STRONY I UCZESTNICY POSTĘPOWANIA

Pojęcie stron i uczestników w postępowaniu - uwagi wstępne:

Proces cywilny jest oparty na zasadzie dwustronności. Znaczy to, że w każdym procesie muszą występować dwie i tylko dwie strony:

• Powód - osoba, która występuje z powództwem w poszukiwaniu ochrony prawnej

• Pozwany - czyli osoba, przeciwko której powództwo jest skierowane

Strony w procesie są zawsze dwie, niezależnie od tego, ile podmiotów, tj. ilu współuczestników występuje po każdej stronie.

Istnienie dwóch stron warunkuje możliwość toczenia się procesu.

Zasada dwustronności obowiązuje także w postępowaniu egzekucyjnym, w którym występują również dwie strony:

• Wierzyciel - jest to najczęściej podmiot, który występował w procesie jako powód, gdy powództwo jego zostało uwzględnione - rolę jednak mogą się odwrócić, gdy powództwo zostanie oddalone - wówczas jako wierzyciel będzie występował pozwany, który może dochodzić zasądzonych na jego rzecz kosztów procesu

• Dłużnik -

Natomiast zasada dwustronności nie jest przyjęta w postępowaniu nieprocesowym, które jest oparte na zasadzie uczestnictwa.

• w postępowaniu tym osoby zainteresowane biorą udział jako uczestnicy (art. 510 1)

• każdy uczestnik zajmuje stanowisko samodzielne i niezależne, przy czym nie musi występować tu (choć może to mieć miejsce) przeciwstawność stanowisk między uczestnikami

W procesie cywilnym poza stronami i obok nich mogą nadto występować w określonych sytuacjach i pod określonymi warunkami osoby trzecie, które mogą uczestniczyć w postępowaniu i dokonywać obok stron czynności procesowych - jest to instytucja tzw. interwencji ubocznej.

Wszystkie te osoby, tj. strony, interwenienci, strony postępowania egzekucyjnego i uczestnicy postępowania nieprocesowego (a także uczestnicy postępowań pomocniczych), określani są jako uczestnicy postępowania cywilnego.

Wymienione osoby stanowią podmioty zainteresowane (pośrednio lub bezpośrednio) wynikiem postępowania.

POJĘCIE STRONY PROCESOWEJ

Strony procesowej nie można utożsamiać ze stroną stosunku materialnoprawnego, z którego spór wynika. Pojęcie strony procesowej musi być przeto ustalone w sposób autonomiczny, niezależnie od pojęcia strony stosunku materialnego.

Samo prawo procesowe nie podaje definicji strony procesowej. Zdefiniowanie więc tego pojęcia jest rzeczą nauki prawa procesowego.

• w doktrynie określa się stronę procesową jako podmiot, który w imieniu własnym występuje do sądu z żądaniem ochrony prawnej (strona powodowa) lub przeciwko któremu żądanie tej ochrony jest skierowane (strona pozwana).

Po łacinie można powiedzieć, że stroną powodową jest ten:

• qui rem in iudicium ducit

• contra quem res in iudicium deducitur

Dawane - tzw. Prawo procesowe klasyczne - nie dopuszczało w zasadzie występowania z powództwami przez inne osoby, niż poszukujące ochrony prawnej własnych praw. Obecnie definicja taka nie może być już przyjęta. Nie można bowiem obecnie ograniczać pojęcia strony procesowej tylko do podmiotów, które dochodzą ochrony prawnej na swoją rzecz albo na rzecz których toczy się postępowanie.

• po pierwsze, nie zawsze osoba na rzecz której toczy się postępowanie, uczestniczy w tym postępowaniu

• po wtóre, takie ujęcie stawia poza pojęciem strony procesowej podmioty, które występują z powództwem na rzecz innych osób

• chodzi o przypadki, gdy proces wytoczony jest w imieniu jednego podmiotu, ale na rzecz innego podmiotu - oba te podmioty wchodzą w orbitę procesu, co wymaga rozważania ich pozycji w procesie

• z przepisu art. 56 wynika, że osoba na rzecz której powództwo zostało wytoczone, jeśli nie wstępuje do sprawy, nie może być uważana za stronę procesową

Te sytuacje prowadzą do wniosku, że w świetle obowiązującego prawa procesowego nie wystarcza obecnie operować jednolitym pojęciem strony procesowej. Należy rozróżnić strony w postępowaniu cywilnym w dwojakim znaczeniu:

• stronę procesową w znaczeniu formalnym, czyli właściwą SP

• stronę procesową w znaczeniu materialnym, którą nazywać będziemy stroną rzeczywistą

• określenie „strona w znaczeniu materialnym” nie oznacza iż, chodzi o stronę stosunku materialnoprawnego, który - o czym wspomniano - może nie istnieć, ale oznacza, że chodzi o osobę, o której ochronę praw materialnych proces się toczy.

• stroną powodową we właściwym (procesowym) znaczeniu jest osoba lub inny podmiot, który we własnym imieniu poszukuje przed sądem ochrony prawnej praw podmiotowych własnych lub cudzych

• natomiast osoba, na rzecz której i w której interesie poszukiwana jest przed sądem ochrona jej praw podmiotowych, i której dotyczą skutki procesu oraz zapadłego w nim wyroku, jest stroną procesową w znaczeniu materialnym, czyli stroną rzeczywistą

• może ona być i zazwyczaj jest zarazem stroną procesową w znaczeniu formalnym, jeśli sama poszukuje ochrony prawnej

• jeśli jednak ochrony tej, na jej rzecz, poszukuje inny podmiot, nie jest ona ipso iure uczestnikiem postępowania, choć może nim się stać w wypadkach przewidzianych w przepisach

• gdy chodzi o stronę pozwaną, to przez stronę w znaczeniu materialnym (rzeczywistą) rozumieć należy podmiot, przeciwko któremu żądana jest ochrona prawna

• natomiast przez stronę pozwaną w znaczeniu formalnym podmiot, który uprawniony jest do przeciwstawiania się w swoim imieniu żądaniu powództwa

• z reguły te dwie sytuacje zbiegają się, ale niekiedy mogą się oddzielać, gdy żądanie powództwa skierowane jest nie przeciwko stronie stosunku prawnego lub gdy wyjątkowo takiej strony brak, a do działania w procesie i przeciwstawianiu się żądaniu powództwa uprawniony jest na podstawie przepisów szczególnych inny podmiot (kurator, zarządca)\

Stroną powodową w znaczeniu formalnym, nie będącą jednak stroną rzeczywistą jest:

• prokurator

• RPO

• Rzecznik Konsumentów

• Organizacja Społeczna

• Prezes UOKiK

• Kierownik Ośrodka Pomocy Społecznej

• Kierownik PCPR

• Inspektor Pracy w postępowaniu cywilnym

A także niekiedy inne podmioty uprawnione do poszukiwania prawnej ochrony określonych podmiotów, jak:

• zarządca egzekucyjny nieruchomości

• kurator spadku

• wykonawca testamentu

• wierzyciel egzekwujący

• kurator, gdy w braku strony stosunku materialnoprawnego z mocy przepisu prawa powództwo ma być wytoczone przeciwko kuratorowi, albo gdy kurator wchodzi do procesu na miejsce zmarłej strony

Gdyby odmówić tym podmiotom, a w szczególności prokuratorowi i innym wskazanym wyżej podmiotom charakteru strony procesowej, gdy wytaczają one powództwo na rzecz oznaczonej osoby, a osoba ta nie wstępuje do postępowania, wówczas trzeba by przyjąć, że proces może się toczyć bez strony powodowej na skutek powództwa podmiotu, który powodem nie jest. Stanowisko takie nie daje się pogodzić z zasadą dwustronności procesu cywilnego.

Stroną w procesie w znaczeniu materialnym (stroną rzeczywistą) jest osoba, której praw proces dotyczy. Z reguły strona ta będzie stroną stosunku materialnoprawnego, którego proces dotyczy, ale niekoniecznie musi to mieć miejsce.

Rozróżnienie strony procesowej w znaczeniu formalnym i materialnym jest przyjęte w judykaturze. SN w orzeczeniu z 4 maja 1966r. stwierdził: „termin strona w znaczeniu formalnym obejmuje oprócz strony w znaczeniu materialnym także osoby prowadzące proces wprawdzie w swoim imieniu, ale w interesie innej osoby”

ZDOLNOŚĆ SĄDOWA

Przy rozpatrywaniu zagadnienia „zdolności sądowej” należy po pierwsze ustalić, kto może brać udział w postępowaniu cywilnym jako jego uczestnik.

Postępowanie cywilne ma na celu ochronę praw podmiotowych wypływających ze stosunków materialnoprawnych, z jakich mogą wynikać sprawy cywilne (art. 1). Konsekwencją tego musi być dopuszczenie do udziału w postępowaniu, w charakterze stron i uczestników, podmiotów tych praw i podmiotów odpowiadającym tym prawom obowiązków, czyli podmiotów stosunków materialnoprawnych podlegających ochronie w postępowaniu cywilnym.

Wyłania się więc problem, jakie osoby i inne podmioty mogą występować w sądowym postępowaniu cywilnym w obronie swoich praw w charakterze stron i uczestników. Problem ten wiąże się najściślej z zagadnieniem, jakie osoby i jednostki organizacyjne mogą być podmiotami praw i obowiązków cywilnoprawnych.

• o ile co do osób fizycznych problem ten nie nastręcza trudności, gdyż każda osoba fizyczna może być bez żadnych ograniczeń podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych i im podobnych

• o tyle trudności takie mogą się nasuwać, gdy chodzi o inne podmioty, nie każdy bowiem zespół osobowy lub jednostka organizacyjna może być podmiotem praw i obowiązków, na skutek czego nie może występować w postępowaniu cywilnym jako strona lub uczestnik

Zdolność do tego, aby w sądowym postępowaniu cywilnym występować w charakterze strony lub uczestnika, nazywana jest zdolnością sadową.

• art. 64 daje definicję ustawową zdolności sądowej, określając ją jako: „zdolność występowania w procesie jako strona”

• do rozszerzenia definicji z art. 64 na inne rodzaje postępowania (poza procesem) daje art. 13 § 2 - zatem, precyzując ustawową definicję zdolności sądowej, należy określić ją jako „zdolność do występowania w sądowym postępowaniu cywilnym jako strona lub uczestnik postępowania”

Zdolność sądowa wiąże się ściśle z pojęciem zdolności prawnej:

• skoro zdolność prawna jest zdolnością do posiadania praw i obowiązków materialnoprawnych, podmioty tych praw i obowiązków muszą mieć możność ich obrony i ich realizacji na właściwej drodze, którą dla praw i obowiązków cywilnoprawnych jest w zasadzie droga sądowa

• zdolność sądowa jest zatem atrybutem zdolności prawnej - nie może istnieć zdolność prawna bez zdolności sądowej, gdyż w takiej sytuacji posiadanie praw byłoby tylko iluzoryczne

• ale i odwrotnie, nie może istnieć zdolność sądowa bez zdolności prawnej, nie można bowiem przyjąć, aby w charakterze stron lub uczestników postępowania cywilnego mogły występować jakieś jednostki lub grupy, które nie mogłyby być podmiotami stosunków prawnych, posiadać prawa i obowiązki

• między pojęciem zdolności prawnej i zdolności sądowej istnieje ścisła współzależność i wzajemne oddziaływanie, rzec można „sprzężenie zwrotne” - zdolność prawna warunkuje posiadanie zdolności sądowej i odwrotnie - zdolność sądowa jest wykładnikiem posiadania zdolności prawnej

W starym KC zdolność prawną miały tylko osoby fizyczne i osoby prawne. SN jednak już w 1948 i 1950r. przyznał zdolność prawną partiom politycznym i organizacjom akademickim. Sam problem zdolności prawnej jednostek i zrzeszeń nieposiadających osobowości prawnej występował w orzecznictwie, wywołując sprzeczne rozstrzygnięcia, co było wynikiem nieunormowania przez prawo cywilne problemu zdolności prawnej tych jednostek.

Zmiana w podejściu do koncepcji podmiotów prawa cywilnego w ramach kodeksu cywilnego przyniosła ustawa z 14 lutego 2003r., na jej mocy został wprowadzony art. 33 z ind. 1 § , zgodnie z którym do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. Następnie ustawą z 9 maja 2007r. dokonano zmiany art. 64, wprowadzając do jego treści § 1 z ind. 1, dotyczący zdolności sądowej wspomnianych jednostek.

W świetle obecnej treści art. 64 zdolność sądową mają:

1. osoby fizyczne

2. osoby prawne

3. jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną

4. organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości prawnej

Ad 1) Osoby fizyczne:

• posiadają zdolność sądową od urodzenia do chwili śmierci, ponieważ każda osoba fizyczna, bez żadnych ograniczeń, ma zdolność prawną i może być podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych

• co więcej, warunkową zdolność do czynności prawnych posiada też nasciturus, ponieważ prawo cywilne uznaje zdolność prawną dziecka poczętego, a jeszcze nie urodzonego, pod warunkiem że urodzi się żywe, w związku z tym prawo procesowe uznaje zdolność nascitursa pod tym samym warunkiem

• zdolność sądowa osoby fizycznej gaśnie z chwilą jej śmierci - jeśli dana osoba zmarła przed wszczęciem postępowania, nie może być już ono wszczęte ani w jej imieniu, ani na jej rzecz, ani przeciwko niej

• jeśli śmierć strony lub uczestnika nastąpiła w trakcie postępowania, to od tej chwili postępowanie nie może już się toczyć i podlega zawieszeniu (art. 174 § 1 pkt 1)

Ad 2) Osoby prawne:

• nabywają zdolność sądową z chwilą nabycia osobowości prawnej, a to z kolei następuje bądź przez powołanie do życia danej osoby prawnej w drodze ustawy, bądź też przez rejestracje danej jednostki lub zrzeszenia osób przez właściwy organ

• zdolność sądowa osoby prawnej gaśnie z chwilą jej likwidacji

Ad 3) Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną:

• już na podstawie art. 64 § 1 w zw. z art. 31 z ind 1 § 1 KC można było stwierdzić, że każda jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, wyposażona przez ustawę w zdolność prawną, automatycznie korzysta ze zdolności sądowej

• ustawodawca zdecydował się jednak na wprowadzenie w tym zakresie wyraźnego przepisu do KPC - zgodnie z art. 64 § 1 z ind 1 - zdolność sądową mają także jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną

Ad 4) Organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów prawa, choćby nie posiadały osobowości prawnej:

• stanowi tak utrzymany w mocy art. 64 § 2

• podkreśla się, że warunkiem posiadania przez organizację społeczną zdolności sądowej jest to, aby była „dopuszczona do działania na podstawie obowiązujących przepisów”

• w orzecznictwie SN wskazano kryteria, które mają stanowić podstawę oceny, czy dany twór organizacyjny może być uznany za organizację społeczną w rozumieniu art. 64 § 2, tymi kryteriami są:

• działanie na podstawie przepisów prawa

• określenie w tych przepisach celu działania organizacji społecznej

• dobrowolność zrzeszenia się grupy osób

• trwała więź organizacyjna dającej się ustalić grupy osób

• odpowiedni zasięg terytorialny działalności organizacji

• autonomia organizacyjna wobec innych podmiotów występujących w obrocie prawnym

• istnienie pewnej samodzielności prawnej

• w myśl art. 460 § 1, zdolność sądową ma także pracodawca, chociażby nie posiadał osobowości prawnej, a także organ terenowy

• w myśl art. 691 z ind 3, zdolność sądową ma dyrektor przedsiębiorstwa

• wszyscy obywatele obcy i tzw. bezpaństwowcy posiadają zdolność sądową w postępowaniu cywilnym przed sądami polskimi

Zdolność sądowa stanowi przesłankę procesową, której istnienie sąd bada z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202). Powstaje problem skutków braku zdolności sądowej. Jeśli braki można uzupełnić, sąd wyznaczy ku temu odpowiedni termin, natomiast gdy braki takie nie zostaną w terminie uzupełnione lub w ogóle nie mogą być uzupełnione, sąd zniesie postępowanie w zakresie w jakim jest ono dotknięte brakiem i w tym zakresie odrzuci pozew (art. 199 § 1 pkt 3).

Jeśli sąd I instancji rozpoznałby sprawę z udziałem podmiotu niemającego zdolności sądowej, byłoby to równoznaczne z rozpoznaniem sprawy bez udziału jednej ze stron i skutkowałoby nieważnością postępowania (art. 379 pkt 2).

Zdolność sądowa stanowi przesłankę nie tylko procesu, ale wszystkich rodzajów postępowania sądowego cywilnego. Brak jej w postępowaniu nieprocesowym wywołuje te same skutki co w procesie (art. 13 § 2 kpc), z tym że odrzucenie wniosku lub umorzenie postępowania następuje co do uczestnika, którego brak ten dotyczy. W postępowaniu egzekucyjnym skutki braku zdolności sądowej uregulowane są przepisem art. 824, stosownie do którego postępowanie umarza się w całości lub w części.

LEGITYMACJA PROCESOWA

Aby ochrona prawna pewnych praw lub stosunków prawnych w drodze konkretyzacji norm prawa materialnego mogła być przez sąd udzielona, musi być:

• żądana na rzecz osoby, której służy dane uprawnienie materialne wobec inne osoby

• oraz z żądaniem udzielenia tej ochrony musi występować osoba do tego uprawniona

Sprawa cywilna dotycząca określonego stosunku prawnego nie może być wszczęta przez jakikolwiek podmiot prawny, lecz jedynie przez podmiot określony, który ma do tego uprawnienie.

To uprawnienie do poszukiwania ochrony prawnej w konkretnej sprawie nazywane jest legitymacją procesową.

Rozróżnia się legitymacje procesową czynną i bierną.

• pierwsza dotyczy strony powodowej i oznacz uprawnienie do wszczęcia i prowadzenie procesu

• druga dotyczy strony pozwanej i uzasadnia występowanie w procesie w charakterze pozwanego

Należy odróżnić prawo do uzyskania ochrony prawnej, czyli do uzyskania korzystnego wyroku sądowego, oraz prawo do żądania udzielenia tej ochrony, czyli - gdy chodzi o legitymacje czynną - prawo do wszczęcia procesu.

W związku z tym rozróżnia się legitymacje materialną i legitymacje procesową:

• legitymacja materialna - oznacz posiadanie przez dany podmiot prawa podmiotowego lub interesu prawnego mogącego podlegać ochronie w drodze sądowej

• legitymacja procesowa - zwana legitymacją formalną, oznacza uprawnienie do wytoczenia powództwa i popierania go w celu uzyskania ochrony praw podmiotowych własnych lub cudzych

W przeciwieństwie do zdolności sądowej legitymacja procesowa nie stanowi jakiejś ogólnej kwalifikacji podmiotu, która jest cechą trwałą i musi podlegać jednolitej ocenie w każdym procesie i poza procesem, ale stanowi szczególne uprawnienie do prowadzenia konkretnego procesu i podlega odrębnej ocenie w każdym procesie.

Najczęściej legitymacja materialna i procesowa zespalają się, gdyż z reguły każdy podmiot prawa podmiotowego może domagać się we własnym imieniu i na swoją rzecz ochrony swego prawa przed właściwym organem.

Legitymacja materialna i procesowa mogą się jednak nie pokrywać, rozdział legitymacji może nastąpić w dwóch przypadkach:

• po pierwsze powództwo na rzecz każdego podmiotu może wytoczyć prokurator itd.

• w niektórych wypadkach legitymacja procesowa może być zwykle przejściowo - odjęta podmiotowi, któremu służy legitymacja materialna, i przeniesiona na inny podmiot (jest to możliwe tylko na podstawie przepisu ustawy)

Jak łatwo zauważyć, rozróżnienie legitymacji materialnej i procesowej wiąże się ściśle i koreluje z rozróżnieniem pojęcia stron w znaczeniu materialnym i formalnym:

• stroną w znaczeniu materialnym (stroną rzeczywistą) jest zawsze ta osoba, której służy legitymacja materialna (ad causam)

• stroną w znaczeniu formalnym jest natomiast ta osoba, której służy legitymacja formalna (ad processus)

Zatem mogą istnieć dwie grupy podmiotów mających legitymacje procesową:

• jedne, które posiadają zarazem legitymacje materialną i legitymacje procesową (jest to typowa sytuacja)

• i drugie, które posiadają tylko legitymację procesową, nie mając legitymacji materialnej

Z reguły legitymację procesową bierną ma podmiot, który ma legitymację materialną bierną (np. dłużnik, druga strona stosunku materialnoprawnego, o którego rozwiązanie albo unieważnienie chodzi w procesie).

Natomiast w wypadkach, gdy powództwo jest skierowane na podstawie przepisu ustawy nie przeciwko stronie spornego stosunku prawnego, lecz - wobec jej braku - przeciwko kuratorowi, wówczas kuratorowi służy legitymacja procesowa bierna, ale nie posiada on legitymacji materialnej.

Nie może jednak ulegać wątpliwości, że:

• uprawnienie do uzyskania ochrony sądowej swoich praw podmiotowych i

• uprawnienie do wszczęcia procesu, celem uzyskania ochrony praw podmiotowych (własnych lub cudzych),

są to uprawnienia różnego rodzaju, które leżą w różnych płaszczyznach i stanowią różne jakości.

Najdobitniej rozróżnienie między legitymacją materialną i legitymacją procesową ukazuje się w wypadku powództwa prokuratora, którego pozycji w procesie w żadnym razie nie można rozpatrywać w płaszczyźnie „substytucji procesowej” - legitymacja procesowa prokuratora, przewidziana w przepisach ustawowych, wypływa z innych założeń, a mianowicie z zadania ochrony praworządności, interesu społecznego i praw obywateli.

Legitymacja procesowa prokuratora (i innych podmiotów) ma charakter „legitymacji publicznej” w przeciwieństwie do „legitymacji prywatnej” pozostałych osób.

Źródłami legitymacji procesowej są:

• legitymacja procesowa może wypływać z posiadanego prawa podmiotowego

• lub z przepisu ustawy, który może ją przyznać osobom niebędącym podmiotami prawa materialnego, o jakiego ochronę prawną chodzi

Sytuacja najczęstsza i typowa to taka, w której legitymacja procesowa wypływa z legitymacji materialnej i przysługuje podmiotom stosunków materialnoprawnych jako atrybut posiadanych przez nie praw podmiotowych

Drugim źródłem legitymacji procesowej jest ustawa, która może przyznać podmiotom niebędącym stronami stosunku materialnoprawnego uprawnienia do wszczynania i prowadzenia procesu we własnym imieniu.

Źródłem legitymacji procesowej mogą więc być przepisy prawa materialnego, bądź procesowego.

Legitymacja procesowa indywidualna, grupowa i łączna:

• legitymacja procesowa indywidualna wchodzi w rachubę wówczas, gdy prawo wytoczenia służy jednej określonej osobie, lub gdy powództwo może być wytoczone przeciwko jednej tylko określonej osobie

• legitymacja procesowa grupowa wchodzi w grę wówczas, gdy istnieje grupa osób (co najmniej dwie), z których każda może wytoczyć powództwo niezależnie od pozostałych, lub gdy istnieje taka grupa osób, przeciwko którym powództwo może być wytoczone oddzielnie

• legitymacja procesowa łączna wchodzi w grę wówczas, gdy z mocy ustawy z powództwem mogą wystąpić tylko wszystkie osoby uprawnione łącznie lub gdy powództwo może być wytoczone tylko przeciwko wszystkim podmiotom danego stosunku prawnego łącznie

Skutki braku legitymacji w procesie:

Należy rozróżnić skutki braku legitymacji materialnej i procesowej:

• legitymacja materialna - a więc posiadanie prawa podmiotowego lub interesu prawnego - stanowi przesłankę materialną powództwa, której brak nie pozwala na udzielenie ochrony prawnej, brak legitymacji materialnej (czynnej lub biernej) skutkuje więc w zasadzie oddaleniem powództwa

• gdy idzie o brak legitymacji procesowej, przyjęty jest na ogół pogląd, że brak ten również prowadzi do oddalenia powództwa - zagadnienie to jest zwykle rozpatrywane na tle sytuacji, gdy legitymacja procesowa i legitymacja materialna zespalają się - pozwala to przyjąć, że oddalenie powództwa w tych wypadkach występuje w istocie z braku legitymacji materialnej, którego rezultatem jest także brak legitymacji procesowej, stanowiący wtórną przyczynę oddalenia powództwa

• brak legitymacji procesowej w sytuacji, gdy w samym założeniu nie łączy się ona z legitymacją materialną i gdy ta ostatnia służy innej osobie (stronie rzeczywistej), nie może być uważany za brak przesłanki materialnej powództwa - sam brak legitymacji procesowej formalnej nie może więc uzasadniać oddalenia powództwa

W postępowaniu nieprocesowym problem legitymacji jest uregulowany w zasadzie w art. 510, zgodnie z którym udział w sprawie może wziąć każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania.

ZDOLNOŚĆ PROCESOWA. PRZEDSTAWICIELSTWO USTAWOWE. ZDOLNOŚĆ POSTULACYJNA.

Nie każda osoba, która ma zdolność prawną, może samodzielnie dokonywać czynności prawnych. Nie mogą ich dokonywać:

• małoletni

• osoby ubezwłasnowolnione

Nie każda osoba (fizyczna), która posiada zdolność sądową i może występować w postępowaniu jako strona lub uczestnik, może działać w postępowaniu i skutecznie dokonywać czynności procesowych.

Możność działania w postępowaniu mają tylko te osoby, którym służy zdolność procesowa.

KPC w art. 65 § 1 zawiera ustawową definicje zdolności procesowej, określając ją jako zdolność do czynności procesowych.

Według tego przepisu zdolność procesową mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne i inne jednostki organizacyjne oraz organizacje społeczne wskazane w art. 64.

W efekcie należy uznać, ze zdolność procesowa przysługuje:

• osobom fizycznym, mającym pełną zdolność do czynności prawnych

• osobom prawnym

• jednostkom organizacyjnym niebędącym osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną

• organizacjom społecznym, niemającym osobowości prawnej, dopuszczonym do działania na podstawie obowiązujących przepisów

Ad 1) Zdolność procesowa osób fizycznych

W stosunku do osób fizycznych kodeks rozróżnia zdolność procesową pełną i ograniczoną:

• zdolność procesową pełną mają osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych; jakim osobom zdolność ta służy decyduje więc prawo materialne

• w myśl art. 11 i 12 KC pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie nieubezwłasnowolnione - tym więc osobom służy pełna zdolność procesowa

• natomiast małoletni, którzy ukończyli lat 13, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15 KC)

• stosownie do art. 65 § 2, osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych ma zdolność procesową tylko w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie - z przepisu tego wynika, ze ograniczona zdolność procesowa polega nie na ograniczeniu czynności procesowych, jakich może dokonywać osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych, ale na ograniczeniu rodzajów spraw, w jakich może ona działać samodzielnie

• stosownie do art. 20 i 21 KC, osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody swego przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz rozporządzać swoim zarobkiem, ponadto na podstawie art. 190 KP i nast. młodociani, którzy ukończyli lat 16, mogą zawierać umowy o pracę - gdyby sprawa wynikła z czynności prawnej, której dokonała w granicach swych uprawnień osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych, wówczas w sprawie tej osoba ta może działać i dokonywać wszelkich czynności procesowych - w pozostałych sprawach, zarówno w procesach, jak i w postępowaniu, małoletni, choćby ukończyli lat 13, i osoby ubezwłasnowolnione mogą podejmować czynności procesowe tylko przez swojego przedstawiciela ustawowego (art. 66)

• przedstawicielem ustawowym małoletniego pozostającego pod władzą rodzicielską są jego rodzice, przy czym każde z nich może występować i działać samodzielnie (art. 98 § 1 KRO) - w przypadku braku rodziców, lub gdy obojgu władza rodzicielska została odebrana, przedstawicielem ustawowym małoletniego jest opiekun - z kolei w sprawach, w których rodzice nie mogą reprezentować dziecka w postępowaniu sądowym, reprezentuje dziecko kurator ustanowiony przez sad opiekuńczy

• przedstawicielem ustawowym osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie jest jej opiekun lub rodzice, a osoby ubezwłasnowolnionej częściowo kurator

Ad 2) i 3) Zdolność procesowa osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi

• osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną oraz organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów mają zawsze pełną zdolność procesową

• żadne ograniczenia zdolności procesowej tych podmiotów nie są przewidziane

• osoby prawne, inne jednostki organizacyjne oraz organizacje społeczne mające zdolność sądową dokonują czynności procesowych przez swe organy, albo przez osoby uprawnione do działania w ich imieniu

Brak zdolności procesowej może zatem występować tylko u osoby fizycznej, może on łączyć się z brakiem przedstawiciela ustawowego.

Natomiast w odniesieniu do osób prawnych, jednostek organizacyjnych i organizacji społecznych niemających osobowości prawnej, może wchodzić w rachubę brak organu powołanego do jej reprezentowania.

• brak zdolności procesowej osoby fizycznej może być zawsze konwalidowany przez wezwanie do udziału w sprawie jej przedstawiciela ustawowego, a jeśli przedstawiciela takiego nie ma - przez ustanowienie go

• po wezwaniu do sprawy przedstawiciela ustawowego powoda, który nie ma zdolności procesowej, dalszy bieg postępowania zależy od tego, czy przedstawiciel ustawowy potwierdzi czynności procesowe powoda, czy też odmówi ich potwierdzenia lub nie weźmie udziału w postępowaniu - w pierwszym wypadku postępowanie będzie się toczyło z udziałem przedstawiciela ustawowego i brak zdolności procesowej będzie w ten sposób konwalidowany ab initio, w drugim sąd odrzuci pozew z powodu braku zdolności procesowej powoda (art. 199 § 1 pkt 3 i § 2)

• brak zdolności procesowej jest przesłanką procesową, którą sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym stadium sprawy - gdyby sąd rozpoznał sprawę mimo braku zdolności procesowej jednej ze stron i nieustanowienia przedstawiciela ustawowego, postępowanie będzie dotknięte nieważnością (art. 379 pkt 2)

• odpowiednikiem braku przedstawiciela ustawowego osoby fizycznej niemającej zdolności procesowej jest brak organu powołanego do reprezentowania osoby prawnej, jednostki organizacyjnej lub organizacji społecznej - brak ten uniemożliwia działanie tych podmiotów w postępowaniu

• w razie braku organu o jakim mowa, lub braku w jego składzie, sąd wyznaczy odpowiedni termin na jego uzupełnienie, względnie zwróci się do sadu opiekuńczego o ustanowienie dla tej osoby kuratora - kurator taki powinien się postarać o niezwłoczne powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację

• jeśli strona lub uczestnik postępowania straci zdolność procesową w toku postępowania, co może nastąpić w skutek ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego, sąd zawiesza postępowanie (art. 174 § 1 pkt 1), które podejmuje z chwilą ustanowienia przedstawiciela ustawowego dla tej strony lub uczestnika (art. 180 § 1 pkt 3)

• podobnie sąd zawiesi postępowanie, jeżeli w toku postępowania zajdą braki w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej stroną lub uczestnikiem postępowania, uniemożiwające jej działanie (art. 174 § 1 pkt 2) - sąd podejmie zawieszone postępowanie, gdy brak ten będzie uzupełniony, a jeśli to nie nastąpi, może dojść do umorzenia postępowania, jeśli osoba prawna lub jednostka organizacyjna ulegnie likwidacji bez ustanowienia następcy prawnego (art. 182 § 1 KPC w zw. z art. 42 § 2 KC)

Stosownie do art. 1117, zdolność procesową obywateli państw obcych, osób niemających żadnego obywatelstwa, zagranicznych osób prawnych oraz zagranicznych jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej ocenia się podobnie jak ich zdolność sądową według przepisów KPC - oznacza to że cudzoziemiec (os fiz) ma zdolność procesową w postępowaniu przed sądem polskim, jeśli ma zdolność do czynności prawnych - o tym czy ta ostatnia zdolność mu przysługuje decyduje prawo cywilne państwa, któ®ego jest obywatelem.

Zdolność postulacyjna - oznacza zdolność do samodzielnego (osobistego) dokonywania czynności procesowych, bez potrzeby korzystania z pełnomocnika

• fakt, że strona lub uczestnik postępowania posiadają zdolność procesową, nie przesądza jeszcze kwestii, czy mogą samodzielnie uczestniczyć w dokonywaniu czynności procesowych - do tego muszą być dodatkowo wyposażeni w zdolność postulacyjną

W ujęciu teoretycznym można mówić o dwojakiego rodzaju ograniczeniach zdolności postulacyjnej:

• brak tej zdolności może być zatem wynikiem przyczyn natury faktycznej np. strona nie może osobiście uczestniczyć w czynnościach procesowych z powodu nieznajomości języka urzędowego sądu lub ułomności - osoba głuchoniema

• ograniczenie zdolności postulacyjnej może wynikać także z przyczyn o charakterze prawnym (np. gdy prawo ustanawia bezwzględny przymus korzystania z zastępstwa przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym

• o ograniczeniu zdolności postulacyjnej z przyczyn prawnych można mówić w zakresie, w którym przepisy KPC ustanawiają tzw. bezwzględny przymus adwokacko-radcowski - oznacza on że pewne czynności procesowe strona lub uczestnik postępowania mogą dokonać tylko przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym

• regulację taką zawiera art. 87 z ind 1 § 1, który stanowi, że w postępowaniu przed SN obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych - zastępstwo to dotyczy także czynności związanych z postępowaniem przed SN, podejmowanych przed sądem niższej instancji

• jeżeli zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, w razie śmierci adwokata lub radcy prawnego, skreślenia z listy adwokatów lub radców prawnych, utraty możliwości wykonywania zawodu albo utraty zdolności procesowej - sąd zawiesza postępowanie z urzędu, wyznaczając odpowiedni termin do wskazania innego adwokata lub radcy prawnego, i po upływie tego terminu podejmuje postępowanie

WSPÓŁUCZESTNICTWO PROCESOWE

Uwagi ogólne:

- To że w każdym procesie cywilnym występują dwie strony i tylko dwie strony - powód i pozwany - nie jest równoznaczne z tym, aby występowały zawsze tylko dwa podmioty. Po każdej stronie procesu może występować więcej podmiotów.

- Należy bowiem mieć na uwadze, że jeżeli proces cywilny wynika zawsze z określonego stosunku materialnoprawnego, a w stosunkach tych może występować więcej podmiotów, to w razie dojścia do sporu wszystkie te podmioty mogą brać w nim udział.

- Podmioty te jednak nie mogą występować w procesie w układach dowolnych, lecz muszą być uszeregowane w sposób odpowiadający ich powiązaniom materialnoprawnym, tak aby występowały po jednej lub po drugiej stronie w charakterze współpozwanych lub współpowodów.

- Najczęściej wielopodmiotowość strony procesowej wynika ze stosunku współwłasności, niepodzielności i solidarności zobowiązań.

- Jednakże wielopodmiotowość w procesie może być także wynikiem tego, że spór powstaje na podłożu dwóch lub więcej stosunków prawnych powiązanych ze sobą, i jest wówczas celowe i uzasadnione, aby w ramach jednego procesu rozstrzygnięcie dotyczyło wszystkich spornych stosunków

Te wypadki występowania po jednej lub drugiej stronie procesu (albo po obu stronach jednocześnie) kilku podmiotów nazywane są współuczestnictwem procesowym:

• współuczestnictwo po stronie powodowej nazywane jest współuczestnictwem czynnym

• współuczestnictwo po stronie pozwanej nazywane jest współuczestnictwem biernym

Współuczestnictwo procesowe może istnieć od początku postępowania na skutek wniesienia powództwa przez kilku powodów lub przeciwko kilku pozwanym, może jednak powstać także w toku postępowania, na skutek zmian podmiotowych w procesie. W związku z tym rozróżnia się współuczestnictwo pierwotne i następcze. To ostatnie może powstać w następujących wypadkach:

1. gdy w miejsce zmarłej strony wejdzie kilku jej następców prawnych

2. gdy w miejsce strony, która zbyła przedmiot sporu, wejdzie kilku jego następców (art. 192 pkt 3)

3. gdy do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanych sąd wezwie na wniosek powoda (art. 194 § 3) osoby przewidziane w art. 194 § 1 i 2 oraz art. 196 § 1 i 2

Prawo procesowe może ze względów celowości i ekonomii procesowej dopuścić współuczestnictwo procesowe i w innych jeszcze wypadkach niż wskazane poprzednio tj. także wtedy, gdy nie uzasadnia go wielopodmiotowość stosunku materialnoprawnego lub powiązanie stosunków prawnych, na których podłożu powstaje spór. Polskie prawo procesowe dopuszcza współuczestnictwo procesowe w bardzo szerokim zakresie.

Współuczestnictwo materialne i formalne:

Tradycyjny podział współuczestnictwa procesowego polega na rozróżnieniu współuczestnictwa materialnego i współuczestnictwa formalnego. Podział ten jest przyjęty również w polskim KPC - w myśl art. 72 § 1 kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów lub pozwanych, jeżeli przedmiot sporu stanowią:

1. prawa i obowiązki im wspólne lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej

2. roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, jeżeli ponadto właściwość sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jak też dla wszystkich wspólnie

Współuczestnictwo materialne - może zaistnieć w dwóch sytuacjach:

1. jeśli prawa lub obowiązki współuczestników są im wspólne

2. jeśli prawa lub obowiązki współuczestników są oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej

Wspólność praw występuje z reguły po stronie powodów, wspólność obowiązków z reguły po stronie pozwanych. Tożsamość podstawy musi wchodzić w grę jednocześnie co do podstawy faktycznej i podstawy prawnej, przy czym warunek wspólności praw lub obowiązków nie jest już wymagany.

Współuczestnictwo materialne uwarunkowane więc jest zawsze więzią materialnoprawną istniejącą między współuczestnikami oraz między każdym z nich a stroną przeciwną. Ma ono miejsce bądź w wypadku wielopodmiotowości jednego stosunku prawnego, z którego spór wynika, bądź powiązania dwóch lub więcej stosunków prawnych, na których podłożu spór wynika. Zarówno w pierwszym jak i drugim wypadku musi istnieć związek każdego ze współuczestników z przedmiotem sporu, który jest jeden (jak zwłaszcza świadczenie dochodzone przez stronę powodową od kilku pozwanych odpowiadających na tej samej lub różnych podstawach prawnych).

Współuczestnictwo formalne:

Jest w świetle art. 72 § 1 pkt 2 uwarunkowane tym, aby przedmiot sporu stanowiły roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej.

Wystarcza tu więc jednorodzajowość roszczeń lub zobowiązań oraz podobieństwo podstawy faktycznej i prawnej, na jakiej są one oparte, nie jest natomiast wymagana ich wspólność lub tożsamość podstawy faktycznej i prawnej

• współuczestnictwo formalne może wchodzić w rachubę np. gdy spółdzielnia mieszkaniowa dochodzi jednym pozwem należności z tytułu opłat za świadczenia od kilkunastu członków lub gdy kilku poszkodowanych w jednym wypadku kolejowym dochodzi jednym pozwem odszkodowania od kolei - w tych sytuacjach mamy do czynienia w istocie z kilkoma odrębnymi procesami pomiędzy tym samym powodem, połączonymi w ramach jednej sprawy.

Założeniem dopuszczalności i celowości takiej kumulacji roszczeń w jednym procesie jest domniemanie, że sprawy te nadają się do jednakowego rozstrzygnięcia, ponieważ wynikają z nich - wobec analogiczności podstawy faktycznej i prawnej - te same problemy faktyczne i prawne i może być przeprowadzone wspólne postępowanie dowodowe. Kumulacja ta może więc przynieść pewne korzyści z punktu widzenia ekonomii procesowej.

Współuczestnictwo procesowe formalne jest ponadto uwarunkowane wymaganiem, aby właściwość sądu była uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jako tez dla wszystkich wspólnie:

• chodzi tu zarówno o właściwość miejscową, która musi być uzasadniona dla każdego pozwanego z osobna (art. 43 § 1 nie ma tu zastosowania)

• jak i o właściwość rzeczową, która musi być uzasadniona dla każdego pozwanego z osobna, jak i dla wszystkich łącznie

Współuczestnictwo procesowe konieczne i jednolite:

Art. 72 § 2 - współuczestnictwo konieczne

Art. 73 § 2 - współuczestnictwo jednolite

• oba te rodzaje współuczestnictwa stanowią kwalifikowane wypadki współuczestnictwa materialnego

• nie wchodzą one w grę przy współuczestnictwie formalnym

Współuczestnictwo konieczne:

• jako współuczestnictwo konieczne kodeks określa sytuacje, gdy przeciwko kilku osobom sprawa może toczyć się tylko łącznie

• kodeks dopuszcza możliwość współuczestnictwa koniecznego po obu stronach, należy jednak stwierdzić, że wypadki współuczestnictwa koniecznego czynnego są bardzo rzadkie, podczas gdy wypadki współuczestnictwa koniecznego biernego zdarzają się w praktyce o wiele częściej

• sytuacje, na których tle może powstać współuczestnictwo konieczne, wynikają najczęściej ze stosunków prawa rodzinnego, rzeczowego, zobowiązaniowego, a także na tle stosunków prawa autorskiego i własności przemysłowej np. jeśli mąż matki występuje o zaprzeczenie ojcostwa musi pozwać matkę i dziecko (art. 66 KRO), jeśli wspólnik żąda rozwiązania spółki przez sąd, musi pozwać wszystkich wspólników (art. 874 KC)

• współuczestnictwo konieczne ma zawsze miejsce, gdy prokurator albo osoba trzecia występuje o ustalenie istnienia lub nieistnienia albo o ukształtowanie stosunku prawnego łączącego inne osoby - ma tu miejsce współuczestnictwo konieczne bierne

• brak w zakresie współuczestnictwa koniecznego czynnego lub biernego (tj. niewystąpienia w charakterze powoda lub niezapozwania jednego ze współuczestników koniecznych) powinien być usunięty przez sąd z urzędu

• stosownie do art. 195 § 1, jeżeli okaże się, że nie występują w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączny udział w sprawie jest konieczny, sąd wezwie stronę powodową, aby oznaczyła w wyznaczonym terminie osoby nie biorące udziału w taki sposób, by ich wezwanie lub zawiadomienie było możliwe, a w razie potrzeby, aby wystąpiła z wnioskiem o ustanowienie kuratora

• następnie stosownie do art. 195 § 2, sąd wezwie osoby niezapozwane do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanych

• osoby, których udział w sprawie w charakterze powodów jest konieczny, sąd zawiadomi o toczącym się procesie - osoby te mogą w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia przystąpić do sprawy w charakterze powodów - jeśli osoby te nie przystąpią do sprawy, będzie musiało nastąpić oddalenie powództwa z braku legitymacji procesowej łącznej czynnej

• zatem brak w zakresie współuczestnictwa koniecznego może być zawsze konwalidowany, gdy chodzi o współuczestnictwo bierne, natomiast jego konwalidacja przy współudziale czynnym zależy od zachowania się osób, które powinny występować w charakterze współuczestników koniecznych

Współuczestnictwo jednolite:

• współuczestnictwo jednolite zachodzi wówczas, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok ma dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników - sformułowanie to oznacza, że wyrok musi być w pełni taki sam, tzn. zawierać identyczne rozstrzygnięcia w stosunku do wszystkich współuczestników

• współuczestnictwo jednolite z istoty spornego stosunku prawnego najczęściej wchodzi w rachubę w wypadkach praw i zobowiązań niepodzielnych oraz stosunków prawa rodzinnego np. gdy właściciel nieruchomości występuje przeciwko dwóm współwłaścicielom nieruchomości sąsiedniej o zniesienie służebności gruntowej, wyrok musi być jednakowy wobec obu pozwanych, tak samo z powództwa prokuratora lub osoby trzeciej o unieważnienie małżeństwa, wyrok musi być jednakowy w stosunku do obu pozwanych małżonków

• natomiast solidarność zobowiązań z reguły nie uzasadnia jednolitości współuczestnictwa, gdyż w pewnych sytuacjach możliwe jest zasądzenie dochodzonej należności od jednego dłużnika solidarnego i oddalenie powództwa wobec drugiego na podstawie zarzutów, które dotyczą tylko tego ostatniego

• istota współuczestnictwa jednolitego polega na tym, że sprawę traktuje się jako jedną i niepodzielną wobec wszystkich współuczestników - znajduje to wyraz w tym, że wbrew ogólnej zasadzie, iż każdy współuczestnik działa w imieniu własnym (art. 73 § 1), czynności procesowe poszczególnych współuczestników jednolitych są skuteczne wobec wszystkich współuczestników

• z istoty współuczestnictwa jednolitego wynika nadto, że akty dyspozycji materialnej nie mogą być dokonywane przez poszczególnych współuczestników, lecz tylko łącznie przez nich wszystkich - w myśl art. 73 § 2 - do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia lub uznania powództwa potrzeba zgody wszystkich współuczestników

Wzajemny stosunek współuczestnictwa koniecznego i jednolitego:

• analiza wypadków współuczestnictwa koniecznego wskazuje, że prawie zawsze jest ono jednocześnie współuczestnictwem jednolitym

• zakresy obu współuczestnictw nie pokrywają się w sytuacji odwrotnej tj. nie w każdym wypadku współuczestnictwa jednolitego musi być ono jednocześnie współuczestnictwem koniecznym - współuczestnictwo jednolite może bowiem wchodzić w grę także wówczas, gdy ma ono charakter fakultatywny i dochodzi do skutku w wyniku legitymacji grupowej

Inne wypadki współuczestnictwa procesowego. Współuczestnictwo konkurencyjne.

W przepisach art. 72-74 wyraźnie wyodrębnione zostały współuczestnictwo materialne, formalne, konieczne i jednolite, to jednak na podstawie innych przepisów KPC, można wyodrębnić jeszcze dalsze rodzaje współuczestnictwa.

Wchodzą one w grę w związku ze zmianami podmiotowymi w procesie oraz z instytucją interwencji głównej.

Stosownie do art. 194 § 1 i 2, jeżeli okaże się, że powództwo nie zostało wniesione przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, sąd na wniosek powoda lub pozwanego wezwie tę osobę do wzięcia udziału w sprawie.

• osoba wezwana do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pozwanego, który wówczas będzie zwolniony od udziału w sprawie

• jeżeli jednak obie strony nie wyrażą zgody na wstąpienie do sprawy osoby wezwanej w miejsce pozwanego, albo ona sama nie wyrazi na to zgody, wówczas osoba ta występować będzie w procesie w charakterze pozwanego obok dotychczasowego pozwanego, który nadal pozostanie w tym procesie

• w rezultacie po stronie po stronie pozwanej występować będą obok siebie dwie osoby, których interesy będą ze sobą sprzeczne i które będą się bronić przeciwko żądaniu powoda - poza innymi zarzutami - zarzutem braku legitymacji biernej i dopiero sąd w wyroku rozstrzygnie, która z nich jest odpowiedzialna wobec powoda lub z innych względów powinna być stroną pozwaną, a której nie służy legitymacja procesowa bierna

• podobnie w odwrotnej sytuacji, jeżeli okaże się że powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, sąd na wniosek powoda zawiadomi o toczącym się procesie osobę przez niego wskazaną - osoba ta może w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia wstąpić do sprawy w charakterze powoda

• osoba zawiadomiona, która wstąpiła do sprawy w charakterze powoda, może za zgodą obu stron wstąpić na miejsce strony powodowej, która wówczas będzie od udziału w sprawie zwolniona (art. 196 § 1 i 2)

• jeżeli jednak strony nie wyrażą zgody na wejście do sprawy osoby zawiadomionej na miejsce powoda, a ona sama zgłosi przystąpienie do sprawy, wówczas osoba ta będzie występować w procesie obok dotychczasowego powoda i dopiero sąd w wyroku rozstrzygnie, której z tych dwóch osób służy dochodzone roszczenie lub inne uprawnienie, a która nie ma legitymacji procesowej czynnej - w stosunku do tej ostatniej osoby sąd oddali powództwo

W sytuacjach omówionych powyżej powstaje więc albo następstwo procesowe, jeśli osoba wezwana lub zawiadomiona wejdzie do sprawy na miejsc pozwanego lub powoda za zgodą obu stron, albo współuczestnictwo procesowe.

Jest to współuczestnictwo szczególnego rodzaju, które nie jest ani materialnym, ani formalnym, sytuacje bowiem wynikające z art. 194 § 1 i 2 i art. 196 § 1 i 2 nie mieszczą się w hipotezach przewidzianych w art. 72 § 1 pkt 1 i 2. Obecnie wypadki te traktuje się jako szczególny rodzaj współuczestnictwa, określanego jako „współuczestnictwo nienazwane” albo „konkurencyjne”.

W sytuacjach tych występuje swoista „konkurencja” negatywna legitymacji procesowej biernej bądź czynnej osób występujących w procesie obok siebie po jednej stronie, które reprezentują własne prawa i działają na swoją rzecz i w swoim imieniu.

• jest więc spełniony podstawowy warunek współuczestnictwa: występowanie obok siebie po jednej stronie w roli powodów lub pozwanych kilku osób

• gdy jednak przy współuczestnictwie materialnym występują obok siebie osoby, których legitymacja procesowa jest albo łączna, albo grupowa, a przy współuczestnictwie formalnym osoby, których legitymacje mają charakter indywidualny, ale są niejako równoległe i jednokierunkowe

• w sytuacji wynikającej z art. 194 § 1 i 2 i art. 196 § 2 występują obok siebie dwie osoby, z których tylko jednej przysługuje legitymacja procesowa, a druga jej nie posiada i jest spór o to, której z nich ta legitymacja przysługuje

Szczególny rodzaj współuczestnictwa wynika też w wypadku interwencji głównej, gdy osoba trzecia występuje z powództwem przeciwko obu stronom toczącego się procesu o rzecz lub prawo, o które toczy się już spór pomiędzy tymi stronami:

• w tej sytuacji powód i pozwany z pierwotnego procesu stają się współpozwanymi w procesie interwencyjnym

• powstaje więc między nimi współuczestnictwo procesowe, które również nie jest ani współuczestnictwem materialnym, ani formalnym, gdyż nie wypełnia hipotez art. 72 § 1 pkt 1 i 2

• współuczestnictwo to można również zaliczyć do współuczestnictwa konkurencyjnego, ponieważ jego założeniem jest konkurencja negatywna uprawnień stron pierwotnego procesu do przedmiotu sporu (z którymi konkuruje ponadto roszczenie interwenienta głównego)

Stosunki między współuczestnikami:

• w zasadzie każdy współuczestnik działa w imieniu własnym (art. 73 § 1) i może samodzielnie popierać sprawę (art. 74)

• oznacza to, ze w zasadzie czynności procesowe poszczególnych współuczestników są skuteczne tylko wobec nich samych i nie wywierają skutków wobec innych współuczestników

• podobnie niedokonanie czynności procesowej może szkodzić tylko współuczestnikowi, który się go dopuścił

• od tej zasady są jednak pewne wyjątki:

• po pierwsze - przy współuczestnictwie jednolitym czynności procesowe współuczestników działających są skuteczne wobec niedziałających (art. 73 § 2)

• po drugie - przy współuczestnictwie materialnym niejednolitym, wniesienie apelacji przez jednego współuczestnika od wyroku niekorzystnego także dla innych współuczestników może wywrzeć skutek także na ich korzyść

• w myśl bowiem art. 378 § 2 sąd II instancji może z urzędu rozpoznać sprawę na rzecz współuczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, gdy będące przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki są wspólne także dla tych współuczestników

• na posiedzenia sądowe wzywa się wszystkich współuczestników, chyba że sprawa co do niektórych z nich jest już zakończona (art. 74)

• współuczestnicy mogą ustanowić wspólnego pełnomocnika, jeśli nie zachodzi między nimi konflikt interesów

• jeśli chodzi o koszty procesu, to stosownie do art. 105 § 1 i 2, współuczestnicy zwracają koszta procesu w częściach równych

• współuczestnik sporu, niebędący współuczestnikiem jednolitym, może być świadkiem co do faktów dotyczących innego współuczestnika (art. 260), natomiast współuczestnicy jednolici nie mogą być świadkami (art. 259 pkt 4)

• szczególna sytuacja procesowa istnieje między prokuratorem, który wytoczy powództwo na rzecz oznaczonej osoby, a tą osobą, jeśli przystąpi ona do sprawy w charakterze powoda - stosownie do art. 56 § 1 w takiej sytuacji do udziału prokuratora stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym - odpowiednio, a nie wprost, ponieważ między prokuratorem a osobą, na rzecz której wytoczył on powództwo, nie zachodzi stosunek współuczestnictwa

NASTĘPSTWO PROCESOWE I INNE ZMIANY PODMIOTOWE W PROCESIE

Pojęcia i rodzaje następstwa procesowego:

W toku sądowego postępowania cywilnego mogą wystąpić różne zmiany podmiotowe, czyli zmiany w składzie stron i uczestników postępowania.

• zmiany te mogą być skutkiem nie tylko śmierci strony lub uczestnika albo likwidacji w toku postępowania osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej

• w procesie zmiany te mogą być także wynikiem zmian w stosunkach materialnoprawnych, z jakich proces wynika, w szczególności przejście w toku procesu praw lub obowiązków strony na inną osobę może prowadzić, i z reguły prowadzi, do zmiany w osobach stron

Sytuacje, w których na miejsce strony lub uczestnika postępowania wchodzi inna osoba, a pierwotna strona lub uczestnik występuje z postępowania, nazywane są następstwem procesowym.

• następstwo procesowe ma szczególne znaczenie w procesie, w którym ma miejsce ściśle określony i stały układ stron

• w postępowaniu nieprocesowym, w którym uczestnikiem może być każda zainteresowana osoba, następstwo procesowe wchodzi w grę tylko w razie śmierci uczestnika postępowania (lub likwidacji osoby prawnej) - w innych sytuacjach, związanych ze zmianą stosunków prawnych, osoby zainteresowane, których może dotyczyć wynik postępowania, mogą zawsze wejść do postępowania i brać w nim udział jako samodzielni uczestnicy

• aby można było mówić o następstwie procesowym, wejście nowej osoby do postępowania musi być dokonane na miejsce strony lub uczestnika

• wejście nowej osoby, która działać będzie obok dotychczasowej strony lub uczestnika, nie stanowi następstwa procesowego

• następca procesowy wchodzi w sytuacje prawną swego poprzednika, a więc jest związany jego dotychczasowymi czynnościami procesowymi, jak również czynnościami podejmowanymi przez stronę przeciwną przeciwko poprzednikowi i nie może podejmować czynności, w szczególności zgłaszać zarzutów, które są już niedopuszczalne ze względu na stan sprawy

Wypadki następstwa procesowego można sklasyfikować według kilku kryteriów. Najistotniejsze jest rozróżnienie wypadków, w których następstwo procesowe jest wynikiem:

• następstwa prawnego, a więc rezultatem zmian zaszłych w osobach podmiotów stosunku prawnego z jakiego sprawa wynika

• oraz wypadków, w których nie wiąże się ono z następstwem prawnym i ma charakter czysto procesowy

ad 1) następstwo procesowe jako rezultat następstwa prawnego może być skutkiem bądź śmierci osoby fizycznej lub likwidacji osoby prawnej albo innej jednostki organizacyjnej będącej stroną lub uczestnikiem postępowania (successio mortis causa), bądź też może być wynikiem czynności prawnej, dotyczącej przedmiotu sporu (successio inter vivos)

• następstwo procesowe może mieć charakter ogólny lub szczególny:

• pierwsze ma miejsce, gdy następca prawny strony lub uczestnika, w wyniku przejścia na niego ogółu praw i obowiązków zmarłego (lub zlikwidowanej osoby prawnej), nabywa legitymację do wejścia na miejsce strony lub uczestnika we wszelkich toczących się w chwili otwarcia następstwa prawnego procesach lub innych postępowaniach - następstwo procesowe ogólne może powstać tylko mortis causa

• natomiast następstwo o charakterze szczególnym zarówno mortis causa jak i inter vivos - np. gdy włąściciel nieruchomości, której dotyczy proces, sprzeda ją albo daruje osobie trzeciej w czasie trwania procesu, albo gdy powód dokona cesji na osobę trzecią wierzytelności dochodzonej w procesie, albo wreszcie gdy strona zmarła w toku procesu zapisze w testamencie nieruchomość, której dotyczy proces, jakiejś osobie - w tych wypadkach nabywca, cesjonariusz lub zapisobierca mogą stać się następcami procesowymi strony i wejść do procesu, ale tylko tego, który dotyczy danej rzeczy lub prawa

• nie zawsze może jednak dojść do następstwa procesowego - w pewnych wypadkach, gdy proces dotyczy praw ściśle osobistych, które gasną ze śmiercią osoby uprawnionej, albo ściśle osobistej sytuacji jednej ze stron, jakiej zmiana po śmierci tej osoby jest niemożliwa, proces staje się bezprzedmiotowy i nie może być prowadzony, mimo iż istnieją następcy prawni (ogólni) zmarłej strony

• zatem w myśl art. 446 postępowanie o rozwód umarza się w razie śmierci jednego z małżonków, co jest konsekwencją tego, że małżeństwo ustaje z chwilą śmierci małżonka

• również w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa lub o unieważnienie uznania dziecka postępowanie umarza się w razie śmierci dziecka, co jest konsekwencją tego, ze po śmierci dziecka zaprzeczenie ojcostwa i unieważnienie uznania nie jest już możliwe

Następstwo procesowe wynikające z następstwa prawnego:

Wypadki następstwa procesowego będącego rezultatem następstwa prawnego uregulowane są w KPC w sposób następujący:

1. następstwo procesowe mortis causa:

• w razie śmierci strony sąd zawiesza z urzędu postępowanie i to ze skutkiem od chwili jej zgonu

• zawieszenie postępowania następuje także wtedy, gdy z mocy przepisów szczególnych po śmierci strony postępowanie nie może toczyć się z udziałem jej następców prawnych, lecz jego kontynuacja jest możliwa tylko z udziałem kuratora

• w sprawach o unieważnienie małżeństwa w razie śmierci pozwanego (art. 450 § 1 i 3)

• w sprawach o pochodzenie w razie śmierci mężczyzny, o którego ojcostwo chodzi

• w sprawach o rozwiązanie przysposobienia w razie śmierci przysposabiającego (art. 456 § 2)

• sąd podejmuje postępowanie z urzędu z chwilą zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych zmarłego, albo ustanowienia we właściwej drodze kuratora spadku (art. 180 § 1 pkt 1)

• jeśli spadkobiercy lub zapisobiercy nie zgłoszą się sami, może wskazać ich strona przeciwna, współuczestnik, interwenient uboczny lub prokurator - SN przyjął, że również sąd może ustalić, kto jest następcą prawnym zmarłej strony, jeśli dane co do tego może uzyskać z materiału sprawy

• podobny tryb postępowania przyjęty jest, gdy strona niebędąca osobą fizyczną traci zdolność sądową w trakcie postępowania, a więc gdy osoba prawna lub jednostka organizacyjna ulega likwidacji - postępowanie w tym wypadku zawiesza się (art. 174 § 1 pkt 1) i podejmuje się je, gdy zgłosi się inna jednostka organizacyjna jako następca prawny takiej strony

2. następstwo procesowe inter vivos:

• w razie zbycia w toku sprawy rzeczy lub prawa objętych sporem (w drodze sprzedaży, darowizny, cesji, zamiany) nabywca może wejść do procesu na miejsce zbywcy za zezwoleniem strony przeciwnej - warunkiem następstwa procesowego w tych wypadkach jest zgoda strony przeciwnej - w razie jej braku zbycie rzeczy lub prawa nie ma wpływu na bieg sprawy, która toczy się nadal z udziałem zbywcy, tak jakby żadne zmiany w sytuacji prawnej nie nastąpiły

• jednakże w takim wypadku przejście praw powoda lub obowiązków pozwanego na nabywcę będzie uwidocznione w tytule wykonawczym, który zgodnie z art. 788 § 1 zostanie wydany z uwzględnieniem tych zmian zaszłych w toku sprawy lub po jej zakończeniu (po powstaniu tytułu egzekucyjnego)

Następstwo procesowe niewynikające z następstwa prawnego:

Następstwo procesowe niezwiązane z następstwem prawnym, a więc mające czysto procesowy charakter, może wystąpić w świetle przepisów KPC w następujących przypadkach:

1. W myśl art. 83, za zgodą obu stron interwenient uboczny może wejść na miejsce strony, do której przystąpił

2. Dalsze wypadki następstwa procesowego mogą mieć miejsce w razie zmian podmiotowych w procesie, związanych z pozwaniem osoby niemającej legitymacji procesowej biernej albo wystąpieniem z powództwem przez osobę, której nie służy legitymacja procesowa czynna.

• stosownie do art. 194 § 1 i 2, jeżeli okaże się w toku postępowania, że powództwo nie zostało wniesione przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, sąd na wniosek powoda lub pozwanego wezwie taką osobę do wzięcia udziału w sprawie - takie wezwanie zastępuje pozwanie (art. 198 § 1)

• osoba wezwana do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pozwanego, który będzie wówczas zwolniony od udziału w sprawie

• w tym wypadku ma więc miejsce następstwo procesowe po stronie pozwanej, wezwanie do wzięcia udziału w sprawie następuje na wniosek powoda lub pozwanego, który może zgłosić zarzut, że nie on, lecz inna osoba jest biernie legitymowana w danej sprawie

• podobna sytuacja może mieć miejsce po stronie powodowej: w myśl art. 196 § 1 i 2, jeżeli okaże się, ze powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, sąd na wniosek powoda zawiadomi o toczącym się procesie osobę przez niego wskazaną, która może w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia wstąpić do sprawy w charakterze powoda

• w tym wypadku osoba ta może za zgodą obu stron wstąpić na miejsce strony powodowej, która wówczas będzie od udziału zwolniona

• także w tej sytuacji dojdzie do następstwa procesowego po stronie powodowej

Następstwo procesowe do jakiego dochodzi w przypadku wstąpienia osoby wezwanej na miejsce pozwanego lub na miejsce powoda osoby zawiadomionej, różni się w sposób istotny od poprzednio omówionych wypadków następstwa procesowego (inter vivos i mortis causa) pod jednym względem:

• otóż w myśl art. 198 § 3 osoby wezwane zgodnie z art. 194 do wzięcia udziału w sprawie, a także osoby zawiadomione - art. 196, mogą przy pierwszej czynności procesowej żądać powtórzenia dotychczasowego postępowania w całości lub w części, stosownie do okoliczności sprawy

• zatem, jeśli osoby te zajmą miejsce pozwanego lub powoda, nie są one w zasadzie - w przeciwieństwie do pozostałych następców procesowych - związane czynnościami procesowymi swych poprzedników i czynnościami przedsięwziętymi przeciwko poprzednikom

• jeśli jednak nie zażądają we wskazanym terminie powtórzenia postępowania w całości lub w części, będą związane dokonanymi uprzednio czynnościami

Rozróżnienie sytuacji, gdy następstwo procesowe jest wynikiem następstwa prawnego i gdy ma ono charakter czysto procesowy, nie wiąże się z następstwem prawnym, jest istotne przede wszystkim dlatego, że:

• następcy procesowemu, będącemu zarazem następcą prawnym strony, służą przeciwko stronie przeciwnej wszystkie zarzuty, które służyły jego poprzednikowi

• natomiast następca procesowy niebędący następcą prawnym strony i niewywodzący od niej swych praw może zgłaszać zarzuty tylko własne, tj. służące mu osobiście wobec strony przeciwnej

INTERWENCJA UBOCZNA. PRZYPOZWANIE. INTERWENCJA GŁÓWNA.

Interwencja uboczna:

W procesie cywilnym występują dwie strony - powód i pozwany i wynik procesu w zasadzie oddziaływa tylko na ich prawa i obowiązki i na ich sytuacje prawną. Natomiast wynik procesu nie wywiera w zasadzie skutków bezpośrednich na sytuację prawną osób trzecich.

Wyrok zapadły w tym procesie ma powagę rzeczy osądzonej tylko między stronami inter partes i nie może naruszać praw osób trzecich niebędących stronami procesu ani w inny sposób rozstrzygać o ich sytuacji prawnej

Jednakże zdarzają się sytuacje, gdy ze względu na stosunki łączące osobę trzecią z jedną ze stron, wynik procesu może w sposób pośredni wpłynąć na sytuację prawną tej osoby w sposób korzystny lub niekorzystny:

• np. wyrok stwierdzający, że prawo do własności rzeczy służy nie powodowi, lecz pozwanemu, może być niekorzystny dla wierzyciela powoda, który nie będzie mógł skierować do tej rzeczy egzekucji swej należności

• odwrotnie, może być korzystny dla wierzyciela pozwanego, który będzie mógł skierować do tej rzeczy egzekucję swej należności, przypadającej od pozwanego

Mając na względzie te sytuacje, prawo procesowe pozwala w uzasadnionych przypadkach wypadkach osobie trzeciej na branie udziału w procesie toczącym się między innymi osobami.

Możliwość tę stwarza instytucja interwencji ubocznej, wywodząca się jeszcze z prawa rzymskiego.

• interwencja uboczna - oznacza ona wstąpienie do procesu po jednej lub drugiej stronie i branie w nim udziału obok strony, do której osoba ta, zwana interwenientem ubocznym, przystępuje.

• interwenient oboczny nie dochodzi jednak w tym procesie żadnych praw własnych, ale współdziała ze stroną, do której przystąpił w obronie jej praw, których dotyczy proces

• w ten sposób pośrednio broni swej sytuacji prawnej, na którą może wpłynąć wygranie lub przegranie procesu przez tę stronę

• udział osoby trzeciej w procesie po jednej lub drugiej stronie uzasadniony jest z reguły istnieniem stosunku prawnego między interwenientem ubocznym, a stroną do której on przystąpił

• wyjątkowo może go uzasadniać także stosunek prawny łączący interwenienta ubocznego ze stroną przeciwną

W polskim prawie procesowym instytucja interwencji ubocznej uregulowana jest przepisami art. 76-83 i 107 KPC.

• stosownie do art. 76, kto ma interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść jednej ze stron, może w każdym stanie sprawy aż do zamknięcia rozprawy w II instancji przystąpić do tej strony - takie przystąpienie do strony przez osobę trzecią stojącą poza procesem wymieniony przepis nazywa interwencją uboczną

• jak wynika z treści powyższego przepisu, warunkiem przystąpienia interwenienta ubocznego do jednej ze stron procesowych jest posiadanie przez niego interesu prawnego w rozstrzygnięciu sprawy na korzyść tej strony

• kodeks nie określa bliżej pojęcia „interesu prawnego”, pojęcie to zostało gruntownie wyjaśnione w judykaturze i doktrynie: dla jego należytej oceny decydujące znaczenie ma to, że chodzi tu o interes prawny, a więc o taką sytuację, że osoba trzecia niebędąca stroną procesową, jest zainteresowana wynikiem procesu dlatego, że wynik ten może oddziaływać, choćby pośrednio, na jej sferę prawną, tj. na układ stosunków prawnych ze stroną, do której przystępuje, lub ze stroną przeciwną

• niewystarcza zatem do zgłoszenia interwencji ubocznej zainteresowanie jedynie majątkowe wynikiem procesu, albo zaangażowanie moralne lub emocjonalne po jednej ze stron

• może zgłosić interwencje uboczną sprzedawca rzeczy po stronie nabywcy, gdy ten zostanie pozwany przez osobę trzecią, roszcząc sobie prawa do tej rzeczy, w razie bowiem wygrania procesu przez powoda sprzedawca może odpowiadać wobec nabywcy z tytułu rękojmi za wady prawne

• zasięg podmiotowy interwencji ubocznej, tj. krąg osób, które mogą ją zgłaszać, nie jest ograniczony - mogą to być zatem wszystkie podmioty, którym służy zdolność sądowa

• również zasięg przedmiotowy spraw, w których interwencja uboczna jest dopuszczalna, nie jest ograniczony - w zasadzie więc interwencja uboczna może być zgłoszona w każdej sprawie bez względu na jej charakter, a więc majątkowej jak i niemajątkowej

• interwencja uboczna może być wniesiona w każdym stadium postępowania, od jego wszczęcia do zamknięcia rozprawy w II instancji

• jeśli chodzi o tryb wstąpienia interwenienta ubocznego, to jest tu wymagana forma pisemna (art. 77 § 1)

• w piśmie zawierającym oświadczenie o wstąpieniu do sprawy interwenient uboczny obowiązany jest podać, jaki ma interes prawny we wstąpieniu, oraz wskazać stronę, do której przystępuje

• oświadczenie interwenienta nie jest jednak samo przez się wystarczające - każda ze stron może bowiem zgłosić opozycję przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego, z tym że powinna to uczynić nie później niż przy rozpoczęciu najbliższej rozprawy - w razie wniesienia opozycji sąd rozstrzygnie kwestie dopuszczalności interwencji ubocznej i bądź uwzględni opozycję, bądź oddali ją

• w literaturze interwenienta ubocznego nazywa się zwykle pomocnikiem i kontrolerem strony

• pomocnikiem - bo czynnościami swoimi interwenient ma współdziałać ze stroną, do której przystąpił, w celu uzyskania korzystnego dla niej rozstrzygnięcia sprawy

• kontrolerem - ponieważ interwenient dla ochrony własnego interesu prawnego może czuwać i kontrolować, czy strona prowadzi należytą obronę i zgłasza wszystkie przysługujące jej zarzuty przeciwko żądaniom i twierdzeniom strony przeciwnej, a w razie potrzeby może zgłaszać je za stronę, gdy ta nie prowadzi należytej obrony

• ma to znaczenie zwłaszcza pod kątem możliwego przyszłego procesu między interwenientem, a stroną, do której przystąpił - właśnie dlatego że interwenient uboczny może kontrolować działalność procesową strony, nie może on w stosunku do strony do której przystąpi, podnieść zarzutu, że sprawa została rozstrzygnięta błędnie albo, że strona ta prowadziła proces wadliwie - stosownie do art. 82 jest to możliwe tylko w wypadku, gdy stan sprawy w chwili przystąpienia interwenienta uniemożliwił mu korzystanie ze środków obrony albo gdy strona umyślnie lub przez niedbalstwo nie skorzystała ze środków, które nie były interwenientowi znane

• w myśl art. 79 interwenient uboczny jest uprawniony do wszelkich czynności procesowych dopuszczalnych według stanu sprawy - nie mogą one jednak pozostawać w sprzeczności z czynnościami i oświadczeniami stronami, do której przystąpił - wynika z tego, że ograniczenia interwenienta są dwojakie:

• ze względu na niedopuszczalność czynności w danym stadium sprawy np. interwenient uboczny, który wstąpił do sprawy po wdaniu się pozwanego w spór, nie może zgłosić już zarzutu tzw. usuwalnej niewłaściwości miejscowej sądu

• ze względu na sprzeczność z czynnością lub oświadczeniem strony np. interwenient nie może wnieść apelacji od wyroku, gdy zapadł on na skutek uznania powództwa przez pozwanego

• 
  interwenient uboczny nie może też oczywiście dokonywać żadnych aktów dyspozycyjnych takich jak:

• zrzeczenie się roszczenia gdyż akty takie mogą dokonywać tylko strony,

• uznanie powództwa którym służą prawa materialne, jakich akty

• zawarcie ugody te dotyczą

• z drugiej strony udział interwenienta ubocznego w sprawie nie stoi na przeszkodzie dokonaniu tych aktów przez stronę, gdyż interwenient nie może się sprzeciwić ich dokonaniu

• poza tymi ograniczeniami interwenient uboczny może dokonywać wszelkich czynności procesowych, a więc zgłaszać wszelkie wnioski (zwłaszcza dowodowe), wnosić środki odwoławcze, zgłaszać zarzuty zarówno formalne (np. niedopuszczalność drogi sądowej) jak i merytoryczne (np. zarzut przedawnienia roszczenia strony przeciwnej)

• rozróżniane są dwa rodzaje interwencji ubocznej: zwykła i kwalifikowana, nazywana w literaturze samoistną

• ta ostatnia występuje gdy z istoty spornego stosunku lub z ustawy wynika, że wyrok w sprawie ma odnieść bezpośredni skutek prawny w stosunku między interwenientem a przeciwnikiem strony, do której przystąpił (art. 81)

• sytuacja ta stanowi więc wyjątek od zasady, o jakiej była mowa, że wyrok odnosi bezpośredni skutek tylko między stronami, a w stosunku do interwenienta ubocznego jako osoby trzeciej może odnieść tylko skutek pośredni

• interwencja samoistna wchodzi w rachubę wówczas, gdy interwenient jest podmiotem stosunku prawnego, którego spór dotyczy, i mógłby on uczestniczyć w procesie jako strona - interwenient samoistny jest więc w istocie stroną rzeczywistą sporu, choć nie jest stroną procesową, a proces toczy się z mocy ustawy również na jego rzecz

• stosownie do art. 81 do stanowiska interwenienta samoistnego stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym - oznacza to przede wszystkim, że do skuteczności zrzeczenia się roszczenia, uznania powództwa i zawarcia ugody wymagana jest zgoda interwenienta ubocznego, tak jak każdego współuczestnika jednolitego

Przypozwanie:

• interwencja uboczna najczęściej dochodzi do skutku z własnej inicjatywy interwenienta, który, dowiedziawszy się o sprawie, której wynik może pośrednio oddziaływać na jego sferę prawną, zgłasza swe wstąpienie do sprawy

• jednakże interwencja uboczna może dojść do skutku także z inicjatywy strony, która może być zainteresowana tym, aby osoba trzecia brała udział w sprawie ze względu na stosunek prawny, jaki łączy stronę z tą osobą

• zdarza się to przede wszystkim wtedy, gdy stronie pozwanej w razie przegrania procesu może służyć regres przeciwko osobie trzeciej

• inicjatywa strony zmierzająca do wejścia osoby trzeciej do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego realizuje się w drodze przypozwania (litis denuntiatio)

• przypozwanie polega na zawiadomieniu osoby trzeciej o toczącym się procesie i wezwaniu jej przez stronę do wzięcia udziału w sprawie

• instytucja przypozwania jest uregulowana w KPC w art. 84 - w myśl tego przepisu strona, której w razie niekorzystnego dla niej rozstrzygnięcia przysługiwałoby roszczenie względem osoby trzeciej albo przeciwko której osoba trzecia mogłaby wystąpić z roszczeniem, może zawiadomić taką osobę o toczącym się procesie i wezwać ją do wzięcia w nim udziału

• w tym celu strona procesowa wnosi do sądu pismo procesowe wskazujące przyczynę wezwania i stan sprawy

• osoba przypozwana nie staje się jeszcze uczestnikiem postępowania przez sam fakt doręczenia jej pisma zawierającego przypozwanie - dopiero zgłoszenie interwencji ubocznej przez nią powoduje jej wejście do procesu

• przypozwany, który nie zgłosi interwencji ubocznej, nie będzie mógł podnosić w przyszłym procesie regresowym między nim a stroną, która go wezwała do udziału w sprawie, zarzutu, że sprawa została rozstrzygnięta błędnie albo że strona ta prowadziła proces wadliwie

Interwencja główna:

• instytucja ta, mimo swej nazwy niewiele ma wspólnego z interwencją uboczną - interwencja główna jest bowiem w swej istocie powództwem osoby trzeciej wytoczonym przeciwko stronom toczącego się już procesu o jakąś rzecz lub prawo

• w myśl art. 75, kto występuje z roszczeniem o rzecz lub prawo, o które sprawa już się toczy pomiędzy innymi osobami, może aż do zamknięcia rozprawy w I instancji wytoczyć powództwo o tę rzecz lub prawo przeciwko obu stronom przed sąd, w którym toczy się sprawa

• takie powództwo, zwane przez KPC interwencją główną, może być wytoczone w tym sądzie, w którym toczy się już sprawa dotycząca tego samego przedmiotu sporu, co ma na celu umożliwienie rozpoznania obu spraw przez ten sam sąd, ewentualnie łącznie, w szczególności przeprowadzenie wspólnego postępowania dowodowego

• w myśl art. 177 § 1 pkt 2, sąd może zawiesić postępowanie, jeżeli osoba trzecia wystąpiła przeciwko obu stronom z interwencją główną - w takim wypadku sąd rozstrzygnie najpierw sprawę z powództwa interwencyjnego, a potem dopiero sprawę pierwotną

• sąd może również, w myśl art. 219, połączyć obie sprawy jako pozostające ze sobą w związku, do łącznego rozpoznania, a także rozstrzygnięcia

• należy dodać, że interwencja główna nie jest obligatoryjną drogą dochodzenia roszczeń przez osobę trzecią - osoba ta może ograniczyć się do pozwania tylko jednej strony, jeśli to może doprowadzić do zaspokojenia jej roszczenia

PEŁNOMOCNICNICTWO PROCESOWE

Reprezentacja stron i uczestników postępowania w sądowym postępowaniu cywilnym może wynikać z:

• ustawy

• woli osób reprezentowanych

Przedstawicielstwo ustawowe wchodzi w grę w wypadkach, gdy strona lub uczestnik (osoba fizyczna) nie ma zdolności procesowej.

Natomiast strona i uczestnik postępowania, którzy mają zdolność procesową, nie muszą działać w postępowaniu osobiście i mogą udzielić pełnomocnictwa do zastępowania ich przed sądem lub organem egzekucyjnym. Pełnomocnictwa takiego może udzielić także przedstawiciel ustawowy.

Pełnomocnictwo procesowe może być:

• ogólne - upoważniające do prowadzenia wszystkich spraw sądowych mocodawcy

• szczególne - do konkretnej sprawy

• ponadto w grę wchodzi pełnomocnictwo do niektórych tylko czynności procesowych (art. 88)

Niekiedy pełnomocnictwo ogólne nie jest wystarczające i ustawa żąda wykazania się przez pełnomocnika pełnomocnictwem szczególnym - tak w myśl art. 426 do reprezentowania strony w sprawie małżeńskiej niemajątkowej konieczne jest pełnomocnictwo udzielone do prowadzenia danej sprawy.

Pełnomocnictwo procesowe obejmuje:

• umocowanie do wszelkich czynności procesowych w postępowaniu rozpoznawczym, pomocniczym i egzekucyjnym

• nie gaśnie ono z chwilą zakończenia sprawy, tj. z momentem uprawomocnienia się wyroku, lecz uprawnia pełnomocnika do wniesienia skargi o wznowienie postępowania

Jeśli chodzi o czynności dyspozycyjne, to pełnomocnik ma prawo w imieniu mocodawcy zawrzeć ugodę, zrzec się roszczenia albo uznać powództwo tylko wówczas, gdy czynności te nie zostały wyłączone w pełnomocnictwie.

Pełnomocnik procesowy ma prawo udzielić dalszego pełnomocnictwa (substytucji), ale tylko adwokatowi lub radcy prawnemu.

Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny, a w sprawach własności przemysłowej także rzecznik patentowy, a ponadto osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony oraz osoba pozostająca ze stroną w stałym stosunku zlecenia, współuczestnik sporu, jak również rodzice, małżonek, rodzeństwo lub zstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia (art. 87 § 1)

Co do formy pełnomocnictwa procesowego, to w zasadzie powinno być ono udzielone na piśmie i podpisane przez mocodawcę, natomiast w toku rozprawy pełnomocnictwo może być udzielone ustnie na posiedzeniu sądu przez oświadczenie złożone przez stronę i wciągnięte do protokołu.

Czynności pełnomocnika wiążą mocodawcę, chyba że zostały wyraźnie wyłączone z treści pełnomocnictwa lub pełnomocnictwo nie obejmuje ich z mocy prawa (np. dokonanie zapisu na sąd polubowny).

• mocodawca stawający jednocześnie z pełnomocnikiem może niezwłocznie prostować lub odwoływać oświadczenia pełnomocnika

Udzielenie pełnomocnictwa jest generalnie czynnością jednostronną, ale udzielenie pełnomocnictwa procesowego ma charakter dwustronny, skoro pełnomocnik procesowy ma nie tylko prawo reprezentować mocodawcę, ale ma obowiązek działać za niego i jest odpowiedzialny za szkody wywołane bezczynnością lub niewłaściwym działaniem, a ponadto może pełnomocnictwo wypowiedzieć.

Obowiązek taki (działania za stronę) nie może być nałożony przez mocodawcę na pełnomocnika jednostronnie, niezbędne jest przyjęcie pełnomocnictwa procesowego przez pełnomocnika.

Pełnomocnictwo procesowe wygasa przez:

1. wypowiedzenie

2. śmierć pełnomocnika, utratę przez niego zdolności procesowej lub kwalifikacji,

3. śmierć strony lub uczestnika albo utratę przez stronę niebędącą osobą fizyczną zdolności sądowej

4. osiągnięcie celu, dla którego pełnomocnictwo zostało udzielone

• wypowiedzenie pełnomocnictwa procesowego przez mocodawcę odnosi skutek prawny w stosunku do sądu z chwilą zawiadomienia go o tym, w stosunku zaś do przeciwnika i innych uczestników - z chwilą doręczenia im tego zawiadomienia przez sąd

• jeżeli pełnomocnikiem procesowym jest adwokat lub radca prawny w razie wypowiedzenia przez niego pełnomocnictwa obowiązany jest on działać za mocodawcę jeszcze przez dwa tygodnie, chyba że mocodawca zwolni go od tego obowiązku

• brak pełnomocnictwa procesowego sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202) i w zasadzie nie powinien dopuścić do udziału w sprawie osoby, która nie może wylegitymować się pełnomocnikiem - brak należytego umocowania pełnomocnika procesowego strony lub uczestnika stanowi przyczynę nieważności postępowania, która może stanowić zarzut apelacyjny, ponadto sąd II instancji bierze ją w granicach zaskarżenia z urzędu pod rozwagę(art. 378 § 1), podobnie SN rozpoznający skargę kasacyjną (art. 398 z ind 13 § 1)

• koszty ustanowienia pełnomocnika procesowego zalicza się do kosztów procesowych, które strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi

• ustanowienie adwokata lub radcy prawnego dla strony zwolnionej od kosztów sądowych jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego (art. 118)

27

---