Barokowa wizja świata w poezji Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego.

Mikołaj Sęp - Szarzyński (1550 - 1581). Przeżył dramat odejścia od własnej religii, potem nawrócenie. W 1601 wydano tomik pt. "Rytmy albo Wiersze polskie". W cyklu tym dominują sonety - kunsztowne formy stroficzne składające się z czternastu wersów ułożonych w dwie zwrotki czterowersowe, czyli quatriny i dwie zwrotki trójwersowe, czyli tercyny.

Szczególny rozkwit sonetu przypada na twórczość Dantego i Petrarki, później rozwijał ten gatunek Ronsard. Wyróżniamy dwa rodzaje sonetów - włoski zakończony klasyczną tercyną z układem rymów a - b - a oraz francuski, zakończony dystychem, tj. Dwuwierszem z układem rymów a - a.

Sonet IV

Autor wyraźnie nawiązuje do księgi Hioba. "Bojowanie byt nasz podniebny" - życie to ciągła dramatyczna walka, w której chodzi o doskonalenie duchowe. Wrogami są Szatan, pokusy, własne ciało. Walkę tę można zwyciężyć jedynie z Bogiem. Człowiek, odmiennie niż w renesansie, jest "wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie". Owe rozdarcie, dysharmonia moralna powoduje, iż wybiera przede wszystkim zło, żyje w mroku i chaosie. Dobro można osiągnąć jedynie przy pomocy Boga. Wyobrażenie świata pełne jest antynomii - sprzeczności dobra i zła, materii i ducha, Boga i Szatana, a nawet świata i Boga. Zdolność czynienia dobra pochodzi od Boga i jest łaską.

Sonet V

Miłość ludzka polega na przywiązaniu do dóbr doczesnych. Człowiek źle rozpoznaje rzeczywistość, gdyż celem jego miłości powinien być Bóg. Myśli zwiedzane żądzą upiększają doczesne wartości, lecz nie mogą ochronić przed lękiem, bólem i cierpieniem. Daremnie zabiegamy o bogactwo, piękno i władzę. Człowiek jest zbudowany z materii, więc jego pożądanie tejże materii jest naturalne. Jest także bytem antynomicznym, materia przesłania mu prawdę, której winien szukać by zaspokoić swoją duszę. Dramat ludzkiej egzystencji polega na niemożności rozpoznania tego co jest prawdą i jak jest rzeczywista hierarchia wartości. Statyczna renesansowa wizja świata została zastąpiona dynamiczną.

Język wiersza pełny jest inwersji, epitetów metaforycznych, peryfraz. Zawikłanie językowe jest symboliczne - oznacza zawikłanie natury człowieka.

Różnice między renesansową a barokową wizją świata.

Humaniści wyrażali w swej twórczości wiarę w poznawcze możliwości człowieka, odrzucali średniowieczną koncepcję życia nacechowanego grzechem pierworodnym. Wybór człowieka zależał jedynie od władz rozumu i woli. Utwory charakteryzowały się przejrzystym językiem, prostymi środkami ekspresji artystycznej, klasycznymi figurami stylistycznymi, gatunkami literackimi zgodnymi z zasadą decorum - odpowiadały koncepcjom życia człowieka renesansowego, język oddawał harmonię opisywanej rzeczywistości.

U Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego świat jawi się jako trudny do zrozumienia - mroczny byt, antynomie dobra i zła, miłości i nienawiści, przemijania i wieczności. Człowiek jest istotą dysharmonijną - natura ludzka jest słaba i skłonna do grzechu, więc nie może wybrać dobra mimo, iż umie je rozpoznawać. Natura ludzka to synteza aspektów duchowych oraz materialnych, cielesnych - dysharmonia wyraża się w rozdarciu pomiędzy duchem a ciałem, rzeczy materialne zasłaniają cnoty i szlachetne cele. Język charakteryzuje się dynamiką, występuje inwersja zdania, zawikłanie jego szyku, epitety metaforyczne, antytezy oddające antynomiczny charakter bytu. Kształt artystyczny jest językowym obrazem skomplikowanej materii rzeczy świata tego.

"Myśli" Pascala oraz praca pt. "Mikołaj Sęp - Szarzyński" Jana Błońskiego jako wstęp do rozważań o kulturze baroku.

Wizja Pascala - świat jest zagadką, rzeczywistością obcą człowiekowi, szczególnie w aspekcie spraw duchowych, jego kompetencje poznawcze są bardzo ograniczone. Autor podkreśla, iż mimo wszystko człowiek jest godnym stworzeniem, stara się oddzielić rozważania nad poznaniem świat od myślenia religijnego. Z perspektywy ludzkiego losu wiara jest "opłacalna" - człowiek wierzący mniej ryzykuje, kosztem małych wyrzeczeń zyskuje perspektywę wieczności.

Artykuł Jana Błońskiego godzi w stereotypowe wartościowanie epok kulturowych. Wszelkie podziały, próby schematyzacji są intelektualnym uproszczeniem. Epoki są wszak wyrazem i człowieczego zagubienia, i poszukiwaniem prawdy, świat natomiast jest wielką ekspresją ducha.

Barok

Barok to epoka w dziejach kultury (koniec XVI wieku - połowa XVIII). Pochodzenie terminu jest tajemnicze - może od portugalskiego słowa barocco oznaczającego perłę o nieregularnych kształtach lub też baroco - nazwa sylogizmu, tj. sposobu rozumowania - oznacza rozumowanie nazbyt skomplikowane. Barok szczególnie w kulturze francuskiej budził początkowo złe skojarzenia.

Barokiem nazywano takie dzieła sztuki, które ostentacyjnie łamały klasycystyczne normy tworzenia. Ojczyzną baroku były Włochy, później zaistniał on w Niemczech, Polsce, Anglii, Francji, Niderlandach, Ameryce Łacińskiej.

Duchowość barokowa:

• epoka powstała w wyniku odnowy życia religijnego po zakończeniu soboru trydenckiego, z drugiej strony nastąpił kryzys świadomości religijnej,

• rozwój nauki i filozofii, subiektywizm, sceptycyzm, relatywistyczna krytyka świata, pojęcie nieskończoności świata,

• konflikt pomiędzy naukowym widzeniem świata a religią i potocznym doświadczeniem,

• emancypacja nauki zrywającej swe więzy z teologią.

Koncepcje postrzegania człowieka:

• człowiek - istota myśląca, obca we wszechświecie i przeciwstawiona mu w sposób bezkompromisowy - Kartezjusz i Pascal,

• człowiek - istota całkowicie zjednoczona ze wszechświatem, pozbawiona duszy - Hobbes i Bacon,

• człowiek - istota należąca do uduchowionej, myślącej natury - Baruch Spinoza,

Religijność epoki:

Religijność barokowa jest odmienna od poprzednich form religijności, jest wynikiem spotkania teologii z humanizmem. Proces ten ma miejsce w kościele potrydenckim - akcentowanie człowieczeństwa Chrystusa - ukształtowany w baroku kult Serca Jezusowego.

Ignacy Loyola - założyciel zakonu jezuitów, twórca koncepcji humanizmu teocentrycznego.

Franciszek Salezy - koncepcja humanizmu pobożnego.

• religijność akcentuje dobroć Boga, kult eucharystyczny,

• Kościół pojmowany jako miejsce zbawczego działania Boga, wyraźny związek pomiędzy Kościołem doczesnym a triumfującym Kościołem Niebieskim,

• postawa wierzącego - ufność,

• Kościół potrydencki - wyraziście nakreślona świadomość zwycięskiego wkroczenia w nową erę, utrata renesansowego zagrożenia innowierców - stąd triumfalizm religijny - jednoczenie ducha rycerskiego z optymistycznym maksymalizmem religijnym (wierzący mógł się uważać za rycerza Chrystusa),

• pobożność ludowa - procesje, pielgrzymki, przesadne manifestowanie przeżyć religijnych, przewaga obrzędu nad tym, co intelektualne, zanik poczucia winy.

Estetyka barokowa.

• piękno jest niewytłumaczalne - subiektywizm estetyczny,

• nie istnieje obiektywne piękno w naturze - zainteresowanie tematami tradycyjnie uznanymi za nieestetyczne,

• fascynacja brzydotą jako jeden z przejawów estetyki,

• próba odkrycia tajemnicy ludzkiego losu, sensu świata i życia w sztuce,

• H. Wölfinn - "estetykę renesansową cechuje statyczność, jasność, linearność, forma zamknięta; estetyka barokowa jest przeciwieństwem - kompozycja otwarta, dynamika, ciemność, malarskość"

Cechy i wyznaczniki stylu barokowego : ruchliwość, kolor, patos, bogata symbolika i alegoryczność, dekoracyjność, kontrast, niepokój, kwietyzm.

W budownictwie - bogate formy geometryczne są wyrazem silnej ekspresji religijnej, Kościoła przyciągającego rzesze wiernych.

Sztuka retoryki - doskonałe dzieło retoryczne zawiera pouczenie wzbudzające wzruszenie, oddziałuje na zmysły słuchacza - tak właśnie Kościół chciał oddziaływać na wierzących.

Periodyzacja baroku w Polsce.

1. 1580 - 1620 - barok wczesny - rozwój literatury metafizycznej,

1. 1620 - 1680 - barok dojrzały - rozwój literatury sarmackiej i dworskiej,

2. 1680 - 1740 - barok schyłkowy - czas upadku kulturalnego związany z epoką saską,

Tło historyczne :

• absolutyzm oświecony we Francji,

• monarchia burżuazyjna w Anglii,

• w Polsce demokracja szlachecka

Cały wiek XVII zdominowany jest przez ciąg nieustających wojen z Moskwą, Tatarami, Turkami, Szwecją. Liczne konflikty wewnętrzne, m.in. powstanie Kozaków. Ostatnia wielka wygrana bitwa - 1683, ostatni sukces Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Polski parlamentaryzm przeżywa kryzys, w 1652 po raz pierwszy zerwanie obrad sejmu przez "liberum veto". Wieś opiera się na gospodarce pańszczyźnianej - ucisk chłopów, gospodarka ekstensywna. Zniszczenia ziem polskich osiągnęły w tym okresie 45% majątku kraju - mniej więcej tyle, co podczas II Wojny Światowej.

Poezja barokowa.

Marinizm - Jan Baptista Marino - włoski poeta. Kierunek cechuje dążenie do takiego ukształtowania formy i języka, aby zachwycić czytelnika "pomysłem" na dzieło - treścią, językiem, paradoksem. Wiersze zawierały wyszukane tropy stylistyczne, anafory, oksymorony, hiperbole, antytezy, gradacje, polisyndetony.

Przedstawicielem w Polsce był Jan Andrzej Morsztyn, twórca "Kanikuły albo psiej gwiazdy" (1647) oraz "Lutni" (1661).

"Niestatek"

Wiersz ten traktuje o niestateczności kobiet. Autor dla podkreślenia tego poglądu przedstawia szereg sytuacji mających zaistnieć wcześniej niż zmiana kobiecej natury. Mamy tu do czynienia z anaforami, oksymoronami ("groźbą uspokoi", "niemy zaśpiewa"). Morsztyn gradacyjnie szereguje owe porównania, aby zaskoczyć czytelnika oryginalnością podejścia do problemu niestałości niewiast.

Twórczość Daniela Naborowskiego.

Naborowski był wykształconym kalwinem, miał bogate kontakty z innowiercami. Korzystał z inspiracji modnych wówczas prądów artystycznych - był przedstawicielem dworskiego nurtu poezji barokowej. Korzystał z charakterystycznych dla marinizmu środków ekspresji artystycznej. W jego twórczości dominowały motywy religijne, filozoficzne.

"Marność"

Sam tytuł wskazuje na źródło inspiracji. Autor często rozwijał takie aspekty jak przemijanie, sens żywota - sięgał do Biblii i tam szukał odpowiedzi, szczególnie w księdze Koheleta. Twórcze wykorzystanie motywu vanitas vanitatum jest ściśle związane z filozoficznym zainteresowaniem czasem w dobie baroku. Zastanawiano się czym jest czas, badano relacje pomiędzy ludzkim pojęciem czasu a czasem obiektywnym. Świat jest marnością, ale człowiek nie powinien się trwożyć, tylko radować się swym doczesnym życiem zgodnie ze swoim sumieniem.

"Krótkość żywota"

Poeta posługując się kilkoma konceptami chce oddać tępo przemijania. Zauważa, że procesy narodzin i śmierci są na porządku dziennym i niewiele się od siebie różnią, łono matki jest zarazem grobem - wiersz o przygodności ludzkiego życia.

"Do Anny"

Choć wszystko przemija, to autor zada respekt czasowi - jego miłość do Anny nie przeminie.

"Cnota grunt wszystkiemu"

Cała ludzka egzystencja jest jednym wielkim paradoksem. Nic co ludzkie nie jest rozumne z punktu widzenia wieczności. Autor nawiązuje do fraszek i trenów Kochanowskiego - ukazuje starania o bogactwo jako coś zbytecznego. Człowiek taki jest nędzarzem, o wiele bogatszy jest od niego człek cnotliwy - ma on wszystko, choć nie ma nic.

"Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem falzgrafem reńskim obranym królem czeskim"

Naborowski zachwyca się oczami królewny. W pierwszej części wiersza szuka stosownego porównania - do pochodni, słońca, gwiazd. W drugiej mówi, iż żadne z porównań nie jest stosowne, a w trzeciej, że znajduje w nich wszystko - i słońce, i gwiazdy, ba, nawet bogów.

Sarmatyzm.

Sarmatyzm stanowi podstawę polskiej obyczajowości, religijności, polityki. Zaczyna się w XV wieku. Szlachta polska w dobie swej świetności poszukiwała swych korzeni - znalazła je w starożytnym ludzie Sarmatów (w rzeczywistości był to koczowniczy lud irański zamieszkujący dorzecze Wołgi). To szczególne pochodzenie miało tłumaczyć szczególną rolę jaką szlachta odgrywała w Polsce.

Sarmatyzm ma dwa znaczenia - pierwsze oznacza styl życia szlachty w XV i XVI wieku, drugie - rozbudowaną ideologię szlachecką. Początkowo sarmatyzm utożsamiano z pozytywnymi cechami szlacheckimi - męstwem, dzielnością. Z czasem następuje rozwój zakresu znaczeniowego o kult złotej wolności, mesjanizm - pogląd religijny mówiący o istnieniu jednostkowego lub zbiorowego mesjasza. Szlachta polska miała poczucie, że Polska stanowi przedmurze chrześcijaństwa - musi stawić czoła pogańskiej nawale, była wszak najdalej na wschód wysuniętym państwem chrześcijańskim. Stykała się z prawosławiem i islamem, wskutek ataków tureckich. Mesjanizm narodowy to przekonanie o szczególnej roli polityczno - religijnej Polaków. Gruntuje się w czasach baroku wiara obecna od zarania państwowości polskiej - o szczególnej roli jaką odgrywa Matka Boża. Kolejnym aspektem jest ziemiańskość - ukształtowany model życia - życie na wsi, fascynacja przyrodą, jej pięknem, wzorce gościnności, dobrego sąsiedztwa. Obecne były także elementy orientalizmu, wyrażające się w zainteresowaniu kulturą wschodu - strój szlachecki, broń, ubiór konia.

Stosunek do sarmatyzmu w literaturze i kulturze ewoluował - początkowo symbolizował męstwo, kult wolności. Z czasem stał się synonimem ciemnoty, zacofania, pijactwa i obskurantyzmu. W czasie rozbiorów przywrócono tę tradycję do łaski, czego świadectwem jest najwybitniejszy zabytek kultury sarmackiej - "Pan Tadeusz".

Przedstawicielami sarmatyzmu byli Jan Chryzostom Pasek oraz Wacław Potocki.

Jan Chryzostom Pasek (1636 - 1701) był żołnierzem, w latach 1656 - 67 służył pod komendą Stefana Czarneckiego. Bił Szwedów, Węgrów, wyprawiał się do Danii. Osiadł na stałe w krakowskim, gdzie sądy skazały go na infamię i banicję. Jego pamiętniki obejmują okres służby wojskowej. Stały się źródłem inspiracji dla Henryka Sienkiewicza. Są doskonałym źródłem mentalności, kultury sarmackiej. Wyziera z nich obraz autora - żołnierza ceniącego wolność, samochwały, roztropnego polityka. Cenił Czarneckiego, dał wyraz szlacheckiej ksenofobii i miłości natury - z rzewnością opisywał łasicę. Posługiwał się językiem bogatym w mowę potoczną, łączył często polski z łaciną.

Wacław Potocki (1621 - 1696), szlachcic, ziemianin. Był arianinem (wyznanie reformacyjne). Ważniejsze utwory - "Wojna chocimska" - poemat rycerski, jedna z pierwszych polskich epopei, napisana na podstawie pamiętników Jakuba Sobieskiego, ojca Jana. Poza tym w latach 1688 - 1696 "Moralia", w 1695 "Ogród fraszek".

"Nierządem Polska stoi"

W Polsce przywiązuje się wiele wagi do konstruowania przepisów, praw, przywilejów, których jednak nikt nie respektuje. Autor zwraca uwagę na ucisk biedniejszej szlachty, a sprawiedliwości szuka za granicą.

"Pospolite ruszenie"

Autor ukazuje negatywne nastawienie szlachty do pospolitego ruszenia. Jest ona niekarna, warcholna, zanikł w niej duch rycerski.

"Kto mocniejszy ten lepszy"

Potocki nie rozumie dlaczego represje polityczne i prawne dotykają arian. Wiersz ten krytykuje nietolerancję. Poeta dziwi się, że represje nie dotykają wyznań protestanckich.

"Zbytki polskie"

Autor krytykuje wystawny styl życia jako element obyczajowości sarmackiej. Dziwi go fakt, że w kraju, który nie ma za co opłacić armii, ludzie nie lękają się agresji, nie ograniczają wydatków, nie dbają o dobro wspólne. W kraju chrześcijańskim skromność i umiar powinny być zachowane.

"Wojna chocimska"

Utwór powstał około roku 1670, traktuje o bitwie pod Chocimiem z 1621. Ukazuje obronę Chocimia pod wodzą Chodkiewicza. Z niezwykłym realizmem autor kreśli sceny batalistyczne. Podkreśla rycerskość Sarmatów dawnych, a krytykuje obecnych. Termin Sarmata oznacza u Potockiego synonim rycerskości, poświęcenia, cnót obywatelskich.

Język wzorowany jest na mowie potocznej, autor nie posługuje się biegle gatunkami literackimi. Twórczość Potockiego jest regresem barokowej literatury.

---