do kraju. Polska literatura w dużym stopniu jest literaturą o losach, o patriotyzmie - wynika to oczywiście z dramatycznej historii naszego kraju , która zawsze znajdowała odbicie w literaturze.