wip.zim
ZAJĘCIA NR 1
Temat: Sprawy organizacyjne. Gospodarka społeczeństw przedagrarnych i jej ewolucja. Specyfika ekonomiczna cywilizacji śródziemnomorskich.
Sylabus, cel ćwiczeń- zapoznanie z przemianami gospodarczymi zachodzącymi w państwach europejskich od starożytności do współczesności. Ukazanie aspektów gospodarczych na tle kwestii polityczno -społecznych doskonale obrazuje istniejącą zależność pomiędzy funkcjonowaniem gospodarki a formą rządów.
Ubogacenie zajęć materiałami źródłowymi
Dzieje gospodarcze człowieka związane z pojawieniem się pierwszych materialnych śladów jego działalności. Od zarania dziejów, aż po dzień dzisiejszy wszystkie dobra, którymi człowiek dysponuje i które zostały wytworzone z inicjatywy ludzi i przy wykorzystaniu ich potencjału intelektualnego nazywamy kulturą materialną. Od jej poziomu zależy rozwój stopy życiowej społeczności. Na bazie badań archeologicznych wiemy, że spośród naszych dalekich przodków najbardziej twórczymi były gatunki:
Homo habilis: żył ok. 2,5- 1mln lat p.n.e. Zwany człowiek zręczny od przypisywanego mu wynalazienia narzędzi kamiennych. Głównie na terenie Afryki, tryb życia wędrowny.
Homo heidelbergensis: żył 600 - 250 tys lat p.n.e. Tereny Azji, Europy
Homo neandertaliensis: 350 tys. lat temu. Wynalazł ogień.
Homo sapiens sapiens: 250 tys - rewolucja cywilizacyjna
Starożytność- obejmuje dwie podstawowe fazy: epokę kamienną obejmującą okres od 2,8 mln lat temu do 3000 p.n.e., epokę antyczną od 3000 lat p.n.e. do 476 r. n.e.
Główne epoki prehistoryczne to: epoka kamienia, brązu, żelaza. Przejście od kamienia do brązu nazwane zostało rewolucją neolityczną, potem to regres i progres ekonomiczny.
Archaiczny człowiek rozumny pojawił się 200 tys. lat temu Powstały pierwsze wspólnoty pierwotne- grupy kilkunasto- kilkudziesięcioosobowe, które wiodły wędrowny tryb życia i zajmowały się łowiectwem i zbieractwem. 9000 - 4000 lat p. n.e. doszło do rewolucji rolniczej na terenach Bliskiego Wschodu. Odejście człowieka od przyswajania gotowych produktów natury na rzecz własnej produkcji pożywienia. Przemiana trybu życia na osiadły i wykształceniem wyższej formy społecznej- plemion. Na przełomie VIII i VII w p.n.e. opanowano podstawy rolnictwa i hodowli poprzez udomowienie zwierząt i uprawy zbóż. Pierwszy podział społeczny na rolników i hodowców. Ok. 4500 tys. lat p.n.e. człowiek zaczął wykorzystywać siłę pociągową zwierząt- radło spulchniające glebę etc. jednopolówka
VII w p.n.e. pierwsze nieliczne osady o charakterze miejskim. Często łączenie zajęć rolniczych z rzemiosłem przez mieszkańców, ustabilizowana hierarchia
IV tys. p.n.e.- powstanie sumeryjskich miast- państw na terenie Mezopotamii w dorzeczu Eufratu i Tygrysu . III tys.p.n.e. wynalazek wozu kołowego, II tys p.n.e. pismo ideograficzne ułatwia gospodarowanie. Dominowało rolnictwo i hodowla bydła, zapoczątkowano rozwój systemu irygacyjnego. Rozwój budownictwa, prawdopodobnie z cegły zmieszanej z gliną, wynalazek koła garncarskiego i szkła kolorowego
2850 cywilizacja Egiptu- król wielkim posiadaczem ziemskim, świątynie drugie miejsce, eksploatacja miedzi, wymiana handlowa z Kretą
2000. pn.e. Chiny- kość słoniowa, Indie - punkt centralny cytadela, rolnictwo, bawełna, handel z miastami sumeryjskimi
generalnie ok. 3000 tys. p.n.e. wytworzyły się tzw. cywilizacje aluwialne Indie, Chiny, Mezopotamia Egipt, które przy działaniach gospodarczych wykorzystywały wylewy rzek. Wzrost gospodarczy wymusił konieczność zwiększenia siły roboczej- chłopi i niewolnicy
Cywilizacje śródziemnomorskie- Grecja i Rzym. Grecja - XIV- XIII w. mykeńska, pałac kieruje produkcja i handlem, rolnictwo i rzemiosło eksportowe. Od 1200 p.n.e. podział na polis będącymi miastami- państwami o zróżnicowaniu majątkowym. Grupa arystokracji rodowej pozyskująca ziemię w drodze jej przywłaszczenia. Na drugim biegunie znajdowała się małorolna lub bezrolna część członków wspólnoty. Uprawy pszenica, jęczmień, hodowla, rybołówstwo. Liczne faktorie i kolonie zakładane przez Greków poza Grecją właściwą- ze względu na brak ziemi, a jednocześnie w trosce o rynki zbytu dla swoich produktów jak: drewno cedrowe, wyroby szklane, tkaniny purpurowe. O rozwoju świadczy powstawanie coraz to nowych miast produkujących towary deficytowe a w zamian otrzymujących wyroby rzemieślnicze. Kolonizacja przyczyniła się do nasilenia ekonomiki- ludy skolonizowane zaopatrywały się w Grecji w to co niezbędne do życia, a Grek w koloniach zdobywał pożywienie. VII- VI w p.n.e. powstanie rynku towarowo- pieniężnego. Pieniądz ewolucja od przedmiotowego po sztabki, srebro, monety. Transport także zwierzętami pociągowymi i mrzem
Rzym.- VIII- VII w p.n.e. za panowania Etrusków był monarchią. W III w. p. n.e. po ich obaleniu stał się republiką. Rozpoczął się okres intensywnego podboju świata śródziemnomorskiego, a co za tym idzie rozwoju gospodarczego. W wyniku ekspansji terytorialnej powstało ogromne imperium rzymskie z uzależnionymi od niego prowincjami. Z prowincji płynęły na rzecz Rzymu ogromne podatki, powstawały latyfundia i wydzielone z nich ośrodki rzemieślnicze do wytwarzania narzędzi niezbędnych do rozbudowy imperium. Podstawą gospodarki było rolnictwo. Dominowała uprawa zbóż, oliwek, winnej latorośli. Hodowano także bydło. Wykorzystywano do uprawy tzw. system dwupolowy- połowę pola zasiewano, druga leżała tzw. ugorem. Najlepiej rozwinięte centra gospodarcze w cesarstwie rzymskim to poza Italią Galia, Hiszpania, płn. Afryka i Azja. To właśnie na terenie Azji na początku II w. p.n.e. rozwinęła się gospodarka towarowo-pieniężna a co za tym idzie dalekosiężny handel- Skandynawia, Indie, Japonia. Pojawiły się drogi bite- ok. 90 tys km, co w tamtych czasach było ewenementem. Import: Z Hiszpanii surowce metalowe, Galii- wino, zboże, owoce, żelazo
Struktura społeczno- ekonomiczna formacji antycznej. Powstanie organizacji państwa wiązało się z ugruntowaniem prywatnej własności ziemi należącej do władcy, świątyń oraz arystokracji. Wraz z własnością prywatną pojawił się kredyt najpierw w postaci niepieniężnej tylko materialnej. Gospodarka opierała się w dużej mierze na niewolnictwie. Niewolnikami nazywano kategorię ludzi nie posiadających wolności osobistej. W czasach najdawniejszych funkcjonowało niewolnictwo patriarchalne gdzie niewolnicy stanowili część składową rodziny. Później obciążono ich pracą na roli jednak wspólnie z pozostałymi członkami rodziny. Niewolnicy wywodzili się: z jeńców wojennych, porwanych przez korsarzy i sprzedawanych na targach, dłużnicy nie spłacający swych zobowiązań. Klasyczna postać niewolnictwa to Grecja hellenistyczna V- IV w. p.n.e. gdzie niewolnik był tylko narzędziem mówiącym. U azjatów niewolnicy choć należeli do najniższej kategorii społecznej mieli zapewnioną ochronę prawną z racji istniejących i przestrzeganych więzów patriarchalnych
ZAJĘCIA NR 2
Gospodarka opierała się tak jak w czasach wcześniejszych na wzrastającej liczbie posiadaczy ziemskich. Warto dodać, że w tej grupie znajdowali się potomkowie rzymskich arystokratów, senatorów. Władca mógł swobodnie dysponować ziemią, rozdając ją np. w formie beneficjum wyróżniającym się oficerom i wyższym dostojnikom. Często beneficjentem był Kościół. Wprowadzono też nowe struktury co do gospodarstw: dotychczasowe ziemie o statusie wolne, niewolne, półwolne stopniowo zamieniano na system poddańczo- pańszczyźniany. Produkcja wyłącznie na własne potrzeby.
VIII- X w. kształtuje się model feudalnej gospodarki. Dominacja pańszczyzny i poddaństwa chłopa. Następuje wewnętrzna kolonizacja, masowo zakłada się klasztory i kościoły biskupie. Poszerzenie areału upraw rolniczych, wzrost znaczenia koni, trójpolowy system upraw- podział pola na trzy części z których jedną obsiewano na zimę zbożem ozimym, drugą na wiosnę zbożem jarym, a trzeci kawałek był ugorem.
XI w. stabilizacja gospodarcza w Europie. Nastąpiło wskrzeszenie w Europie tradycji Cesarstwa Łacińskiego (1204), wyparcie Maurów z Półwyspu Iberyjskiego i południowej Italii i rozpoczęcie krucjat rycerskich.
Cesarstwo łacińskie - powstało w wyniku IV krucjaty krzyżowców. Funkcjonowało w latach 1204- 1261 i zgłaszało pretensje do ziem będących pod panowaniem Cesarstwa Bizantyjskiego. Pierwszym Cesarzem był Baldwin. Po upadku ziemie podlegały Bizancjum
Wyprawy krzyżowe - Wyprawy służące obronie Jerozolimy i Grobu Pańskiego przed niewiernymi- głównie muzułmanami oraz głoszeniu nauki chrześcijańskiej. Było 7 wypraw krzyżowych i kilka tzw. nieoficjalnych ludowych 1096- 1270. Były one ważne dla rozwoju Europy, gdyż ich uczestnicy przywozili nowinki techniczne w różnych dziedzinach- od rolnictwa po rzemiosło i inne.
Rozwój osadnictwa, poprzez wypalanie poszczególnych terenów leśnych- brak miejsca na gospodarkę ekstensywną. Pojawiło się zjawisko migracji na prawach tzw. kolonizacji niemieckiej- charakter planowy i zorganizowany przez zakon krzyżacki
magdeburskie: zwane ius municipale magdeburgense to prawo niemieckie stworzone w Magdeburgu. Podstawą był tzw. Weichbild. Istniało głównie na Górnym Śląsku. W 1506 r na łacinę przełożył je Jan Łaski, natomiast na polski w 1581 Piotr Szczerbic
średzkie: odmiana prawa magdeburskiego. Powstało w 1210 r. w Środzie Śląskiej. Zatwierdzone przez Henryka Brodatego. władze miejskie wójt oraz ławnicy.
chełmińskie: 1233 r. w Chełmnie. Obejmowało swym zasięgiem Prusy, Pomorze, Mazowsze, Warmia, Podlasie, Prusy Królewskie.
Ekonomiczno- społeczna struktura gospodarki feudalnej
Feudalizm -definicja:- w ujęciu prawno - ekonomicznym to ustrój z istniejącą podwójną własnością ziemi (użytkową i zwierzchnią) z czego wynikają określone konsekwencje w postaci np. poddaństwa chłopów i związanych z nim obciążeń. Z punktu widzenia prawno- politycznego to ustrój hierarchicznej zależności pomiędzy stanowo uformowanymi grupami społecznymi. Ścisły związek pomiędzy władzą prawną a polityczną, co wyrażało się m.in. poprzez system lenny. Cechą średniowiecznej gospodarki jest nieco dezintegracyjny charakter. Na poszczególnych obszarach obowiązywało prawo zwyczajowe. Ważniejszą role odgrywała gospodarka wiejska, a podstawową jednostką produkcyjną były drobne samowystarczalne gospodarstwa chłopskie
Drabina feudalna i jej specyfika:
Beneficjum:- nadający je nosił miano seniora, a otrzymujący wasala. Zaczątki tego systemu stworzył władca frankoński Karol Młot. Wasal składał przysięgę wierności i zobowiązanie do służby wojskowej
Komendacja: Mniej zamożni posiadacze ziemscy oddawali się na w/w zasadach pod opiekę większych latyfundystów.
Drabina feudalna- system dziedziczenia kontraktu lennego z monarchą i wasalami XI - XIII w największy rozkwit
System własności: Podwójny system własności polegał na jej przynależności tak do feudała, jak i do chłopów. Pan feudalny miał władzę zwierzchnią ,a chłop zarządzał ziemią w sposób bardziej bezpośredni
Immunitet ekonomiczny: zrzeczenie się przez króla uprawnień do ziemi na rzecz feudałów
Prekaria: właściciel ziemi daje kawałek ziemi w użytkowanie
Renta feudalna: brak pełnej własności ziemi wymuszał u chłopów określone powinności względem pana feudalnego. Najważniejsza była renta feudalna, czyli gruntowa, którą dzielimy na trzy rodzaje:
naturalna- daniny w plonach zboże wino, czasem zwierzęta domowe
odrobkowa -robocizna wykonywana na pańskim polu nie przekraczająca 2-3 dni w tygodniu
czynszowa, czyli uiszczana w pieniądzu
Z biegiem czasu właściciele ziemscy chcieli posiadać coraz więcej artykułów luksusowych stąd częściej od XIV w występowała renta czynszowa
Gospodarka feudalna była zorganizowana w tzw. włości. każdy feudał miał 2- 3 kilkusethektarowe włości w ramach jednej lub większej ilości osad wiejskich. Grunty i las ok. ¼ całości tworzyły tzw. rezerwę pańską
Podział społeczeństwa feudalnego:
Generalnie społeczeństwo epoki X- XV w. miało charakter korporacyjno- stanowy. Stan rozumiano i definiowano jako kategorię ludzi posiadających identyczne prawa. Trzy zasadnicze stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopi. Początkowo do stanu nie zaliczano mieszczaństwa, pomimo, że stanowiło znaczącą liczebnie grupę społeczną. Mieszczaństwo miało charakter pośredni między chłopstwem a wielmożami. Cieszyli się wolnością osobistą, choć z czasem nastąpiło zróżnicowanie ekonomiczne. Dominującą cechą były immunitety ekonomiczne, zwolnienia z podatków, przywileje nadawane przez władcę. Najczęściej korzystało z nich duchowieństwo, które jako tzw. wielki feudał czerpało profity z nadań i darowizn królewskich. Trzeba zwrócić uwagę, że przychylność władców względem Kościoła wynikała w dużym stopniu z tego, że był on kreatorem tendencji w polityce społeczno - ekonomicznej państwa. Ponadto klasztory były też doskonałymi ośrodkami rolno- hodowlanymi, rzemieślniczymi i handlowymi.
Stan rycerski miał zakaz parania się rzemiosłem i handlem. Związany natomiast z rolnictwem. Oprócz najbogatszej grupy było też rycerstwo średnie i drobne
Stan mieszczański znaczna pozycja społeczno- ekonomiczna i zróżnicowane pod tym względem. Wyróżniamy trzy grupy: Patrycjat- najbogatsi mieszczanie- kupcy, bankierzy, rzemieślnicy z największym udziałem we władzach miejskich. Pospólstwo- 2/3 mieszkańców nie zasiadali we władzach miejskich, mniejsze znaczenie ekonomiczne. Plebs- pozbawiony praw miejskich, często drobni rzemieślnicy bez stałego miejsca zamieszkania.
Stan chłopski -60- 90% zamieszkujących państwa, zróżnicowani- bezrolni, małorolni, komornicy, chałupnicy, dzierżawcy, wolni, półwolni. Ich znaczenie rosło wraz z rozwojem gospodarki towarowo- pieniężnej. Tworzyli samorząd. Poddani byli w trzech odsłonach: gruntowym- niemożność nabycia ziemi przez chłopa, osobiste- niemozność dobrowolnego opuszczenia wsi przez chłopa bez zgody pana. sadowe.
Pieniądz i kredyt
wzrost gospodarki towarowej spowodował konieczność wprowadzenia pieniądza kruszcowego. Zamiana płacideł na regularną monetę bitą tylko przez państwo a nie pół na pół tj. państwo i feudałów.
bank służył przechowywaniu depozytów i przelewaniem sum pieniężnych na podstawie zlecenia ustnego
weksel, kredyt handlowy
Lichwa wysoka stopa procentowa dochodząca do 100%
Lombardy zajmują się udzielaniem pożyczek pod zastaw drogich przedmiotów.
ZAJĘCIA NR 3
Rozwój i organizacja handlu międzynarodowego. Relacje miasto- wieś a problematyka produkcji i wymiany towarowej od X- XV w.
Czynniki miastotwórcze
zasada grodowa targowa, dworska
blisko szlaków handlowych- morskich, lub lądowych
miejsca kultu- przyciągały ludzi, często decydujących się na osiedlenie
Miasta i handel w średniowieczu: Podstawę stanowiło prawo miejskie oparte na lokacjach wspomnianych na poprzednich zajęciach. Z tego prawa wywodziły się instytucje miejskie np. obieralna rada miejska z burmistrzem na czele oraz ława miejska, czyli sąd. Wyróżniki tzw. miejskości można podzielić na dwie grupy; architektoniczne i przestrzenne związane z planami zagospodarowania terytorium. Ważny był układ rynek, ratusz, mury obronne, kościół. Druga grupa to wyznaczniki ekonomiczne- podział zawodowy ludności. Pierwotnie miasta średniowieczne miały charakter osad rzemieślniczo- rolnych. Zmiany nastąpiły od VIII w. Przodowały miasta takie jak: Genua, Neapol, Wenecja, Mediolan. Większość miast powstających wewnątrz lądu miały charakter nowopowstałych pod wpływem czynników miastotwórczych, gdzie najważniejszy był handel (osady targowe), rzemiosło i górnictwo. Najwięcej ośrodków miejskich powstało z inicjatywy władzy administracji państwowej, feudalnej, kościelnej z położonym w centrum grodem obronnym. W początkach mieszkańcy miast podobnie jak chłopi musieli uiszczać rentę feudalną w pieniądzu bądź artykułach rzemieślniczych. Od XI w mieszczaństwo rosło w siłę ekonomiczną i podjęło inicjatywę wyzwalania się spod zależności feudalnej i jednym z efektów było utworzenie samorządu miejskiego. Samorząd występował w imieniu mieszkańców do władzy feudalnej o zgodę na wykup immunitetu. Gdy jej nie otrzymywano często mieszczanie integrowali się i występowali przeciw zwierzchnikom zbrojnie. Funkcja samorządu miejskiego polegała na staniu na straży wolności osobistej obywateli, choć często przejmowanie pełnej jurysdykcji odbywało się etapami. Najpierw podział uprawnień między samorząd a pana feudalnego, a całość w drugim etapie.
Organizacja produkcji miejskiej w zakresie rzemiosła odbywała się w ramach przymusowych korporacji zawodowych zwanych cechami. Do XIV w. utworzono cechy dla wszystkich branż handlowo- przemysłowych. W jego ramach działały małe przydomowe warsztaty, zatrudniające od 3-6 osób i kierowane przez właściciela- mistrza. Oczywiście cechy rzemieślnicze miały własne statuty regulujące ich funkcjonowanie na tle praw miejskich. Zrzeszały mistrzów, czeladników i uczniów- terminatorów. Określano ceny poszczególnych wyrobów i ich jakość a ci, którzy pozostawali nie zrzeszeni nazywani byli partaczami. Cech jednoczył też rzemieślników w pracy woluntarystycznej, religijnej wojskowych sądowniczych. Po 4- 12 latach pracy w zakładzie rzemieślniczym uzyskiwano tytuł mistrza ale warunkiem była praktyka w różnych zakładach i na koniec wyrobienie majstersztyku, czyli wyrobu mistrzowskiego. Produkcja rzemieślnicza była bardzo droga ze względu na ręczne wykonanie. Reglamentacja towarów nie sprzyjała innowacyjności. Rzemieślnicy obawiali się iż nowinki techniczne w rzemiośle mogą przyczynić się do potanienia produkcji, a co za tym idzie spadku zysków. Nie zdawali sobie sprawy, że blokowanie usprawnień technicznych wstrzymuje jednocześnie rozwój gospodarczy. Nie mniej ewolucja techniczna okazała się silniejsza od oporu producentów- najpierw na terenie Włoch i Niederlandów .Finansowany przez kupców nowoczesnej produkcji rzemieślniczej i górniczej. Doprowadziło to do rozwoju w XIV w. formy zwanej nakładem, czyli chałupnictwa. Towarem produkowanym w ten sposób był np. Jedwab w miastach włoskich (Wenecja, Genua, Luka) oraz sukno we Flandrii (Brugia, Gandawa, Lille). Wczesna forma nakładu polegała na zleceniu rzemieślnikom- chałupnikom przez nakładcę wykonanie określonego wyrobu, za który wypłacał im umówioną kwotę za sztukę. W dalszym etapie rozwoju powstała tzw. manufaktura rozproszona gdzie to nakładca dostarczał materiał, najważniejsza część produkcji u chałupnika a prace wykończeniowe w pomieszczeniu wspólnym. Najwyższą formą była tzw. manufaktura scentralizowana- wszystkie stadia produkcji w jednym pomieszczeniu, podział pracy. Skrócenie czasu produkcji, zwiększenie efektywności i wydajności.
Organizacja handlu: Do XI w wymiana między wsią a miastem była bardzo słaba, co wynikało z wszech panującej gospodarki naturalnej. To co np. rolnikowi było potrzebne do uprawy narzędzia żelazne etc. kupował od wędrownego sprzedawcy. W XI w nastąpiła intensyfikacja rolnictwa, pojawiły się nadwyżki żywności na wsi a w mieście wyrobów rzemieślniczych, pojawiła się większa ilość wędrownych handlowców a jednocześnie tworzyły się organizacje kupieckie- gildie. W każdym ośrodku miejskim gildia miała zapewniony monopol na całość produkcji i handlu. Spełniały funkcje religijne sądowe, organizowano w ich ramach dalekomorskie wyprawy handlowe (flotylle) lub lądowe (karawany). W przeciwieństwie do cechów gildie zrzeszały kupców różnych specjalności, gdyż nie istniała jeszcze sfera branży handlowej. Czynniki wstrzymujące rozwój handlu to: brak dobrej infrastruktury drogowo- mostowej oraz środków transportu lądowego i morskiego. Ponadto liczne bandy rabusiów, zbójców etc. prawa narzucane przez miasta:
Prawo składu- zmuszało przybywającego do miasta kupca do sprzedaży towaru lub pozostawienia go w składzie miejskim.
Częściowe prawo składu: polegało na zgodzie na wystawienie towaru do sprzedaży na ściśle określony czas
Przymus drogowy- obowiązek korzystania z określonych dróg prowadzących przez miasto
Prawo o gościach zabraniało handlowania kupców pomiędzy sobą bez pośrednictwa miejscowych handlarzy. Przywileje stanowiły niezdrową formę walki konkurencyjnej między miastami przy czym jedne bogaciły się kosztem drugich. Ograniczenia nie obowiązywały jedynie podczas jarmarków czyli periodycznie. Najsłynniejsze jarmarki miasta Szampanii, Troyes. Provins, Bar. Lagny. Pośrednicy nazywali się maklerami. Rodziły się kompanie handlowo- bankowe, firmy rodzinne z których największym był dom Bardich, Medicich. Poza handlem zajmowały się: deponowaniem pieniędzy z oprocentowaniem 6-10 % rocznie od osób i instytucji. Wenecjanie i Genueńczycy zawiązywali spółki w których na czas wyprawy jedni dostarczali środków finansowych a inni organizowali transport towarów. W XV w tworzono kompanie zajmujące się obrotem towarowym. Wprowadzenie ksiąg rachunkowych winien- ma. Wprowadzono też wynalezione przez Włochów ubezpieczenia towarów przewożonych drogą morską.
Hanza niemiecka to luźny związek miast północnoniemieckich i miast założonych na ziemiach nadbałtyckich. Monopol wokół handlu morskiego. Na czele Hanzy stała Lubeka. Miasto założył Adolf holsztyński protegowane przez Henryka Lwa i Waldemara II. Stało się po upadku tego ostatniego miastem cesarskim. Musiało odpierać dążenia książąt niemieckich do podporządkowania handlu swoim prawom i zasadom. W skład związku hanzeatyckiego wchodziły miasta niederlandzkie, polskie, szwedzkie, krzyżackie i niemieckie. Związek uzyskiwał przywileje od władców i umiał je odpowiednio wykorzystać. Miał przedstawicielstwa w miastach, które nazywały się kantorami jak Nowogrod Wielki, Londyn, Brugia) i mniejsze tzw. faktorie (Psków- Lizbona). Tworzono je dla ochrony interesów całego związku hanzeatyckiego Były też spółki komandytowe zakładane przez kupców niezrzeszonych, ich wkłady pieniężne umożliwiały zakup większej ilości towarów po korzystniejszej cenie.
Kierunki handlu morskiego i lądowego. dwa kierunki - lokalny i dalekosiężny. Spory zasięg miały miasta włoskie z Amalfi- były głównym kontrahentem Cesarstwa Bizantyjskiego. Wzmozona rywalizacja między Wenecją Genuą, Arabami, Bizantyjczykami.
Handel sródziemnomorski Aleksandria, egipt. Grecja, Indie, Chiny
Morze Płn i Bałtyk- szlak handlowy z zachodem Europy
Italia- Niemcy- Niederlandy
szlak lądowy- Rodan- Sekwana
ODKRYCIA GEOGRAFICZNE:- uzup.
ZAJĘCIA NR 5
Temat: Ekspansja kolonialna Europy XVI- XVIII w. Znaczenie geopolitycznych zmian na mapie świata dla międzynarodowego układu sił.
Konkwistadorzy- ludzie, którzy ruszyli śladami dawnych odkrywców, by zorientować się w bogactwach naturalnych, jakie występują na nowo odkrytych lądach. Nowe tereny początkowo eksploatowano szybko i chaotycznie. Z upływem czasu jednak coraz bardziej w sposób systematyczny i planowy. Stopień organizacji gospodarczej zależał od państwa- metropolii, której dana kolonia podlegała. Często dochodziło do konfliktów pomiędzy koloniami. Na czele polityki kolonialnej stały: Niemcy, Hiszpania, Portugalia, Niederlandy, Anglia, Francja. USA i Japonia dopiero dołączyły w XIX w.
Portugalia: Przyjęli kierunek ekspansji na wschód. Obejmował głównie tereny Indii, Afryki, potem amerykańskimi. By zapobiec konfliktom między państwami kolonizującymi papież Aleksander VI doprowadził do rozgraniczenia stref wpływów pomiędzy Portugalię a Hiszpanię. W 1494 r w Trodesillas dokonano podziału- Hiszpanie przejęli wpływy na zachód a Portugalczycy na wschód od 47 równoleżnika. Najpierw Portugalczycy zajęli wybrzeża Brazylii Pedro Cabral 1500 r, a następnie Azją do wybrzeży Indonezji (1513), Chin i Japonii (1543). Kolonizacja portugalska charakteryzowała się państwową strukturą. Na wybrzeżach Afryki Angolia, Mozambik, Zanzibar oraz Indii- Goa i Kalikat Protugalczycy zakładali faktorie, czyli placówki handlowe położone w krajach kolonialnych stanowiące obszar eksploatacji przez europejskie potęgi kolonialne, głównie przez Brytyjczyków, Francuzów Holendrów. Europejscy kupcy spotykali się z autochtonami sprzedającymi produkty rolne oraz swoje wyroby. Później faktorie stały się przyczółkami głębszej penetracji nieznanych bądź jeszcze nie podbitych terenów. Przez faktorie przechodziły towary ze skolonizowanych krajów dokonując w ten sposób eliminacji wpływów arabskich znad Morza Czerwonego i Oceanu Indyjskiego. W pierwszej połowie XVI w założyli faktorie na Półwyspie Malajskim (Malakka), Chinach (Makao) i Japonii (Nagasaki). Przyczyną tworzenia faktorii był deficyt ludnościowy w samej Portugalii. Nie było nawet odpowiedniej liczby osób do administrowania koloniami. Portugalczycy kontrolowali też tereny szlaków handlowych morskich. Największe zyski przynosił handel przyprawami korzennymi. Od XVI w byli w tym monopolistami szczególnie w handlu z Indiami ( złamany w XVII w przez Holandię). Mało inwestycji ze względu na zbyt dużą odległość od Afryki i Ameryki. Najważniejsze kolonie portugalskie to: Brazylia, Wyspy na Atlantyku (Madera, Wyspy Zielonego Przylądka, Wyspy Św. Tomasza), Mozambik, Angola, Azory. Później rozwinięto tam handel trzciną cukrową. Król nadawał kolonistom ziemię z nadzieją, że pomnożą jego dochody. Do 1580 gdy Portugalię włączono do Korony Hiszpańskiej.
Hiszpania: kierując swe wyprawy w kierunku zachodnim Hiszpanie opanowali prawie całą Amerykę Południową bez Brazylii i Gujany, Amerykę Środkową i Północną do 40 równoleżnika. Największa ekspansja przypadła na XVI w. Podbito wówczas Wielkie i Małe Antyle, Kubę, Meksyk (tam w latach 1519-22 F. Cortez zniszczył cywlizację Azteków) oraz Peru i Ekwador ( F. Pizarro zniszczył cywilizację Inków). Później rozciągnęli swoje wpływy na Filipiny łamiąc tym samym ustalenia demarkacyjne z 1494 r. Kolonizując i zasiedlając podbijane tereny ewangelizowali Indian. tworzono tzw. wicekrólestwa podporządkowane królowi, gdzie kolonizatorzy mieli prawo osiedlać określoną liczbę Indian i nadawać im status poddanych (encomenda- powiernictwo). Początkowo Hiszpanie eksploatowali swoje kolonie w sposób rabunkowy, koncentrując się na zdobywaniu metali i kruszców szlachetnych. Boliwia, Meksyk, Kolumbia- największe złoża. Do Hiszpanii kursowały tzw. srebrne floty. Indianie zmuszani do pracy w kopalniach masowo umierali. Bardziej znośne warunki były w majątkach rolno- hodowlanych gdzie zakładano hacjendes. Papieskie potwierdzenie monopolu na handel morski z Ameryką. Piraci dużą przeszkodą.
Holandia: Początki u schyłku XVI w, gdy wyczerpał się potencjał ekonomiczny państw półwyspu iberyjskiego. XVII w. zmiany w systemie handlowo- kolonialnym. U Holendrów rozpoczęła się rewolucja burżuazyjna będąca prężnym motorem wszystkich przemian gospodarczych. Najpierw podobny charakter do portugalskiej, potem osiedlanie kolonistów i plan zagospodarowania i planowej eksploatacji. Większe rozmiary kolonie w Afryce uprawiane przez chłopów zwanych Burami. W konkurencji z Portugalczykami w kwestii wpływów w Azji południowej i południowo- wschodniej stopniowo rozpoczęli ich podbój i zajmowanie. 1602 r bogaci kupcy z Amsterdamu założyli prywatną spółkę tzw. Kampanię Wschodnio - Indyjską. 1595 Holender Cornelis de Houtman dotarł do indonezyjskiej wyspy Jawa i w 1619 założył tam faktorię Batawia. Kolejno stamtąd podbijają wyspy „korzenne” , Japonię Tajwan, Cejlon. W połowie XVII w doszli do wybrzeży Tasmanii, Nowej Zelandii, Fidźi, Kurylów. Kolejny kierunek podboju Holendrów to Ameryka. Zajęto niektóre wyspy Morza Karaibskiego, Manhattan, Nowy Amsterdam. Do handlu z Ameryką i zachodnią Afryką utworzono Kampanię Zachodnioindyjską. Gujana i Surinam- rozwój plantacji. Kompanie miały generalnie szerokie uprawnienia: własne flota i armia, możliwość prowadzenia wojen, podzielona na 5 oddziałów Amsterdam, Rotterdam, Middelburg, Hoorn i Grooningen. W kompanii zasiadało 19 członków. Funkcjonowała aż do 1794 r.
Anglia: początkowo Anglicy nie angażowali się w większym stopniu w odkrywanie nowych lądów. Pierwsza próba podjęta pod koniec XV w za panowania Henryka VII (dopłynięcie do krajów Bliskiego Wschodu od strony. W 1498 John Cabot dopłynął do półwyspu Labrador w Ameryce Północnej. Następni to Richard Chancellor, który dotarł do Morza Białego zakładając w 1554 r Kampanię Moskiewską. ..Korsarze angielscy napadający na srebrne floty hiszpańskie uzyskali wsparcie królowej Elżbiety I. Podczas jednej z wypraw łupieżczych pod wodzą F. Drake'a w latach 1577 - 1580 Anglikom udało się opłynąć dookoła kulę ziemską. Śmiałe wypady Anglików spowodowały konflikt z Hiszpanią, która w 1588 r zorganizowała przeciwko U.K. tzw niezwyciężoną armadę. Niestety zakończył się on klęską Hiszpanii na kanale La'Manche. Anglicy zmotywowani w ten sposób rozpoczęli szerszą penetrację szlaków handlowych na Atlantyku i zdobycia wpływów kolonialnych w okolicach płw. Iberyjskiego. Ponadto opanowali Amerykę północną- pierwsza kolonia to Wirginia założona przez żeglarza Waltera Raleigh. XVII w przyniósł rozwój kolonializmu w Ameryce- uprawa tytoniu, pszenicy, ryżu, indygo.1607 założenie Jamestown, 1620 Plymouth. Do 1664 r. powstało 12 angielskich kolonii z N.Y. na czele. Ponadto Anglicy opanowali wiele wysp na Morzu Karaibskim: Jamajka, Bermudy, Bahamy, Trynidad. Do prowadzenia handlu z Indiami założyła Kampanię Wschodnioindyjską -autonomiczna z własnymi siłami zbrojnymi: Bombaj Surat Kalkuta, Madras- główne faktorie 1660 r.
Francja: Najmniej rozległe posiadłości morskie. luźny związek osadników z kolonizatorami. Brak zaangażowania większych nakładów finansowych przez Francję nie pozwalał na konkurencję z innymi potęgami kolonialnymi. 1535 - Cartier dociera do Kanady i zakłada Nową Francję, potem okolice rzeki Missisipi, Madagaskar. Główne porty Francji to Pondichery, Mahe
Podsumowanie: Jak widać kluczem do panowania w Europie było utrzymanie wpływów nad Atlantykiem. Najsilniejszą pozycję uzyskała i utrzymała Anglia, najsłabszą Francja. Politycznie- trwał konflikt pomiędzy wartościami dominującymi w średniowieczu a tymi które wchodziły na arenę epoki nowożytnej. Głównymi bohaterami stały się Imperium Habsburgów, Niederlandy, Czechy, Węgry, Hiszpania, Niemcy.
Hiszpania dążyła do wpływów w Italii, by zabezpieczyć swe interesy na Sycylii.
Francja- najpotężniejsze państwo narodowe kontynentu, nowoczesna armia, sprawny system podatkowy. nieznaczna rola polityczna szlachty
Anglia- zniszczona po wojnie dwóch róż konlikt francusko- habsburski + Anglia
ZAJĘCIA NR 6
XVI- XVIII w okres wczesnego kapitalizmu. Tworzą się podwaliny pod wykrystalizowanie nowego ustroju społeczno- gospodarczego dominującego w Europie. Ameryce Pn.
Kapitalizm- monopole państwowe, protekcjonizm celny, giełdy, banki, wolny rynek
Feudalizm- pań daje ziemię w lenno. renta feudalna.
Doktryna merkantylizmu zawiera zespół poglądów określających sposoby oddziaływania państwa na kształtowanie się gospodarki narodowej. Inicjatorem był Francis Bacon 1622 w rozprawie Historia panowania Henryka VII. Wskazywał iż celem tego kierunku jest stymulowanie i utrzymanie wzrostu potęgi narodowej. Sugerowano identyfikacje państwa z pieniądzem. Czołowi merkantyliści to Jean Bodin, Antonine de Montchtien, Antonio Serra Thomas Mun
W wersji pierwotnej merkantylizm zakładał iż miarą bogactwa i miarą potęgi państwa jest ilość nagromadzonego z metali szlachetnych. Powinno się zatem dążyć do systematycznego zwiększenia ich zasobów głównie poprzez handel zagraniczny.
Merkantylizm dzielimy na:
właściwy- ilość kruszców w kraju i dodatni bilans handlowy zależą od wsparcia przez państwo polityki protekcyjnej. Szczególnie w sferze eksportu. Uważano, że lepiej jest wytwarzać nawet drożej ale własne wyroby niż importować. Chcąc zabezpieczyć się przed wzrostem importu zaproponowano protekcjonizm celny- niskie cła wywozowe, wysokie wwozowe. Istotnym elementem gospodarki państwowej merkantylizmu jest tzw. autarkia gospodarcza- samowystarczalność. Promowano politykę pronatalistyczną- walkę z niskim przyrostem demograficznym. Anglia- merkantylizm handlowy, Francja- przemysłowy, Holandia.
Merkantylizm korzystny dla mieszczaństwa szczególnie w kwestii wymiany pieniądza i kapitału handlowego. Szlachta- dochody z ziemi umożliwiły inwestowanie w handel i przemysł. Burżuazja- aktywność gospodarcza na dużą skalę: inwestycje, akcje, działania, spekulacje:
Francja- kreatorem gospodarki jest państwo. Anglia- góruje własność prywatna, akumulacja kapitału handlowego i przemysłowego. Ostra kontrola władców na tle kolonialnym. Europa wywóz włókien , towarów luksusowych żelaznych, przywóz przypraw, kawy, kakao.
Holandia- merkantylizm handlowy- walka z reformacją sprzeciwy mieszczaństwa i arystokracji. 1581- oderwanie Niderlandów pn- Holandia . Handel głównie rybny nie stosowano protekcji celnej a wpłynęło negatywnie na rodzimy przemysł- stagnacja. Rozwój przemysłu stoczniowego
Holandia- rozwinięte sukiennictwo. lniarstwo. Najwydajniejsze rolnictwo hodowlane. Pomimo tego Holandia nie była samowystarczalna i musiała importować np. zboże z Europy zachodniej. Kupcy holenderscy byli bardzo zamożni, co ułatwiało sprawną i tanią organizację przewozów (fracht) oraz posiadali najsilniejszą flotę handlową. W Europie XVII Holendrzy mieli monopol na handel ¾ portów europejskich. Prowadzili też handel kolonialny z Japonią i Ameryką.
Fracht- opłata za przewóz towarów drogą morską. Ponieważ statki brały towary z miejsc oddalonych w różnym stopniu od miejsca dostawy potem regulowano różnice
Anglia wymierzyła przeciw Holandii tzw. angielski pakt nawigacyjny w 1651- zmagania obu państw na polu gospodarczym i militarnym. Rozegrały się dwie wojny morskie- 1652-1654 oraz 1672- 1678. Przegrane przez Holandię osłabiły jej pozycję lidera w handlu. Kontrast zasobów finansowych z jednostronnie rozwijaną produkcję tekstylną. Lokaty w różnych bankach, luksusowa konsumpcja doprowadziły do upadku Banku Amsterdamskiego.
Francja- merkantylizm przemysłowy. XVI w wojny religijne i dynastyczne spory o władzę. Pomimo to wykształciły się cechy polityki merkantylnej. Początki to czasy Henryka IV (1553- 1610). Król z dynastii Burbonów, Ludwika XIII (1610 - 1643) i Ludwika XIV (1643-1715). Znaczne zasługi w tej dziedzinie położył minister finansów Jean Baptiste Colbert- kolbertyzm. Skoncentrowanie się na polityce przemysłowej, która miała zapewnić wzrost produkcji narodowej. Cła protekcyjne na wyroby przemysłowe, ograniczenia w eksportowaniu surowców. Największe sukcesy kupcy i sprzedawcy luksusowych towarów- gobelinów, perfum, mebli, koronek, jedwabiu znad Rodanu. Sprowadzano rzemieślników z różnych krajów zakładano państwowe manufaktury- etatyzm ekonomiczny.
Dokonywano inwestycji w infrastrukturę komunikacyjną (budowa dróg, kanałów np. Langwedockiego) Podatki gruntowy, zespolenia podatków pośrednich w arendę ogólną. Popierano rozwój kompanii handlowych, politykę kolonialną
Działania Colberta zostały zaprzepaszczone poprzez wojny, na nic zdały się podwyżki podatku gruntowego. wzrost fiskalizmu- opór społeczny. Wzrost korupcji. Sprawa Johna Law który założył Bank Royale, namówił Francuzów do kupna akcji i splajtował.
Anglia- gospodarka merkantylna największe sukcesy w Anglii. Król z władcy feudalnego stał się monarchą absolutnym. Z państwa słabego Anglia przekształciła się w potęgę wczesnokapitalistyczną. Anglia pokonała monopol na handel sukna Flandrii. Od panowania Elżbiety I (1558-1603), wszechstronny rozwój przemysłowy, rozbudowa floty handlowej i wojennej, ekspansja kolonialna. Specyfika merkantylizmu angielskiego to ewolucjonizm, który kontrastował ze statyczną strukturą merkantylizmu reszty Europy. Wynikało to m.in. z kryzysu monarchii absolutnej. Silna rola burżuazji i szlachty- rewolucja burżuazyjna w latach 1640-1660 obaliła rządy absolutne a w 1668 obalenie dynastii Stuartów i ustalono monarchię konstytucyjną. Działalność swobody gospodarczej Habeas Corpus Act 1679 lepsza organizacja struktury finansowej państwa. Od 1588 złamanie potęgi morskiej Hiszpanii. Wspomniany Akt nawigacyjny dawał że towary pozaeuropejskie z Azji Afryki i Ameryki będzie można do Anglii przywozić jedynie na statkach Korony Brytyjskiej zaś europejskie towary na statkach angielskich lub producentów tych towarów. Londyn stał się konkurencją w pośrednictwie, gdzie prym wiódł Amsterdam. Doprowadziło to do ceł na towary angielskie, które wprowadziły inne państwa dla Anglii
Kameralizm Prusy, Austria, Rosja- pojawiał się w państwach tzw. absolutyzmu oświeconego. Przyjmując dodatni bilans handlowy, protekcjonizm celny, koncentrował się na fiskalnych kwestiach polityki państwa, przejawiającą się w nakładaniu wysokich podatków na wszystkie grupy społeczne. Podporządkowanie administracji rządowi, poprzez zarządzenia odgórne. Kameralizm- manufaktury nastawione na wyposażenie armii, protekcjonizm celny. Problem wydajności rolnictwa z ograniczeniem poddaństwa chłopów w dobrach państwowych. U Habsburgów zrealizowano wiele reform terezjańsko- józefińskich. Ożywienie i ochrona manufaktur krajowych przed konkurencją zewnętrzną. Zakaz sprowadzenia obcych towarów. Walka o poprawę produkcyjności rolnictwa. Szeroko zakrojona akcja kolonizacyjna, zmniejszono poddaństwo osobiste i sądownictwo patrymonialne, chłopi otrzymali własność dziedziczną ziemi. Wymiar pańszczyzny zmniejszono do 3 dni w tygodniu.
Rosja- merkantylizm i rygorystyczna polityka państwa, Manufaktury prywatne i państwowe, które składają się na okręgi przemysłowe. Manufaktury państwowe- monopol na towary luksusowe typu gobelin, sukno. Aktywność gospodarcza arystokracji rosyjskiej. Za przekształcenia systemowe płacili chłopi- obowiązek służby wojskowej, praca w manufakturach, rozwój stoczniowego, hutnictwa, górnictwa
Bulionizm- gromadzenie kruszców, zakaz wywozu towarów za granicę.
ZAJĘCIA NR 7
Polityka rolna krajów Europy Zachodniej i Środkowo- Wschodniej. Udział rolnictwa w kształtowaniu sytuacji ekonomicznej kontynentu na tle innych dziedzin gospodarki.
Rozwój gospodarczy Europy przebiegał dwufazowo- najpierw do końca XV wieku miał charakter jednotorowy, od XV- XVIII w zaś dwutorowy. Mówiąc o jednotorowości chodzi przede wszystkim o system feudalny- system senioralny i jego specyfikę zależności pan- wasal. Zapoczątkowanie zmian mających na celu zamianę pańszczyzny oraz podatków płaconych w naturze na czynsz pieniężny prowadziło do stopniowego rozluźnienia zależności feudalnej i poddaństwa chłopa. Rozczłonkowywano majątki feudalne, oddając ziemię chłopom w dzierżawę. Stąd znikał problem dwu-własności ziemi- zwierzchniej i użytkowej. Uzasadniano to wzrostem produktywności w gospodarstwach. Łaba- na wschód proces później na zachód -wcześniej. U schyłku XV w. całe majątki posiadał tylko Kościół głównie Francja, Hiszpania. Jednakże temu schematowi nie poddawała się Anglia, gdzie następowała koncentracja ziemi. Jednakże z czasem odstępowano od reguły tj. pan feudalny oddawał ziemię chłopu w bezterminową dzierżawę (emfiteuza). Sobie zostawiał jedynie rezerwę dworską, na której pracowali najemnicy. Jeśli oddawano całość gospodarstwa wraz z rezerwą wtedy właściciele korzystając z czynszu pieniężnego stawali się rentierami.
następował podział systemu gospodarczego na Europę wschodnią i zachodnią
XVI- XVIII- przyrost demograficzny we wschodniej części Europy zwiększył chłonność rynku wewnętrznego na produkty rolno- hodowlane. Dotychczasowe rycerstwo zaczęło zajmować się uprawą i przekształcać w osiadłą szlachtę. Problemem był nagminny głód pieniądza, psucie monety a co za tym idzie spadek wartości płaconych przez chłopów powinności czynszowych. W skrajnych przypadkach dochodziło nawet do powrotu do systemu pańszczyźnianego. Początkowo władcy temu przeciwdziałali ale bezskutecznie.- rola szlachty bardzo wzrosła. Gospodarkę zaczął cechować dualizm- z jednej strony hodowla, uprawa i handel wewnętrzny z drugiej dochody z kolonizacji. Wzrost poziomu życia- koszty, natomiast przyrost ludności spowodował problemy z jego utrzymaniem. Średnia gęstość zaludnienia 30 osób na km2. Wzrost popytu na artykuły rolne- szlachta dąży do powiększania areałów rezerwy pańskiej, przywracać pańszczyznę obwarowując ją prawnie w powstałych parlamentach szlacheckich. Tak powstał system folwarczno- pańszczyźniany, który w zakresie produkcji hodowlano- rolnej był dominujący.
Polska była największym państwem tej części Europy- przystosowała się szybko do nowego modelu i skoncentrowała handel na Czechy, Węgry.
Folwark- rolne gospodarstwo pańskie w obrębie włości feudalnej. Pracowali na nim chłopi lub najemnicy. Nastąpił zatem proces refeudalizacji wtórnego poddaństwa, ale w przeciwieństwie do średniowiecza był bardziej uciążliwy- chłop utracił własność użytkową.
Zachód Europy: Przemiany zachodziły pod wpływem intensywnego obiegu pieniądza. łączyło się to z dzierżawą, czynszem, pracą najemną. Zanikała zależność mieszkańców wsi od pana, a produkcja rolna nabierała charakteru towarowego. Pionierem w tej dziedzinie była Anglia- rewolucja burżuazyjna 1642-1660, jako impuls do kapitalizmu. System dzierżawny w Anglii nie był przyczyną opuszczania majątków przez ich właścicieli (landlordów). Specyficzne powiązanie zjawiska rozluźniania zależności feudalnych z koncentracją ziemi przez panów, a ci dzierżawili ją przedsiębiorcom rolnym- farmerom, albo długoterminowym arendarzom (copyholder). Odchodzenie od produkcji uprawnej na rzecz hodowli owiec- ogradzanie- przekształcanie pól uprawnych w pastwiska oraz zajmowanie mniejszych gospodarstw uprawnych i ziem gminnych i scalanie je żywopłotem. Od XVIII proces sankcjonowany ustawowo. Zmiany na wsi angielskiej przyspieszył proces sekularyzacji klasztorów, wykształciła się nowa szlachta tzw. new gentry oraz mieszczaństwo. ¼ gruntów otrzymali zamożni chłopi stając się wolnymi kapitalistycznymi farmerami.
Rewolucja cen - sprzyjała gospodarstwom farmerskim- ceny zboża i wełny rosły szybciej niż płace najemników. Niestety możliwości ich zatrudnienia były ograniczone- stąd pojawiła się warstwa biedoty- dawnych chłopów bezrolnych, zwiększyła się także liczebność armii do której część z nich wstąpiła z powodów braku środków do egzystencji.
Francja- XVIII w- tendencja do zawłaszczania gruntów gminnych przez panów pod wpływem koniunktury hodowlano- rolnej. Większość gruntów uprawiana przez chłopów na zasadzie wieczystej dzierżawy. Pan feudalny nie mógł usunąć chłopa z uprawianej ziemi. Wielka rewolucja dała chłopom prawo własności do uprawianej ziemi.
W wielu krajach obowiązywał system gdzie występowały elementy zaczerpnięte z obu systemów kapitalistycznego i feudalnego. Był to tzw. system półfeudalny polegający na połownictwie- Francja, Hiszpania, Włochy. Połownictwo miało zapewnić szlachcie dochody na odpowiednim poziomie- chłop w zamian za prawo do użytkowania ziemi miał oddawać połowę dochodów na rzecz pana oraz pokrywać koszty podatków dworskich. Do tego doszła robocizna -15 dni w roku i dziesięcina na rzecz Kościoła. Łącznie ciężary podatkowe pochłaniały ok. 60 % przychodów chłopa. W związku ze spadkiem wartości pieniądza także w Hiszpanii wprowadzono wtórną naturalizację gospodarki rolnej na wzór relacji feudalnych.
Pionierem były Niderlandy, gdzie 80 % ziemi należało do wolnych chłopów. Wprowadzono nowoczesne metody uprawy ziemi, rozwój sadownictwa i upraw przemysłowych np. tytoniu, lnu, wzbogacono i ulepszono pasze zwierząt, powszechna stała się melioracja, uprawy buraków i koniczyny, odejście od trójpolówki na rzecz płodozmianu. te zmiany nazwano pierwszą rewolucją agrarną. Wprowadzona następnie w Anglii przynosiła wymierne korzyści. Powstało nowe rolnictwo. Jednocześnie chłopi bezrolni udawali się w poszukiwaniu pracy do miast, gotowi pracować za niskie wynagrodzenia- zyski właścicieli zakładów, przekładały się na inwestycje prowadzące do rozwoju nowych technologii i stworzenia podwalin pod rewolucję przemysłową.
Rolnictwo w Europie środkowo- wschodniej
zwiększanie udziału pańszczyzny i poddaństwa w gospodarce rolnej. Nastąpił rozwój folwarków tworzonych z mniejszych gospodarstw i tzw. ziem opuszczonych. Czasem chłopów przenoszono na ziemie oddalone od gleb najżyźniejszych. Usuwanie jednak całkowite bez ersatz było sporadyczne (rugi chłopskie). Wynikało to nie z troski o chłopa lecz praktyczne umożliwienie mu środków do rozliczania się z panem. Folwarki zrównywały się w wielkości z gospodarstwami chłopskimi. 2 modele folwarków: ekspansjonistyczny, czyli związany z rynkiem zewnętrznym głównie zachodnioeuropejskim. produkty wywożono drogą bałtycką. Charakterystyczny dla Polski, Litwy, Niemiec. Model autonomiczny związany z rynkiem wewnętrznym głównie popyt na artykuły żywnościowe w miastach. Śląsk, Wielkopolska, Czechy, Morawy. Autonomiczny model był bardziej przyjazny dla rozwoju gospodarki, zwiększał kontakty wiejsko- miejskie. Pierwszy model był monopolistyczny - właściciele folwarków. Z tego względu kontakty wiejsko- miejskie z wyjątkiem miast portowych nie były możliwe. Portowy handel przez Gdańsk- 20 % całego eksportu polskiego żyta.
Łaszt- jako miara stosowany w liczeniu pojemności. Równał się 60 korcom. łaszt pszenicy =2400 kg,1 łaszt żyta= 2190 kg, jęczmienia 1780 kg.
Wtórna pańszczyzna uchwalona ustawowo- Polska 1520 r, Węgry 1548 r. Szlachta podjęła kroki by utrudnić swobodę przemieszczania się chłopa ze wsi do wsi i wsi do miasta. Gdy uzyskała dominację w parlamencie przywiązała chłopa do ziemi- nastąpił rozwój jurysdykcji patrymonialnej w ramach której pan mógł sprzedać chłopa z ziemią (Polska, Węgry, Śląsk, Czechy, Prusy Książęce, Górna Austria, Inflanty Rosja). Dopiero reformy uwłaszczeniowe z XIX w zniosły poddaństwo osobiste. XVII w przyniósł w krajach wschodnich kryzys- epidemie oraz zwiększenie wymiaru pańszczyzny ze względu na ciągły spadek wydajności produkcji rolnej. Wynikało to z większej ilości zgonów, buntów chłopskich, a także wojen prowadzonych przez państwa. Zwiększając wymiar pańszczyzny obniżano koszty utrzymania folwarku. Wynosiła od 5-6 do 10 roboczodniówek w tygodniu a w niektórych krajach była de facto nieograniczona
Bilans
początkowo rozwój nowych form produkcyjnych
wtórny rozwój cech feudalnych
szkodliwe dla rozwoju przemysłu w miastach
XVIII/XIX w- eksplozja demograficzna (Anglia, Prusy, Rosja, Holandia, Belgia, Włochy, Rosja, USA, Skandynawskie kraje)- tabl s.115
upowszechnienie pługu żelaznego, żniwiarki mechanicznej, kombajnu, snopowiązałki
w rolnictwie- postęp agrotechniczny
melioracja
1840 -dzieło Justusa Lebiego- chemia w zastosowaniu rolnictwa i fizjologii- początki nawozów potasowych i fosforowych
rośliny jako pasza- poprawienie mięsności zwierząt
zwiększenie ilości towarów wystawianych na sprzedaż
wzrost powiązania rolnictwa z przemysłem i transportem
Drogi do kapitalizmu
amerykańska- rewolucyjna
pruska- ewolucyjna
ZAJĘCIA NR 8
temat Rewolucja przemysłowa w Anglii i jej znaczenie gospodarczo - ekonomiczne na płaszczyźnie międzynarodowej.
Począwszy od XVIII w. Anglia była najbardziej rozwiniętym gospodarczo krajem świata, pomimo, że pod względem rozwoju przemysłu ustępowała kilku innym mocarstwom Europy i Azji. Podobnie jak w innych krajach Europy zachodniej podstawowymi formami produkcji były nakład (dominujący) oraz manufaktura. Od 1860 nastąpiły w Anglii daleko idące zmiany w produkcji przemysłowej, które nazywamy rewolucją przemysłową Anglii. Termin ten „wynalazł” Arnold Toynbee brytyjski historyk i filozof (1889- 1975), autor 12 tomowego dzieła pt. Studium historii, nauczyciel akademicki University of London. pracownik brytyjskiego MSZ w czasie I wojny światowej. Pod hasłem rewolucji przemysłowej A. Toynbee pojmował: przełom techniczny w produkcji przemysłowej- przejście od pracy ręcznej do przemysłowej, przełom ekonomiczny polegający na zmianach organizacji produkcji- powstanie dużych fabryk, zasady kalkulacji zysków, przełom społeczny- przechodzenie od społeczeństwa wiejskiego (rustykalnego) do miejskiego, industrialnego. W tym okresie powstało bardzo dużo wynalazków przyspieszających w istotny sposób proces produkcyjny. Najintensywniejszy rozkwit w latach 1760 -1830. Wtedy Anglia zdystansowała pozostałe kraje Europy i świata. Dopiero po 1830 inne kraje zaczęły wzorować się na koncepcji brytyjskiej. I tak jednak Anglia była o kilkadziesiąt lat rozwojowych do przodu.
Geneza rewolucji. Wiadomo że rewolucja była procesem wieloetapowym. Sprzyjało jej wyspiarskie położenie Anglii i potężna flota- czynniki chroniące przed inwazją z zewnątrz. Czynniki społeczne - handel przyczynił się do zatarcia różnic pomiędzy szlachtą a mieszczaństwem. Powstała nowa grupa szlachty nie związanej z ziemią tzw. gentelmeni, a ogradzanie się doprowadziło do zaniku stanu chłopskiego. Chłopi przenieśli się bowiem do miast i pracowali jako najemnicy. Nie bez znaczenia był ruch reformacyjny motywujący społeczeństwo do takich przemian. Oczywiście ważnym czynnikiem była akumulacja kapitału dzięki której można było kontynuować różnorakie inwestycje. Rozpadały się zatem struktury stanowe a ich miejsce zajmował sektor prywatny, system bankowy przyjazny społeczeństwu. Oprócz akumulacji kapitału wewnętrznego zyski dawał dochód kolonialny, rozwijające się rolnictwo nastawione na intensyfikację gospodarki. Zmiany w hodowli i gospodarce roślinnej. Nie bez znaczenia było zniesienie reglamentacji na przepływ siły roboczej- wprowadzono wolny wybór zawodu i pracodawcy (1553). W 1662 zniesiono poddaństwo osobiste chłopów, monopole cechowe, uchwalono prawo patentowe chroniące wynalazców.
Z przemysłowego punktu widzenia największy postęp odnotowano w niezbyt rozwiniętym do tej pory hutnictwie. Wielkie dymarki zastąpiono piecami hutniczymi. W 1735 r Abraham Darby użył po raz pierwszy do wytopu żelaza węgla kamiennego (wcześniej wytapiano na b. drogim węglu drzewnym). Koks podniósł wydajność pieców i skrócił czas wytopu. Późniejsze prace badawcze szły w kierunku ulepszania jakości wytopionego żelaza, co otwarło drogę do kowalstwa. Potem Henry cort wynalazł tzw pudlingowanie- płomieniowa obróbka roztopionej rudy. Zastosowano walce mechaniczne do roztopu żelaza.
Etapy rewolucji przemysłowej: obejmuje wiele dziedzin wytwórczości. Wyodrębniono w jej ramach kilka kierunków i dwie fazy zasadnicze. I faza- popyt na dobra konsumpcyjne sprawił że dynamika rozwoju przekroczyła pewien zasób wytwórczości. Druga faza- rozwój przemysłu ciężkiego- metalurgii, hutnictwa etc. Przewrót w przemyśle lekkim- przyjmuje się, że włókiennictwo stało się podwaliną pod zmiany w tej gałęzi gospodarki.Oprócz niej wełna, bawełna, zmiany w tkactwie- wynalezienie w 1733 przez Johna Kaya czółenka latającego. Potem powstało kilka maszyn przędzalniczych- pierwszą w 1764 r wynalazł James Hargreavaes opartą o napęd wodny. Potem w 1787 r Edmund Cartwright wynalazł krosno mechaniczne, zastępując całkowicie produkcję ręczną. Przemysł ciężki: topione żelazo wymagało mechanicznej obróbki. W 1794 Henry Maudslay wynalazł pierwszą tokarkę- obrabiarkę. Zaczęła się epoka produkcji maszyn za pomocą maszyn. Czas na udoskonalenie napędu - James Watt udoskonala maszynę parową. Zwiększenie sowbody lokalizacji przemysłu- uniezależnienie od warunków klimatycznych. Rewolucja w transporcie rozwój produkcji fabrycznej spowodował zapotrzebowanie na przewóz dużej ilości żelaza i produktów stalowych. tradycyjny kanał transportu- wodny, lądowy już nie wystarczał. Parowe statki- Robert Fulton 1804, 1814 lokomotywa- gregorge stephenson. Powstała kolej żelazna a w 1825 ruszyła linia regularna Stockton- Darlington. Łącznie w 1840 r długość tras kolejowych wynosiła 1350 km, 10 lat później 10 tys. km 1/3 gospodarczej działalności świata w rękach Anglii. Zmieniła się też struktura handlu zagranicznego- importowano tylko i wyłącznie surowce i żywność natomiast eksportowano wyroby tekstylne i metalowe. Anglia- wzrost produkcji, inne kraje jak Chiny, Indie- spadek. Zalew tanich twarów z Anglii doprowadził do dezindustrializacji przemysłu w innych krajach. Wydobycie węgla kamiennego- Anglia 67% światowej produkcji, surówka żelaza 35 mln ton rocznie. Huty to Glasgow, Brimingham, Dudley. Przemysł bawełniany 50 % światowego tabl. s. 104.
Wpływ rewolucji na USA i kontynent europejski. Rewolucja przemysłowa nie miała miejsca w innych krajach aż do 1820 r. W Europie wynikało to z przedłużonych stosunków feudalnych. z jednej strony zapóźnienie dawało Anglii szansę na supremację, z drugiej inne kraje miały wzorce, które dawały nadzieję na przyspieszenie tempa ich rozwoju. np. dziedziny techniczne. Pomimo tego Anglię wyróżniał znaczny stopień akumulacji kapitału- inne kraje nie mając takiego, nie mogły pozwolić sobie na równomierny proces rewolucji we wszystkich częściach. stąd ich rewolucja i rewolucja USA miała charakter regionalny. Tworzono tzw. oazy przemysłowe- zagłebia górnicze, metalurgiczne etc. intensywnie rozwijała się natomiast sieć kolei żelaznych. Drugim jeśli chodzi o siłę ekonomiczną państwem była po Anglii Francja. Jednak tam wciąż trwał silnie zakorzeniony merkantylizm handlowy i utrzymana pozycja szlachty. Chłopi nie posiadali swej własności- wciąż dzierżawa terminowa bądź wieczysta. presja burżuazji o dostęp do życia politycznego- nie miała praw.1789-1799 wlk rewol franc stworzyła przesłanki do uprzemysłowienia Francji i dokonania gruntownych przeobrażeń ustrojowych. 1804 kodeks cywilny-wolność wyboru zawodu, własność jako prawo absolutne. 1807 Kodeks Handlowy- regulacja prawa spółek: jawnej, komandytowej, akcyjnej. wojny napoleońskie ograniczały rozwój gospodarczy. pojawiła się konkurencja z zewnątrz.
Belgia- od 1830 intensywny rozwój przemysłu hutniczego i węglowego. Dzięki zasobom naturalnym; ruda żelaza, węgiel rozwój kolei a produkcja przemyłowa drugie m-ce na świecie. Największe ośrodki to Gandawa , Bruksela, Gerainy. Słynny przemysłowiec Cocerill. Ogólnie od 1850 rewol. przemysł Dania, Holandia, Szwajcaria, skandynawskie, Królestwo Polskie
Konsekwencje rewolucji przemysłowej: ekonomiczne i ogólnospołeczne. Ekonomiczne to przejście od gospodarki stagnacyjnej do dynamicznej, zmieniającej się błyskawicznie pod wpływem procesu technicznego. Koncentracja produkcji, zmiana liczby przedsiębiorstw, maszyny zamiast ludzi- zmiana organizacji produkcji, wzrost wydajności pracy. Produkcja masowa, nie liczenie na zysk od jednostki towarowej lecz od ilości sprzedanych egzemplarzy. Wśród bogatych i inwestujących zrodziła się burżuazja przemysłowa. Pojawienie się kolei i tzw gorączka kolejowa sprawiły że koszty transportu uległy obniżeniu
Społeczne to: miasta- generowały znaczną część dochodu narodowego , przyspieszenie procesu urbanizacyjnego- aglomeracje i skupiska fabryczne tabl. s 111.
luddyści
burżuazja inteligencka
proletariat fabryczny
ZAJĘCIA NR 10
Okres rozwoju kapitalizmu monopolistycznego
Definicja kapitalizmu monopolistycznego: związany z postępem w produkcji przemysłowej i metodach wytwarzania dóbr materialnych, który występował na tle II rewolucji przemysłowej wraz z towarzyszącą jej konsolidacją przedsiębiorstw i banków. Nowoczesne rozwiązania techniczne i organizacyjne zostały wprowadzone, jako antidotum na szerzący się od 1873 kryzys gospodarczy. Epokę charakteryzuje przejście od tzw. wolnego handlu do polityki neoprotekcjonizmu. Neoprotekcjonizm polegał na promowaniu koncepcji państwa jako podmiotu samowystarczalnego i odcięciu się od konkurencji światowej. Niezbędnym warunkiem do jego realizacji była ekspansja kolonialna, zwiększenie wpływu państwa na rozwój gospodarczy, upaństwowienie transportu i przedsiębiorstw usługowych- poczty, kolei, gazowni. Następowało więc odrzucenie działań o charakterze kosmopolitycznym. Neoprotekcjonizm był nacechowany silnym nacjonalizmem. Wysokie cła importowe na płody rolne i wyroby przemysłowe. Po 1890 r w większości europejskich krajów zaobserwowano prohibicjonizm- nieopłacalność importu ze względu na wysokie cła do 100%. Pod koniec XIX w krajami, które nie uległy tendencjom neoprotekcjonistycznym były: Anglia, Holandia, Belgia, Dania.
Koncentracja produkcji i centralizacja kapitału: postęp technologiczny stał się stymulatorem wzrostu produkcji, wpływając jednocześnie na proces łączenia się kapitałów i przedsiębiorstw w sytuacji, gdy osiąganie zysków gwarantujących opłacalność produkcji dla pojedynczego przedsiębiorcy było niezwykle trudne. Najbardziej kosztowny a poprzez to podatny na koncentracje kapitału był przemysł ciężki, na którym bazowała znaczna część ówczesnej gospodarki. Rozwinęły się nowe gałęzie przemysłu: chemiczny, elektrotechniczny górnictwo naftowe. Coraz większą wartość przedstawiał tzw. kapitał trwały w postaci licznych hal produkcyjnych i nowych urządzeń technicznych. Podnosiła się bariera inwestycyjna tak dla nowych, jak istniejących przedsiębiorstw. Proces inwestycyjny i długość jego trwania determinowała tempo amortyzacji lokowanego kapitału. Z drugiej strony coraz liczniejsza konkurencja wymuszała na przedsiębiorcach wdrażanie coraz to nowych metod produkcji, czy wydobycia i walki o obniżanie kosztów uzyskania wyrobu. Na wolnym rynku tylko takie zakłady miały bowiem szanse przetrwać. Postęp technologiczny wykluczał z gry przestarzałe zakłady i linie produkcyjne. Wszystko było jednak ze sobą powiązane np.; rozszerzenie możliwości transportowych, umożliwiło ściągnięcie taniego zboża z Rosji i USA. Tym samym spadły dochody rolników, którzy nie zamówili tak znacznej liczby produktów przemysłowych.
Kryzys gospodarczy z lat 1873-1874 zapoczątkował tworzenie się aż do 1900 r przedsiębiorstw o kapitale scentralizowanym, wypierających przedsiębiorstwa małe. To cecha charakteryzująca kapitalizm monopolistyczny. Dominacja wielkich przedsiębiorstw odnosiła się głównie do przemysłu ciężkiego. Zarysował się więc proces przejścia od indywidualnej własności do przedsiębiorstw o charakterze spółek akcyjnych. Kapitał składał się z udziałów wielu osób, a wielkość przedsiębiorstwa przestała zależeć od wielkości kapitału indywidualnego. Wywarło to wpływ na zdynamizowanie rozwoju gospodarczego. Proces łączenia kapitału mógł odbywać się także przez wchłanianie przedsiębiorstw mniejszych przez większe i silniejsze, lub też w efekcie ruchu połączeniowego, czyli fuzji. Nastąpił zatem proces zastępowania wolnokonkurencyjnego kapitalizmu monopolami, czyli przedsiębiorstwami o ogromnym potencjale finansowym. Powstanie wielkich struktur przedsiębiorstw, poprzedziły nieformalne umowy krótkotrwałe zwane porozumieniami dźentelmeńskimi. Dotyczyły ustalania i utrzymywania cen producentów tych samych produktów, czy podziału rynku wg. zasady terytorialnej lub wielkości sprzedaży. Koncentracja produkcji w monopolach przebiegała poziomo (wcześniejsza) lub pionowo (późniejsza). Pionowa koncentracja kapitału polegała na łączeniu w jednym przedsiębiorstwie kilku gałęzi przemysłu. Chodziło głównie o produkcję dóbr inwestycyjnych i skomplikowanych dóbr konsumpcyjnych, niezbędnych do wykonania kolejnych etapów obróbki surowca np. wydobycia rudy do wytopu stali. Koncentracja pozioma dotyczyła szerszego podporządkowania przedsiębiorstw tej samej branży, jednemu ośrodkowi decyzyjnemu. Celem powstania monopoli było po pierwsze eliminacja konkurencji w celu uzyskania swobody ustalania cen (zysk na max). W każdej gałęzi przemysłu kluczową pozycję uzyskiwało kilka przedsiębiorstw wytwarzających nawet ¾ produkcji. Wtedy dochodziło o zawiązania oligopolu, czyli kilku monopoli konkurujących ze sobą i starających się kontrolować jak największą część rynku. Wyróżnia się kilka sformalizowanych postaci związków monopolowych na zasadzie połączeń gospodarczych i prawnych, bądź tylko gospodarczych, przy zachowaniu odrębności formalno- prawnej. Są to
Kartel: Najprostsza forma monopolistycznych związków, skupia producentów tej samej branży, którzy ustalają ceny surowców i wyrobów oraz ich ilości (limity). Poza tym dokonuje podziału rynków zbytu, ustala warunki sprzedaży i terminów płatności. Jeżeli jedno przedsiębiorstwo było producentem kilku gałęzi przemysłu mogło wchodzić w skład kilku karteli. Najwięcej karteli utworzono w Niemczech
Syndykat: forma zbliżona do kartelu, ale ze wspólnym dodatkowym biurem sprzedaży przez które przechodziła cała produkcja. Pierwsze syndykaty w Europie i tu było ich najwięcej.
Trust: jeszcze ściślejsza forma związku monopolowego, polegająca na łączeniu przedsiębiorstw tej samej bądź pokrewnej branży pod stałym zarządem koordynującym wielkość produkcji i poziom cen. Przedsiębiorstwa wchodzące do trustu zrzekały się samodzielności i całkowicie podporządkowywały kierownictwu. Podział zysków zależał od ilości zdeponowanych akcji zrzeszonych przedsiębiorstw. Trusty powstawały przede wszystkim w USA i Anglii.
Koncern: forma monopolu pod centralnym zarządem lecz z odrębną osobowością prawną, powstającą najczęściej przez wykupywanie akcji mniejszych przedsiębiorstw przez większe. Najczęściej na drodze koncentracji poziomej, czyli tej samej branży, rzadziej pionowej.
Holding: grupa firm o wzajemnych powiązaniach kapitałowych na czele których stoi podmiot dominujący z pakietem kontrolnym.
Liczba monopoli bardzo szybko rosła: 1890- 210, 1905- 366. Liczba trustów w USA 1900- 185, 1907- 250. Porozumienia monopolistyczne zmierzały do zorganizowania rynków zbytu dla swych wyrobów, by zmaksymalizować zyski, przy eliminacji konkurencji. Jednocześnie przyczyniały się do racjonalizacji produkcji, obniżenia kosztów produkcji, wprowadzenia standaryzacji i normalizacji wyrobów. Negatywnym efektem było zawyżanie cen co zmniejszało popyt, a tym samym ograniczało produkcję i stymulowało wzrost bezrobocia. Ceny były efektem jednostronnych decyzji monopolistów a nie efektem rachunku ekonomicznego. Koncentracja kapitału powodowała, że największe monopole starały się dyktować ceny nie tylko w kraju ale i na rynkach światowych. Walka o strefy wpływów między związkami monopolistycznymi zaostrzała się. Nie istniała możliwość powstania jednego ogólnoświatowego monopolu. Zawiązywano więc porozumienia wielkich przedsiębiorstw na rynku m- narodowym co de facto oznaczało monopol ponad graniczny. Próba koncentracji i centralizacji kapitału także w bankowości. Skupywanie akcji do tzw. pakietu kontrolnego, udzielanie kredytów mniejszym bankom przez większe. W efekcie bankowa wolna konkurencja przestała istnieć a rynek zdominowała grupa kilkunastu banków. Doszło do połączenia kapitału bankowego i przemysłowego co stworzyło kapitał finansowy. Władająca nim grupa nazwana oligarchią finansową. Oligarchowie mając ogromny kapitał wpływali na kierunki rozwoju firmy i sposób sprawowania w niej władzy. Najsłynniejsze rodziny oligarchów to: Rotschild, Heine, Bamberger, Mendelssonos, Odier, Rockeffeler, Morgan. By pominąć antytrustowe ustawodawstwo tworzyli holdingi działające na zasadzie spółek akcyjnych. Noty giełdowe.
Przeobrażenia w systemie bankowo- walutowym: Rozwój gospodarki kapitalistycznej skutkował zmianami w systemie pieniężnym. Rozpowszechniono pieniądz papierowy na przełomie XVIII i XIX w. Miał bimetalistyczne pokrycie w złocie i srebrze. Bimetalizm polegał na trudności w utrzymaniu właściwej proporcji pomiędzy wartością złota i srebra. Przyszłość upatrywano w rozwoju kredytów inwestycyjnych, długoterminowych i stabilnych. Powołano łacińską unię monetarną grupującą europejskie kraje bimetalistyczne jak: Bułgaria, Francja, Serbia, Włochy, Belgia, Szwajcaria, Grecja, Finlandia, Hiszpania. Ustalono relację wartości pomiędzy złotem a srebrem na 1:15,5. Wzrost wydobycia srebra spowodował jego deprecjację. W związku z tym zmieniono proporcję na 1:20 , jednakże w kolejnych latach musiała ulec ona zwiększeniu. Następną innowacją było wprowadzenie systemu waluty złotej. Oznaczał on, że wartość walut krajowych miała określony stosunek tzw. parytet do złota, którego ilość musiała odpowiadać ilości emisji banknotów w danym kraju. z tego względu udawało się utrzymać kurs walut na stałym poziomie. Monometalizm- złoto jedynym środkiem płatniczym, został zamieniony na bimetalizm, a monety srebrne jedynie jako bilon. Przyjęto nowy system upraszczający większość bankowych operacji sprzyjając rozwojowi bankowości, przemysłu i handlu. Kredyty krótkoterminowe zostały zdominowane przez długoterminowe. Stworzono banki emisyjne centralne, które były upoważnione do wypuszczania w obieg pieniędzy papierowych. Pojawił się też Bank centralny, określający stopy procentowe i będący przez to kreatorem gospodarki i oddziałujący na politykę pieniężną.
Zmiany w kierowaniu przedsiębiorstwem i w organizacji pracy:
Koncentracja kapitału i zwiększenie rozmiarów przedsiębiorstw spowodowały radykalne zmiany w ich funkcjonowaniu. System naukowej organizacji pracy polegał na maksymalizacji wydajności pracy pracowników, maszyn i urządzeń na drodze dokonywania usprawnień organizacyjnych. Nowe metody organizacji pracy stały się oprócz nowoczesnych technologii głównymi czynnikami rozwoju produkcji przemysłowej. Ważna była standaryzacja części produkcji, która sprawiła obniżenie kosztów produkcji. Zastosowano system taśmowy (potokowy) polegający na całkowitym zmechanizowaniu czynności produkcyjnych, aby praca przebiegała bez przerwy. Nowy system taśmowy po raz pierwszy zastosowano w rzeźniach w Chicago. Jednym z twórców ładu organizacyjnego był Frederick Taylor. Swe tezy zaprezentował w książce „organizacja przedsiębiorstwa” Jego założeniem głównym było zwiększenie wydajności pracy a temu miało służyć dokładne sprecyzowanie rodzaju wykonywanych czynności i czasu na ich pełną realizację. Miało nastąpić określenie norm pracy i ustalenie tzw. akordowych wynagrodzeń. Związki zawodowe zarzucały, iż teoria ta nie uwzględnia psychofizycznych możliwości każdego pracownika i warunków pracy. Następny był Francuz Henry Fayol, który twierdził iż zarządy przedsiębiorstw i urzędów powinny być różnie kierowane. W firmie oddzielenie własności od zarządzania. Przedsiębiorcę zastąpiono dyrekcją, menadźerami.
Zmiany w międzynarodowym systemie gospodarczym: problemy Anglii ze sprostaniem nowym wymogom pojawiły się pod koniec XIX w., co było konsekwencją braku modernizacji przestarzałego parku maszynowego. USA, Japonia, Niemcy bez problemu zwyciężały z angielską konkurencją. Wyższa wydajność i jakość produkcji. Ceny na towary spadły bo było nasycenie ich na rynku. Oprócz tego wyrastała konkurencja państw pozaeuropejskich, azjatyckich, południowoamerykańskich. Produkcja surówki żelaza- głównie USA- w latach 1870 -1913 z 1,7 mln. do 32 mln. Rozpoczęła się też nowa fala kolonializmu europejskiego, dzięki czemu dokonano podziału wpływów, następnie utworzono półkolonie. Działano trochę w imię hasła posłannictwa białego człowieka względem ras niższych. Ekspansja została poparta przez monopole, oligarchię finansową i kręgi drobnomieszczańskie. Na terenie kolonii powstawały przedsiębiorstwa, gdzie lokowano kapitały. Nastąpił podział świata na posiadłości i strefy wpływów kilku mocarstw. Generalnie całkowity obszar kolonizowany to ok. 75 mln km. Oprócz tego istniały tzw. półkolonie i kraje zależne, do których należały: Afganistan, Arabia Saudyjska, Chiny, Kuba, Mongolia, Persja, Serbia, Syjam, Turcja. Rywalizacja z walki handlowej między mocarstwami przerodziła się w walkę o pozycję polityczną na świecie. Chodziło o nowe rynki zbytu, nowe źródła surowców dla szybko rozwijającej się produkcji przemysłowej. Nastąpiła zmiana w eksploatacji kolonii- dawniej zwracano uwagę na metale szlachetne, kruszce, obecnie na surowce przemysłowe jak: ropa naftowa, kauczuk, metale kolorowe. Kolonialna polityka nabierała charakteru systemowego, polegającego na osadzaniu ludności z innych metropolii Europy, rozwojowi stosunków towarowo - pieniężnych z zastosowaniem pracy najemnej
Historia mocarstw kapitalistycznych- podział na stare i nowe. Wśród starych jednym była Wielka Brytania, która straciła swą dominację gospodarczą na kontynencie- zbytnie przywiązanie do tradycyjnych metod wydobywczych np. w górnictwie, zaniedbanie rozwoju nowoczesnych gałęzi przemysłu i linii produkcyjnych. Podtrzymywanie wolnego handlu co kłóciło się z neoprotekcjonizmem. Ochrona własnych produktów, poprzez znakowanie towarów importowanych zamiast zniechęcać - dodatkowo zachęcała nabywców. Dodatkowo liberalna polityka w handlu zagranicznym umożliwiła napływ tanich importowanych towarów i stanowiła przyczynę ograniczenia produkcji.
Francja u schyłku XIX w. też utraciła pozycję drugiej potęgi gospodarczej świata. Wpływ na to miała przegrana w 1870 r wojna z Prusami w rezultacie której Francja straciła przemysłowe Alzację i Lotaryngię i dostęp do rud żelaza. Poza tym kontrybucje wojenne, niż demograficzny, to wszystko sprawiło, że jej znaczenie ekonomiczne na świecie znacznie osłabło. Specyfika francuskiej produkcji polegała na koncentrowaniu się na produkcji wyrobów luksusowych. Po spłatach kontrybucji przemysł stał się innowacyjny- mechanizacja, energetyzacja. Ruszył pierwszy samochodowy koncern- Renault. Monopolizacja objęła przemysł ciężki, przemysł lekki nadal drobne przedsiębiorstwa. Rolnictwo- kryzys- niskie ceny i wydajność produkcji. Na pewno korzyści dała Francji polityka kolonialna Azji i Afryki. W sumie miała ich ok. 10 mln km 2
Rosja: wojna krymska i poniesiona w niej klęska dała rosyjskim władzom do zrozumienia, że trzeba kraj podźwignąć z kryzysu gospodarczego a przede wszystkim z zacofania. Duży dystans pomiędzy rozwojem krajów uprzemysłowionych a Rosji uniemożliwiał jej odegranie większej roli na zewnątrz. 1861 zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów. Lata 70- te reformy administracyjne, wojskowe i finansowe. Od 1880 Rosja weszła w fazę industrializacji. Uprzemysłowienie oparto na etatyzmie i interwencjonizmie państwowym. Budowa kolei transsyberyjskiej. Państwo stymulowało rozwój sektora prywatnego. Ważnym dla koniunktury była rozbudowa przemysłu zbrojeniowego. Do 1914 r powstało Zagłębie Donieckie, Krzywy Róg, Okręg Petersburski. Problemem było zacofane rolnictwo i słaba pozycja ekonomiczna rosyjskiej burżuazji. Likwidacja wspólnot wiejskich przez premiera Stołypina, co pozwoliło by chłopi powiększali rozmiary swych gospodarstw
Młode państwa kapitalistyczne: USA, Niemcy, Japonia
USA- szybka odbudowa po wojnie secesyjnej i gwałtowny wzrost gospodarczy. Stymulacja poprzez bogactwa naturalne i możliwości rozwoju produkcji rolnej. Napływ kapitałów obcych głównie brytyjskiego- pozwolił na osiedlenie terenów od Missisipi po Pacyfik. Południe- kryzys strukturalny związany z likwidacją niewolnictwa i zmianami w polityce handlowej. Wielkie plantacje bazowały na pracy najemnej. 1870-1913- największa dynamika produkcji. Przyjęcie ustaw antykartelowych i antytrustowych (Sherman Antitrust Act) nielegalne są porozumienia ograniczające konkurencję, produkcję i poziom cen. Próba pozyskania wpływów w Ameryce Łacińskiej na mocy dotryny Monroego. Izolacjonizm od Europy
Niemcy- zwycięstwo nad Francją przyczyniło się do zjednoczenia kraju. Od 1871- 1914 prawdziwy rozkwit gospodarczy. Budowa potęgi politycznej i gospodarczej, poprzez m.in. ekspansję kolonialną. Rewolucja agrarna, wzrost gospodarczy tworzenie spółek za pożyczone kapitały nastawione na zysk
Japonia: izolacjonizm, zamach stanu w 1867 przerwał go i wyprowadził na 3 miejsce gospodarczej potęgi, reforma walutowa, oświaty, działalność etatystyczna