ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE

Zbiorem społecznym nazywamy ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ludzie ci uświadamiają sobie posiadanie tej cechy. Mówiąc inaczej, są to zbiory w sensie statystycznym.

Zbiory możemy wyróżniać na podstawie takich cech jak np. wykonywanie jednego zawodu nazywamy kategorią zawodową, zbiór ludzi mieszczących się w jednym przedziale wieku nazywamy kategorią wieku, ludzi jednej płci kategoria płci. Mówiąc ogólnie, zbiory wyróżniane na podstawie cech ważnych dla życia społecznego nazywamy kategoriami społecznymi.

Kategorie społeczne mogą się przekształcić w zbiorowości, jeżeli wspólność cechy wyróżniającej staje się podstawą więzi między ludźmi tę cechę posiadającymi.

Zbiorowość zatem to dowolne skupienie ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje, chociażby przez krótki czas, pewna więź społeczna.

Wśród zbiorowości specjalnie ważne dla socjologii są grupy społeczne.

Grupą społeczną jest pewna ilość osób, powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności.

Dla powstania grupy istotna jest organizacja wewnętrzna, tzn. instytucje, formy kontroli i wzory działania. Dlatego nie nazywamy grupami luźnych skupień opartych tylko na stycznościach przelotnych i nie posiadających własnej organizacji.

Mogą istnieć grupy nie posiadające organizacji formalnej, lecz działające na podstawie organizacji nieformalnych. Wiemy, że taka organizacja może być bardzo trwała i bardzo skuteczna w wyznaczaniu zachowań członków. Każda grupa musi posiadać jakieś wartości, tzn. jakiś ośrodek skupienia (lokal), symbole (pieczęć, sztandar), idee wyrażające jej cele czy ideały, przedmioty materialne (majątek, nieruchomości). Te wszystkie elementy są niezbędne dla rozwinięcia w grupie poczucia wspólności i przynależności do grupy. To poczucie, wyrażane słowem „my” jest szczególnie ważne.

Grupa musi posiadać swoją zasadę odrębności, tzn. to, co różni ją od innych grup i zbiorowości. Zasada odrębności powoduje, że członkowie innych grup są określani jako „oni”, czy też „obcy”.

Osobnym rodzajem wśród grup społecznych jest rodzina. Jest jedyną grupą rozrastającą się od wewnątrz i dostarczająca członków wszystkim innym zbiorowością, stąd nazywana jest podstawową grupą społeczną, gdyż od niej zależy byt wszystkich innych.

Następnym typem zbiorowości są kręgi społeczne.

Kręgi społeczne to zespoły osób spotykające się stale i utrzymujące stale styczności osobiste, lecz nie posiadające wyraźnej zasady odrębności ani wykrystalizowanej organizacji wewnętrznej.

Krąg wywiera mniejszy wpływ na postępowanie członków niż grupa, gdyż nie posiada rozbudowanego systemu sformalizowanej kontroli, a ponadto w kręgu brak trwałych stosunków, a zatem i trwałych obowiązków członków wobec siebie.

Innym typem zbiorowości jest społeczność.

Społeczność to zazwyczaj zbiorowość terytorialna, w ramach, której członkowie mogą zaspokajać swoje podstawowe potrzeby i wskutek tego zbiorowości tego rodzaju mogą być względnie samowystarczalne, a czasem nawet względnie odizolowane.

Społeczności są zazwyczaj stosunkowo niewielkie, tak że wytwarza się w nich poczucie wspólności podstawowych wartości, poczucie związania z terytorium, i własnej odrębności w stosunku do innych zbiorowości terytorialnych. Powstaje w nich więź sąsiedzka wytworzona przez bliskość zamieszkania, podobieństwo codziennych spraw życiowych, stałe styczności osobiste.

Dalej wyróżniamy takie zbiorowości, które oparte są na wspólnej kulturze: naród, lud, plemię. Wyróżniamy także zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań: zbiegowisko, publiczność, tłum.

Również termin środowisko społeczne bywa używany dla oznaczenia pewnej zbiorowości, np. gdy mówimy o środowisku literatów, środowisku profesorów itp.

Przez środowisko rozumiemy kręgi i grupy pewnej kategorii zawodowej, pozostające w stałych kontaktach, posiadające wspólne instytucje i wytwarzające wspólne instytucje i wytwarzające wspólne lub podobne postawy, interesy, styl życia.

GRUPA SPOŁECZNA

Podstawowym elementem składowym grupy są członkowie.

Poprzez członkostwo w grupach realizuje się przynależność człowieka do społeczeństwa globalnego. Każda grupa stawia swoim członkom różne wymagania i wymaga przystosowania się do jej wartości, uznawania jej wzorów, wykonywania funkcji, poprzez które grupa trwa i rozwija się. Więc każda grupa określa wzór fizyczny członka, tzn. jego wygląd zewnętrzny ( np. noszenie munduru).

Dalej grupa określa wzór moralny członka, czyli zespół cech moralnych, jakie członek powinien przejawić w swoim postępowaniu.

Grupa określa także funkcje członka, czyli zakres czynności wykonywanych dla utrzymania ciągłości życia grupy i dla jej rozwoju.

Grupa „żyje” poprzez aktywność swoich członków. Członek nieaktywny jest społecznie martwy i jest dla grupy tylko obciążeniem.

Ze względu na przyjmowanie lub dopuszczanie członków do uczestnictwa, grupy mogą także różnić się między sobą. Niektóre ograniczają liczbę członków, inne dopuszczają wszystkich chętnych.

Następnym elementem składowym grupy są jej ośrodki skupienia. W węższym znaczeniu termin ten oznacza wszystkie materialne podstawy istnienia grupy, takie jak terytorium, lokale, siedziby. Szerszym znaczeniu ośrodkami skupienia grupy są także jej wartości, symbole i idee, które identyfikują grupę, a więc jej odznaki, pieczęcie, herby.

Ośrodki skupienia są centrami skupiającymi aktywność grupy jako całości. Pozbawienie grupy jej ośrodków skupienia powoduje jej rozproszenie, uniemożliwia styczność, przerywa stosunki i powoduje zanik instytucji i organizacji wewnętrznej.

Następnym elementem składowym grupy są zadania grupy. Są to ustalone i świadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, które grupa jako całość chce osiągnąć lub wywołać. Zadania są zawsze ustalone intencjonalnie, określone statutem lub inną formą porozumienia między członkami.

Pojawienie się zadania przed danym kręgiem pociąga za sobą instytucjonalizację działań, ustalenie form kontroli, formalizację stosunków między członkami; rodzi się subiektywne poczucie odpowiedzialności za całość i przed całością, świadomość solidarnego działania- słowem pojawia się świadomość „my”. Zadanie grupy staje się czynnikiem z konieczności rozwijającym wewnętrzną organizację.

Zadania grupy stanowią sens jej istnienia w oczach innych grup i zbiorowości i w poczuciu jej własnych członków. Realizowanie misji czy też zadań szczególnie ważnych nadaje członkom grupy poczucie wyższości nad innymi grupami, a poczucie to musi posiadać każda grupa.

Realizacja zadań grupy wywołuje zjawisko nazywane wolą zbiorową grupy. Jest ona sumą dążeń członków do realizowania zadania zbiorowego. Przez wzajemne oddziaływania i kontrolę, wola poszczególnych członków zostaje zintensyfikowana, ich postawy w pewnym zakresie upodobnione, ich dążności ukierunkowane.

Wola zbiorowa prowadzi do powstania solidarności grupy. Polega na poczuciu wspólności, na identyfikacji poszczególnych jednostek należących do grupy z innymi członkami, oraz identyfikacji osobistych interesów każdego członka z interesami wszystkich członków.

Te wszystkie elementy składowe grup społecznych można ułożyć następująco:

- członkowie, ich cechy, zasady określające identyczność grupy i ciągłość jej trwania

- zadania grupy i funkcje jej członków, środki służące realizacji zadań grupy i mechanizmy psychospołeczne wytwarzane dla realizacji zadań (wola zbiorowa, solidarność)

- elementy utrzymujące spójność wewnętrzną grupy, tzn. instytucje, system kontroli społecznej, wzory wzajemnych oddziaływań i stosunków

- środki i instytucje regulujące styczność, wzajemne oddziaływania i stosunki z członkami innych grup

- elementy materialne, symbole i wartości stanowiące materialną podstawę trwania i integracji grupy

Te układy elementów powodują, że grupa jest systemem, czyli układem zamkniętym, wydzielonym z całości rzeczywistości społecznej, oddzielonym wyraźnie od innych zbiorowości a równocześnie włączonym w tę całość funkcjonalnie

Struktura grupy

Struktura grupy to układ wszystkich elementów i zasada ich wzajemnego przyporządkowania. Oznacza ona taki sposób ułożenia elementów składowych, aby mogły one wykonywać swoje funkcje uzupełniając się i harmonizując.

Struktura społeczna oznacza, więc sposób ułożenia i przyporządkowania sobie członków, instytucji i podgrup, składających się na grupę oraz innych elementów tej grupy.

Socjologowie rozróżniają w grupach większych, w pełni rozwiniętych mikrostrukturę i makrostrukturę. Mikrostruktura to ułożenie jednostek, ich ról i stosunków w całość mniej lub więcej zharmonizowaną. O mikrostrukturach mówimy przede wszystkim w grupach małych. Grupach wielkich, takich jak państwo, istnieje kilka poziomów struktur. Więc zaczynając od najmniejszych elementów, mamy najpierw pojedynczych członków - obywateli należących do rodzin, kręgów, grup nieformalnych itp. Tak więc najpierw spotykamy siatkę mikrostruktur. Te małe zbiorowości łączą się w szersze zbiorowości takie, jak społeczności lokalne, wielkie zbiorowości zakładów pracy itp. Mają one swoje struktury, już bardziej złożone, w których występują także istotne elementy materialne i symboliczne. Trzeci poziom strukturalny stanowią takie zbiorowości, jak klasy społeczne, warstwy, kategorie zawodowe, mające swoje złożone struktury. Wreszcie występuje makrostruktura, czyli przyporządkowanie tych wielkich elementów składowych. Nazywamy je makrostrukturą, ponieważ porządkuje ona największe elementy składowe społeczeństw globalnych.

Każda grupa społeczna stanowi pewną przestrzeń, w której różne role zajmują swoje określone miejsca. To miejsce nazywamy pozycją społeczną roli w grupie. Jest ono określone przez zakres ważności, jaką dana rola posiada dla wykonywania zadań grupy, dla jej trwania i rozwoju. Mikrostruktura jest więc układem pozycji społecznych członków. Składają się na nią także wzory wzajemnych oddziaływań zachodzących między członkami, wzory stosunków, oraz wartości grupy i postawy wobec tych wartości.

Z pozycją społeczną członka w grupie związany jest jego status. Ludzie zajmujący identyczne pozycje mogą cieszyć się różnymi zakresami społecznego uznania, czyli prestiżu. Prestiż ten w zasadzie powinien wynikać z pełnionej roli społecznej, ale najczęściej wynika on z cech osobistych, osobistych jakości wykonywania danej roli przez jednostkę. Pozycja plus prestiż wyznaczają status jednostki w grupie.

Makrostruktura jest budowa bardzo złożoną. Mamy tu bowiem członków, grupy różnej wielkości, mamy bardzo złożoną organizację, elementy materialne, symbole i wartości- wszystko to razem uporządkowane i ułożone w system spójny, zdolny do funkcjonowania i rozwoju. Analiza makrostruktury, np. państw lub narodu, może więc skupiać swoją uwagę na różnych elementach. Można więc mówić o strukturze ludnościowej, strukturze zawodowej. Jednakże dla opisania i zrozumienia makrostruktury wielkich grup najważniejsza jest ich struktura klasowo-warstwowa, czyli układ klas i warstw społecznych, ich wzajemne przyporządkowanie i zachodzące między nimi stosunki.

Pozycja w makrostrukturze jest wyznaczana przez:

- zawód i stanowisko w zawodzie

- udział w dochodzie społecznym uzyskiwanym z płacy lub własności

- udział we władzy i możność podejmowania decyzji politycznych

- udział w kulturze i zakres uczestnictwa w utrzymywaniu czy też rozwijaniu wartości kulturalnych doniosłych dla grupy

- styl życia

- postawy i aspiracje, wyznawane ideologia, pogląd na świat, świadomość społeczna swoje roli w społeczeństwie

Rodzaje grup

• Grupy małe i duże

Grupy małe mają strukturę prostą, tzn. złożone są wyłącznie z członków i nie posiadają żadnych podgrup, natomiast grupy wielkie to takie grupy, które nie wchodzą już jako części składowe do jeszcze większych grup, chociaż mogą wchodzić w skład zbiorowości innych typów.

• Grupy pierwotne i wtórne

Grupy małe i duże wyróżniamy na podstawie typu struktury, grupy pierwotne i wtórne na podstawie typu więzi. W grupach pierwotnych występuje wyłącznie więź oparta na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych, w grupach wtórnych więź wynikająca ze styczności rzeczowych i oparta na interesach.

• Grupy formalne i nieformalne

Podstawą tego rozróżnienia jest fakt występowania w grupach instytucji sformalizowanych lub tylko instytucji nieformalnych i kontroli społecznej formalnej lub nieformalnej

• Klasy społeczne

Grupy wyróżniane na podstawie ich pozycji zajmowanej w społeczeństwie.

• Grupy terytorialne

Wyodrębnione na podstawie stosunku do terytorium, np. miasto, wieś

• Grupy tworzone na podstawie wspólnych wartości kulturalnych czy stosunku do kultury, np. naród

• Grupy celowe

Grupami celowymi nazywamy takie grupy, które zostały zorganizowane planowo dla realizacji jednego tylko celu lub jednej grupy celów i w których istnieje tylko więź sformalizowana ze względu na osiągnięcie danego celu.

Najczęściej spotykanymi grupami celowymi są stowarzyszenia sportowe, partie polityczne, organizacje ekonomiczne.

Mechanizm powstawania grup celowych(zwanych także stowarzyszeniami lub zrzeszeniami):

Punktem startowym są potrzeby ludzkie i dążenie do ich zaspokojenia. Potrzeby prowadzą do działalności dla zdobycia środków zaspokojenia. Niektóre potrzeby mogą przekształcić się w interesy. Dążenie do zaspokojenia interesów prowadzi do stawiania sobie celów. Człowiek może osiągnąć stawiane sobie cele samodzielnie, eliminując konkurentów lub poprzez współpracę z innymi mającymi podobne cele- w ten sposób powstaje grupa celowa.

Istnieją różne grupy celowe. Zrzeszenia są grupami celowymi powstającymi dobrowolnie, które mogą być rozwiązane decyzją wszystkich lub większości członków. Grupami celowymi przymusowymi są takie, do których członkowie są powoływani na mocy prawa czy przymusu i które istnieją niezależnie od ich woli.

Cechy charakterystyczne grup celowych:

1) więź charakteryzuje się istnieniem rozbudowanego systemu instytucji i urządzeń sformalizowanych, pozwalających na współpracę ludzi, którzy nie spotykają się bezpośrednio, którzy są zainteresowani tylko tymi cechami innych członków, które są potrzebne dla osiągania założonych celów

2) uczestnictwo w takiej grupie ma charakter „kontraktu”, tzn. Jest oparte na zobowiązaniu każdego członka, że będzie wypełniał swoje obowiązki wynikające z zasad organizacji. Organizacja musi prowadzić do wytworzenia się hierarchii, kierownictwa, sformalizowanych form stosunków regulujących podział pracy i ustalających zasady kierownictwa.

3) to prowadzi do wytworzenia się „atmosfery impersonalności”, tzn. do sposobu załatwiania spraw w sposób sformalizowany, określony przepisami w imię efektywności, uniezależniony od ingerencji osobistych postaw i dążeń indywidualnych członków.

Wielkie współczesne zrzeszenia cechują się występowaniem czterech podstawowych tendencji:

1. tendencja do jednoczenia się, konsolidacji zrzeszeń pokrewnych czy podobnych

2. tendencja do koordynacji i centralizacji

3. powstawanie kategorii wyspecjalizowanych kierowników, ekspertów, organizatorów i techników wyspecjalizowanych w wykonywaniu zadań technicznych, technicznych kierowaniu zrzeszeniem i osiąganiu wysokiej efektywności tych działań bez względu na ideologię organizacji

4. jako czwarta konsekwencja rozwoju zrzeszeń powstaje zamknięta grupa wysokiego kierownictwa, stojącego na czele, które podejmuje wszystkie decyzje, a w imię jednolitości i sprawności działania musi żądać bezwzględnego podporządkowania się wszystkich członków i ogniw niższego stopnia

Te cztery tendencje są ze sobą ściśle powiązane i nazywane „imperatywem organizacyjnym”. Każda organizacja zanim zacznie spełniać swoje cele merytoryczne, musi osiągnąć pewien stopień wewnętrznego przygotowania, tzn. musi wytworzyć te wszystkie elementy, które są potrzebne dla osiągnięcia tych celów.

Siła grup zależy od wymagań stawianym swoim członkom. Grupach celowych ścierają się dwie tendencje: jedna, technokratyczna, polega na tym, że siłę zrzeszenia opiera się na organizacji kierowanej i manipulowanej przez ekspertów i technicznych przywódców; druga tendencja upatruje siłę zrzeszeń w uczestnictwie członków w zarządzaniu i kierowaniu, w zaangażowaniu członków we wszystkie sprawy zrzeszenia.

Dla utrzymania wewnętrznej spójności zrzeszenie musi wytworzyć system urządzeń spełniających następujące zadania:

- musi wytworzyć system kanałów obiegu informacji i sposobów porozumiewania się między członkami, oddziałami…

- musi wytworzyć system kontroli sformalizowanej nad działalnością członków, zarządów lokalnych i władz centralnych

- Każde zrzeszenie musi także wytworzyć system urządzeń dla kontaktów zewnętrznych z innymi grupami

Dla realizacji większości celów konieczna jest wysoce sprawna i efektywna organizacja pracy, stąd wytwarza się szereg cech mających podnieść efektywność realizacji celów:

• podział pracy i specjalizacja czynności

• podział pracy i rozrost terytorialny zrzeszeń prowadzi do delegacji władzy

• wytworzenie stałych sposobów komunikacji i przekazywania decyzji

• wytworzenie specjalnych metod koordynacji czynności kierowniczych na

różnych poziomach

W organizacjach wyróżnia się: typ kierownictwa autokratycznego, kiedy kierownik sam załatwia wszystkie sprawy i podejmuje decyzje; kierownictwa demokratycznego, kiedy decyzje podejmowane są po przedyskutowaniu sprawy przez kolektywy mające je realizować; oraz kierownictwa niekompetentnego, anarchicznego, kiedy kierownik sam nie panuje nad całością spraw i swoimi decyzjami dezorganizuje pracę swoich podwładnych.

Mechanizmy rozwiązywania konfliktów:

- pierwszy polega na stworzeniu władzy i nadaniu jej odpowiednich kompetencji i uprawnień egzekwowania obowiązków członków, stworzeniu systemu kontroli i sankcji formalnych, negatywnych i pozytywnych, którymi władza dysponuje

- w zrzeszeniach powstają instytucjonalne urządzenia dla osiągania kompromisu między antagonistycznymi jednostkami i grupami. Są to takie instytucje jak sądy koleżeńskie, komisje pojednawcze, kolegium zarządu itp.

- w razie powstawania rozbieżności w grupie kierowniczej, w zrzeszeniach kierowanych demokratycznie, sprawy sporne zostają przedłożone do rozstrzygnięcia przez głosowanie ogółu członków

- wreszcie zrzeszenie może świadomie dążyć nie do kompromisu, ale do syntezy poglądów przeciwstawnych, do szukania w dyskusji nowych rozwiązań, chodzi o znalezienie nowego rozwiązania, które wszyscy uznają za lepsze od proponowanych uprzednio

5

6

---