Udowodnij lub odrzuć tezę brytyjskiego historyka Normana�viesa dotyczącą upadku Polski w XVII

Plan pracy:

1. Wstęp:
a) Częściowe udowodnienie i odrzucenie tezy historyka.
b) Rosja - jej stosunek wobec Rzeczypospolitej.
c) Stan szlachecki.
2. Rozwinięcie:
a) Rozwój stanu szlacheckiego.
b) Przywileje szlacheckie.
c) Statuty piotrkowskie.
d) Demokracja szlachecka.
e) Konstytucja „Nihil novi”.
f) Folwark szlachecki.
g) Wtórne poddaństwo.
h) Artykuły henrykowskie i „pacta conventa”.
i) „Liberum veto”.
j) Próby naprawy Rzeczypospolitej.
k) Ingerencja Rosji w sprawy Rzeczypospolitej.
l) Sejm konwokacyjny.
ł) Rozbiory i utrata niepodległości.
3. Zakończenie:
a) Podsumowanie wszystkich za i przeciw wobec tezy postawionej przez brytyjskiego historyka Normana Daviesa.

„Rozbiory były koniecznym elementem zapobiegania reformom, co z kolei było koniecznym warunkiem utrzymania rosyjskiej supremacji.” Rosji zależało na utrzymaniu Polski jako bariery osłaniającej zachodnią granicę imperium i popieraniu w Polsce anarchii. Rzeczpospolita była pod rosyjską dominacją (Sejm Czteroletni, konfederacja barska, Powstanie Kościuszkowskie). Powyższe słowa brytyjskiego historyka Normana Daviesa pragnę uczynić mottem mojej pracy.

Natomiast z drugą częścią tezy nie zgadzam się i ją odrzucam: „Rzeczpospolia została unicestwiona nie z powodu anarchii wewnętrznej, została unicestwiona dlatego, że wielokrotnie próbowała się zreformować.” Droga rozwoju folwarku, wtórnego poddaństwa, wyłącznych rządów szlachty, a potem magnatów, zdrada magnaterii, demoralizacja szlachty, niewola chłopstwa i ogólnego „złego prowadzenia państwa”, czyli rozkładu władzy. Spróchniały od wewnątrz kraj nie mógł się skutecznie przeciwstawić naciskowi potężnych sąsiadów. Nieuchronną tego konsekwencją była anarchia, upadek władzy centralnej, opłakany stan skarbu i wojska. Decydującą rolę odegrały czynniki wewnętrzne - anarchia i bezsilność rządu oraz czynniki zewnętrzne - przemoc i chciwość sąsiadów.

W swojej pracy udowodnię treść zdania pierwszego tezy historyka Daviesa. Aczkolwiek podam przyczyny, dla których odrzuciłam treść zdania drugiego tej samej tezy, tego samego historyka.

Wzmocnienie stanu szlacheckiego nastąpiło za rządów Ludwika na zjeździe w Koszycach w 1374 r. Nadano wówczas szlachcie przywilej, który miał na celu zjednanie opozycji szlacheckiej. Cała szlachta jako stan otrzymała szereg jednolitych uprawnień, w tym wielkie zwolnienie podatkowe. Władza królewska uległa przez to znacznemu osłabieniu, ponieważ ewentualny pobór wyższego podatku uzależniony został od każdorazowej zgody całego stanu szlacheckiego. Przywilej koszycki stanowił również wyraz ostatecznego wykształcenia się szlachty jako stanu. Fakt ten wywarł wpływ i na ostateczne wykształcenie się pozycji innych stanów.

Władzę królewską ograniczały dalej zwiększające się przywileje stanu szlacheckiego, prowadzące do wyłącznych rządów szlachty. Kilka przywilejów, najpierw w związku z objęciem tronu polskiego, a następnie pod naciskiem narastającego ruchu średniej i drobnej szlachty wydał Władysław Jagiełło w latach: 1386 w Krakowie, 1388 w Piotrkowie, 1422 w Czerwińsku, 1425 w Brześciu, 1430 w Jedlnej, 1433 w Krakowie. Szczytowym osiągnięciem szlachty było nadanie jej w 1454 r. przywilejów nieszawskich, które stały się punktem wyjścia przewagi średniej szlachty w państwie.

Wydatne pogłębienie się zarysowującej się od dawna przewagi stanu szlacheckiego w społeczeństwie nastąpiło wraz z nadaniem statutów piotrkowskich w 1496 . Zakazano w nich mieszczanom nabywania dóbr ziemskich i obejmowania wyższych stanowisk kościelnych. Ograniczano prawo chłopów do opuszczania wsi. Zwolniono od ceł przeznaczone na sprzedaż produkty gospodarstw szlacheckich oraz towary sprowadzane dla dworów ziemiańskich. Wszystkie te postanowienia zapewniały szlachcie korzystną i uprzywilejowaną pozycję w życiu gospodarczym państwa.

Przedsiębiorczości gospodarczej szlachty polskiej i jej rosnącej zamożności towarzyszyły przemiany ustroju państwa, które prowadziły do całkowitej dominacji tego stanu w dziedzinie praw politycznych. Pozycji szlachty nie był w stanie zagrozić ani słaby, niejednolity stan mieszczański, ani strzegący swej odrębności stan duchowny. Cechami wyróżniającymi polską szlachtę były liczebność (10% ludności) oraz zewnętrzna jednolitość stanu szlacheckiego (brak podzielenia na książąt, baronów, hrabiów). Dlatego w latach 1454-1791 Wielkie Księstwo Litewskie nazywamy Rzecząpospolitą szlachecką, czyli państwem szlachty.

Droga szlachty do zrealizowania ideału demokracji to kolejne etapy: powstanie sejmu i określenie jego kompetencji (1454-1505); formułowanie programu politycznego średniej szlachty i reformy sejmów egzekucyjnych (1505-1569); ustalenie zasadniczych praw Rzeczypospolitej (1573 r.). Dla kształtowania się Rzeczypospolitej szlacheckiej ważna była konstytucja, która wprowadziła fundamentalną zasadę, iż „nic nowego” („Nihil novi”) nie można ustanowić w dziedzinie praw ogólnopaństwowych i uprawnień stanu szlacheckiego bez zgody obu izb sejmu: senatu i izby poselskiej. Szlachta obok króla i senatu stała się współgospodarzem państwa.

Uchwalone na sejmie statuty piotrkowskie wiązały się z rozwojem folwarku, czyli gospodarstwa szlacheckiego. W tej sytuacji najprostszym wyjściem dla szlachty stawało się rozszerzenie obszaru użytkowanej ziemi i przymuszanie chłopów do pracy na rzecz pana, przy jednoczesnym zwiększaniu ich powinności. Sprzedając na rynku produkty własnego gospodarstwa uzyskiwała szlachta dochód większy niż z czynszów. Jak widać, szlachcie opłacało się zakładać folwarki z darmową siłą roboczą, niemal bez inwestycji pieniężnych. Wówczas społeczeństwo chłopskie stało pod rządami szlachty. Istniało wówczas zjawisko zwane poddaństwem.

Zachowanie wszystkich nadanych dotychczas przywilejów szlachcie gwarantowały artykuły henrykowskie (1573 r.). Mówiąc o artykułach henrykowskich podkreśla się zazwyczaj, że uszczupliły one władzę królewską. I znowu władza w państwie należała do szlachty.

W 1652 r. po raz pierwszy poseł z Upity W. Siciński, działający z inspiracji wpływowego magnata J. Radziwiłła, zgłosił potoczną nazwę zasady zezwalającej na zerwanie sejmu walnego przez jednego posła. Były to słowa: „liberum veto”- wolne nie pozwalam. Praktyka stosowania liberum veto doprowadziła w następnych latach do częstego zrywania sejmów, nierzadko pod błahymi pretekstami. Zaczęto wykorzystywać je w rozgrywkach politycznych między skłóconymi obozami.

Widoczne osłabienie wewnętrzne państwa sprawiło, że dojrzewać zaczęło przekonanie o konieczności przeprowadzenia reform ustrojowych. Propozycje obejmowały głosowanie na sejmach większością głosów, wprowadzenie stałych podatków, uchwalenie powszechnego cła. Król jednak nadal musiał się liczyć z sejmem, wojsko było niewielkie, sądy nie podlegały monarsze, urzędy sprawowano dożywotnio. Reformatorzy proponowali również usprawnienie pracy sejmu, ograniczenie liberum veto na rzecz głosowania większościowego, uzdrowienie gospodarki dochodami państwa (co pozwoliłoby na wzmocnienie armii). Swe projekty spodziewano się przeprowadzić przy poparciu Rosji. Pod koniec panowania Augusta III „familia” Czartoryskich była gotowa przejąć władzę, dokonując nawet zamachu stanu, aby tylko przeprowadzić niezbędne reformy. Czartoryscy wezwali wojska Katarzyny II, które pomogły im w opanowaniu sytuacji na sejmie konwokacyjnym. W zamian musieli jednak pójść na ustępstwa. Imperatorowa nie zgadzała się na radykalne reformy. Narzuciła też swego kandydata na monarchę, Stanisława Poniatowskiego. Sejm uchwalił nowy regulamin obrad, dopuszczający głosowanie większościowe nad sprawami skarbowymi. Zakazano posłom przysięgania na instrukcje sejmikowe, co uwalniało ich od zależności od magnatów wpływających często na przebieg sejmiku. Również elekcja odbyła się pod kontrolą wojsk rosyjskich. Nowy monarcha przybrał imię - Stanisław August Poniatowski.

W 1767 r. sejm tzw. delegacyjny sterroryzowany przez ambasadora Rosji, Mikołaja Repnina, pod jej dyktando, przyjął jako podstawę ustroju Polski prawa kardynalne, czyli najważniejsze. Zaliczono do nich wolną elekcję, liberum veto, prawo wypowiadania królowi posłuszeństwa, wyłączne prawo szlachty do sprawowania urzędów i dóbr ziemskich. Prawa te zostały objęte gwarancjami Katarzyny II. Praktycznie oznaczało to, że zmiany ustrojowe powinny zyskiwać zgodę Rosji, a Rzeczpospolita uznała tak ścisłe uzależnienie od swego wschodniego sąsiada, stając się krajem wasalnym (zależnym od) Rosji.

Uchwały sejmu 1767-1768 były klęską dla stronnictwa reform. W 1768 r. w Barze na Podolu zawiązano konfederację w imię utrzymania praw Rzeczypospolitej oraz jej niezależności od Rosji. Konfederaci liczyli na pomoc państw zainteresowanych osłabieniem Rosji: Francji, Turcji, Austrii. Trwające kilka lat walki barzan z wojskami rosyjskimi udowodniły, że Rosja nie jest w stanie podporządkować sobie całkowicie Polski i Litwy. Dlatego w 1772 r. w Petersburgu Rosja w porozumieniu z Austria i Prusami podpisała traktat rozbiorowy. Był to pierwszy rozbiór Polski, po którym Polska weszła w okres spokoju pod protektoratem Rosji. Pozwoliło to na podjecie dzieł reform, na tyle, na ile zezwalała wola Katarzyny II i jej ambasadora. Zatem ograniczono oligarchię magnacką, usprawniano rządzenie państwem, przekształcono społeczeństwo.

Zbyt gwałtowne ozdrowienie Polski rujnowało plany Rosji utrzymania pod swym protektoratem słabiutkiego państwa. Katarzyna II skorzystała zatem z propozycji Malkontentów, domagających się obalenia Konstytucji 3 maja i przywrócenia „praw kardynalnych”. 23 stycznia 1793 r. podpisano akt powtórnego rozbioru Polski, a trzy lata później w 1795 r. zawarto układ o ostatecznym rozbiorze Rzeczypospolitej i do zaniechania na zawsze określenia: Królestwo Polskie.

W swojej pracy udowodniłam treść zdania pierwszego z tezy brytyjskiego historyka, Normana Daviesa, dotyczącą upadku RP w XVII w.: „Rozbiory były koniecznym elementem zapobiegania reformom, co z kolei było koniecznym warunkiem utrzymania rosyjskiej supremacji”. Reformy ustrojowe w Polsce, tj. zreformowanie systemu podatkowego, przeprowadzenie aukcji, czyli zwiększenie liczebności armii nie zostały przyjęte przez carycę Katarzynę II. Uzbrojenie 12 tys. żołnierzy, którzy byli w dodatku słabo wyszkoleni i wyekwipowani wobec sąsiadów, zwłaszcza wobec Rosji, dysponujących kilka-, a nawet kilkunastokrotnie większymi wojskami Rzeczpospolita wydawała się bezbronna. Rozwój Polski uzmysłowił Katarzynie, że nie zdoła utrzymać Rzeczypospolitej jedynie w rosyjskich rękach. Zbyt gwałtowne ozdrowienie Polski rujnowało zupełnie plany Rosji utrzymywania pod swym protektoratem słabiutkiego państwa. Dlatego wstrzymanie postępu w Polsce, rozwoju reform, które miały na celu poprawienie bytu państwa, było przyczyną rozbiorów. Wówczas Polska byłaby nadal pod protektoratem Rosji.

Drugie zdanie z tezy: „RpiL została unicestwiona nie z powodu anarchii wewnętrznej, została unicestwiona dlatego, że wielokrotnie próbowała się zreformować” według mnie jest fałszywe. Utrata niepodległości Rzeczpospolitej wynikała właśnie z anarchii wewnętrznej, złego prowadzenia państwem, wyłącznych rządów szlachty, zdrady magnaterii, poddaństwa i złego traktowania chłopów i źle obranej drogi rozwoju folwarku. Te wszystkie czynniki złożyły się na utworzenie anarchicznej Polski, która stała się krajem zależnym od Rosji