Demeter
W mitologii greckiej bogini płodności, rolnictwa i urodzaju. Demeter była córką Kronosa i Rei, siostrą Zeusa i Hery. Jedno z najstarszych bóstw greckich, znane od II tysiąclecia p.n.e., czczone przede wszystkim w Tessalii, potem w Arkadii, w Eleusis i na Krecie. Kult Demeter miał styczność z kultem Hadesa. Z drugiej strony łączono Hadesa z Persefoną, boginią, pochodzącą prawdopodobnie z Peloponezu. Bardzo wcześnie połączono obie boginie jednym mitem, czyniąc z Persefony córkę Demeter. Była boginią ziemi i monogamicznego małżeństwa, zwano ją "Matką Bożą" i "Panią Obfitości", jej atrybutem był kłos zboża. W IV w. p.n.e. Izokrates przypisał jej dwa dary, którymi obdarowała Ateńczyków: umiejętność uprawy roli i odprawiania misteriów. Misteria odbywały się w sanktuarium Demeter, w Eleuzis, nieopodal Aten. Dopiero Teodozjusz I Wielki w 391 zakazał kultów pogańskich, co położyło kres misteriom eleuzyjskim. Demeter była utożsamiana z rzymską boginią Ceres. Sztuka grecka pozostawiła liczne posągi i płaskorzeźby bogini, nieraz wybitnej wartości artystycznej (zwłaszcza posąg z Cherchel z okresu klasycznego). Demeter w rozumieniu artystów greckich jest - jako uosobienie macierzyństwa i powagi kobiecej - piękną, o dojrzałych kształtach matroną, często z koroną z kłosów na głowie i z kwiatem maku w ręku.
Tesmoforie
Święto ku czci Demeter, obchodzone niemal w całej Grecji, wg mit. gr. ustalone przez Triptolemosa. Brały w nim udział kobiety zamężne o nieposzlakowanej opinii. W Atenach T. przypadały od 11-13 Pyanepsionu (październik-listopad); składano wtedy bogini ofiary i organizowano taneczne pochody. Najbardziej uroczysty był ostatni dzień świąt, poświęcony Demetrze Kalligenei (Matce Pięknych Dzieci); w dniu tym odbywały się konkursy piękności. Dziecko i matka najpiękniejszego otrzymywały nagrodę.
Persefona (Kora)
Streszczenie mitu: Bardzo rozpowszechniona legenda orficka opowiada, że Persefona podczas zabawy z córkami Okeanosa (Oceanu), została porwana przez boga piekieł, Hadesa. Słońce zdradza strapionej matce tajemnicę porwania jej córki. Demeter, obrażona na bogów, którzy do tego porwania dopuścili, udaje się do Eleusis, gdzie zostaje gościnnie przyjęta w pałacu Keleusa. Lecz w żałobie swojej przestaje się troszczyć o urodzaje zbóż, których jest panią, ziemię nawiedza straszna klęska głodu, ludzie przestają bogom składać ofiary i stroskany Zeus nakazuje Hadesowi zwrócić matce Persefonę, przynajmniej na sześć/dziewięć miesięcy w roku. Przy wyjściu córki ze świata podziemnego uradowana Demeter przyozdobiła ziemię kwieciem wiosny, które na znak żałoby zamiera, gdy Persefona powraca do swego ponurego małżonka.
Rzymianie przejęli ten mit grecki, jak tyle innych, utożsamiając Demeter z Cererą, a Persefonę z Prozerpiną. Według poetów łacińskich miejscem porwania Prozerpiny miała być Enna na Sycylii.
Uznano ją za boginię śmierci i zmian pór roku. Jej atrybutami są maki, narcyzy i owoc granatu. Jako królowa podziemia jest mściwa i okrutna, ale potrafi być też dobra i miłosierna. Dochowuje wierności Hadesowi, ale nie ma z nim potomstwa. Woli przebywać w towarzystwie Hekate niż własnego męża.
Dionizos, Bakchus
Syn Zeusa i Semele. Bóg winnej latorośli, wina i płodnych sił przyrody. Przed urodzeniem Dionizosa, Semele - za namową zazdrosnej Hery - poprosiła Zeusa, by ukazał się jej w boskim majestacie, tak jak się ukazuje żonie. Zeus wiedział, że to ją zabije ale obiecał spełnić każdą jej prośbę, więc zjawił się wśród gromów i błyskawic, od których Semele spłonęła. Zeus uratował jednak dziecko i donosił małego Dionizosa w swym udzie. Po urodzeniu oddał go początkowo na wychowanie Hermesowi, a następnie nimfom. Dionizos nauczył ludzi uprawy winnej latorośli i produkcji wina. Wędrował po wszystkich krajach na rydwanie w otoczeniu bakchantek i satyrów, osłów niosących worki z winem, przy hałaśliwej muzyce aulosów i bębenków.
Sam Dionizos uchodził za łagodnego i dobrego boga, który obłaskawiał nawet dzikie zwierzęta. Wiążą się z nim mity o Ariadnie i przemienieniu w delfiny korsarzy, którzy porwali Dionizosa chcąc go sprzedać w niewolę.
Kult Dionizosa posiadał wiele pierwiastków wschodnich; był to początkowo kult tracki, przejęty następnie przez Greków. Orgiastyczny charakter obrzędów dionizyjskich został nieco złagodzony pod wpływem kultu Apollina: oba te kulty stale ze sobą rywalizowały.
Do IV w. p.n.e. D. przedstawiano jako brodatego mężczyznę; później - jako pięknego nagiego młodzieńca, zazwyczaj z wieńcem na głowie, trzymającego w rękach kantaros (naczynie na wino) i tyrs (laska opleciona winną latoroślą), na rydwanie zaprzężonym w tygrysy, lamparty, pantery. W ofierze składano mu winorośl, bluszcz, wawrzyn, delfina, osła.
Ku czci boga obchodzono święta: Wielkie i Małe Dionizje, Lenaje i Antesteria.
Święta obchodzone w Atenach:
1. Dionizje Wielkie, czyli miejskie, obchodzono początkowo przez 5, potem przez 6 dni przy końcu marca i na początku kwietnia. W pierwszym dniu składano Dionizosowi ofiarę z kozła, a chór chłopięcy śpiewał dytyramby na cześć boga. Następnie w uroczystym pochodzie przenoszono posąg boga ze świątyni u stóp akropolis do gaju Akademosa, gdzie odbywało się nabożeństwo i uczta. Po zachodzie słońca przynoszono posąg przy blasku pochodni do Aten. W następne dni odbywały się występy chórów chłopców i mężczyzn, wystawiano komedie, tragedie i dramaty satyrowe.
2. Dionizje Małe, czyli wiejskie, obchodzone były przez mieszkańców Attyki przy końcu grudnia i na początku stycznia dla uczczenia pory otwierania naczyń z młodym winem. Krwią złożonego w ofierze kozła polewano korzenie winnej latorośli. Uroczystości świąteczne połączone były z zabawami ludowymi, procesjami oraz przedstawieniami komedii i tragedii.
Z Dionizjami wiążą się narodziny tragedii greckiej i teatru.