Dekadentyzm, modernizm, neoromantyzm.
Jednym z najwcześniejszych pojęć , służących opisowi zjawisk literatury i kultury schyłku XIX w. był termin dekadentyzm . Pochodzi on od francuskiego słowa „decadence” - schyłek , chylenie się ku upadkowi .
W historii polskiej literatury , nieco inaczej niż na zachodzie Europy , dekadentyzm nie utrzymał się jako nazwa prądu czy kierunku literackiego ; ustąpił rychło miejsca nazwom - symbolizm i modernizm . We Francji ojczyźnie dekadentyzmu , pojęcie to miało uzasadnienie historyczne i wiązane było z okresem upadku Imperium Rzymskiego . Rozprężeniu państwowości , degeneracji obyczajowej i moralnej , towarzyszył w latach zmierzchu potęgi Rzymu rozkwit filozofii i sztuk pięknych . Paul Verlaine w wierszu o charakterze manifestu „Decadence” głosił : „Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania” .
Najcelniej jak można sądzić , pojęcie to charakteryzuje postawę człowieka „końca wieku XIX” wobec siebie , innych , świata i historii . W sferze artystycznej dekadentyzm najpełniej manifestował się postacią poety cygana , zaś w sferze obyczajowej - ucieczką od rzeczywistości w alkohol , narkotyk , erotykę i , jak określił to Tomasz Mann w opowiadaniu „Tonio K*oger” w sztukę - „dziedzinę demonicznego piękna” .
Postawę wyrażającą się poprzez to pojęcie wobec historii i kultury Andrzej Makowiecki określił następująco ( „Młoda Polska” Warszawa 1981 Biblioteka „Polonistyki” ) : „Terminem tym sygnowano więc nastroje zwątpienia w postęp cywilizacyjny i naukę jako klucz do rozwiązania wszelkich problemów ludzkiej egzystencji , poczucie zagrożenia i kryzysu kultury , przeświadczenie , iż ludzkość znajduje się na niebezpiecznym zakręcie historii , i płynące z tego obawy katastroficzne , wreszcie cały zespół nastawień pasywnych , streszczonych w początkowym incipicie głośnego wiersza Kazimierza Przerwy-Tetmajera : melancholia , tęsknota , smutek , zniechęcenie” .
Przez pisarzy starszego pokolenia dekadentyzm określany był mianem „choroby wieku” . Pojawiły się nawet literackie próby rozpoznania istoty tej choroby : H. Sienkiewicz „Bez dogmatu” , Eliza Orzeszkowa „Melancholicy” ( 1896 ) .
Pojęciem o niemal identycznym zakresie znaczeniowym był termin „koniec wieku” . Został on dokładnie przeniesiony z języka francuskiego „fin de siecle” . Podkreślał związek nastrojów pesymistyczno-katastroficznych z końcowym okresem , ostatnimi latami XIX w. ( wiersz K. Przerwy-Tetmajera „Koniec wieku XIX” )
Terminem wieloznacznym do dziś używanym wymiennie z pojęciem Młoda Polska jest modernizm . Dosłownie znaczy nowoczesny , współczesny . Kazimierz Wyka poprzez pojęcie modernizmu rozumiał wczesną , przygotowawczą fazę Młodej Polski ( a więc lata „przełomu antypozytywistycznego” ) . Dziś skłonni jesteśmy interpretować ten termin w kategorii prądu kulturowego , a więc ujmować nim zespół kierunków literacko-artystycznych oraz warunkujących je stanowisk filozoficzno-światopoglądowych , występujących w latach 1880-1910 .
Terminem zbliżonym zakresem znaczeniowym do pojęć : modernizmu i Młodej Polski , jest neoromantyzm . Upowszechnił się w literaturoznawstwie dzięki fundamentalnej pracy o literaturze i kulturze przełomu wieków Juliana Krzyżanowskiego „Neoromantyzm polski 1890-1918” . Pojęcie to określa bliskie powinowactwo , a nawet kontynuację przez sztukę Młodej Polski zjawisk romantycznych . Neoromantyzm wydaje się więc pojęciem najściślej określającym krąg tradycji literackiej , która stała się dominującą w kulturze przełomu wieków . Podkreśla się zwłaszcza badając związki romantyzmu z Młodą Polską - tendencje irracjonalistyczne i idealistyczne oraz rolę irracjonalizmu i subiektywizmu , jako cechy łączące obie epoki . Na przełomie XIX i XX w. odrodziły się także w literaturze adekwatne do kultury romantycznej dążenia patriotyczne i niepodległościowe