rozdziałiii

ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE

l. Sposoby definiowania zbiorowości

Jednym z podstawowych pojęć, którym posługuje się socjologia, jest pojęcie zbiorowości społecznej. Nie wszystkie zjawiska społecz­ne związane są ze zbiorowością, bowiem warunkiem jest powstanie więzi społecznej rozumianej jako odczucie podobieństw występują­cych między ludźmi. Zbiorowością społeczną można nazwać zbiór ludzi, między którymi, chociaż na krótko, powstała więź społecz­na, czyli przekonanie o tym, że coś ich łączy.

Każdy człowiek jest indywidualnością. Ma charakterystyczny dla siebie wygląd i cechy osobowościowe związane z predyspozycjami i zdolnościami. Cechy te jednak podlegają swoistej „ obróbce społecznej". Nadawane są im znaczenia i podlegają one klasyfikacji zgodnie z kryteriami obowiązującymi w danym społeczeństwie. Tak więc wzrost, waga, kolor włosów i oczu oraz inne cechy, uznane za ważne, ulegają kategoryzacji zgodnie z obowiązującymi zasadami lub pojęciami. Ludzi, którzy posiadają określoną cechę ważną dla badacza i życia społecznego, ale drugorzędną dla danej osoby, nazywamy zbiorem społecznym. Tak więc ze względów analitycz­nych można wyróżnić zbiór ludzi, którzy mają zielone oczy, wagę 120 kilogramów czy wzrost 180 centymetrów. Zapewne ludzie ci mają podobne problemy wynikające z posiadania takowej cechy, ale to nie wystarcza jeszcze do tego, aby powstała więź społeczna, która warunkuje istnienie zbiorowości.

Podobieństwo cech fizycznych nie ma jednak większego znacze­nia dla życia społecznego, chociaż takie znaczenie może mieć. Trud­no jest bowiem formułować prawidłowości socjologiczne, biorąc pod uwagę kolor oczu. Przykład ten jednak ilustruje to, co daje podstawy do zaistnienia więzi społecznej. A może to być wszystko, co daje ludziom poczucie wspólnoty i co zwraca na siebie uwagę obserwato­rów niezależnie od tego, czy ludzie zdają sobie sprawę z podobieństwa ich pozycji społecznej, związanego z posiadaniem danej cechy. Istnieją jednak cechy, które spełniają ważne funkcje i znacząco wpływają na rodzaj więzi społecznej. Należą do nich tak zwane kategorie socjologiczne, czyli: wiek, płeć, wykształcenie i pochodzenie społeczne. Różnicują one zachowania ludzi i wyznaczają status społeczny jednostek. Wprowadzają więc odczucia wspólnoty losów czy sytuacji lub nierówności, niesprawiedliwości, a nawet krzywdy. Łączą się więc z podziałami istniejącymi w społeczeństwie. Tak więc kategorią socjologiczną możemy nazwać cechę, która określa pozycję społeczną jednostki ze względu na reprezentowany przez nią wiek, pleć, wykształcenie i pochodzenie społeczne.

Kategoria pici związana jest z podziałem pracy i zakresem obowiązków przypisanych przez społeczeństwo kobietom i mężczyznom. Wiek określa przywileje i sytuację życiową reprezentujących go osób. Wykształcenie daje podstawy do wykonywania czynności przypisanych do danego zawodu. Jednocześnie, jako kategoria zawodowa, określa status jednostki i przynależny mu szacunek lub jego brak. Związane jest to z rangowaniem zawodów zgodnie z przekonaniem ludzi o ich znaczeniu dla społeczeństwa. Pochodzenie związane jest z przynależnością do warstwy i klasy danego społeczeństwa, dziedziczonej po rodzicach i dziadkach. Związane jest z przekonaniem o wyższości lub niższości ludzi, którzy urodzili się w danej sferze społeczeństwa. Wyznacza status jednostki oraz jej szansę życiowe.

Trzeba podkreślić, że płeć i pochodzenie społeczne mają charakter determinujący przynależność jednostki i w sumie nie zależą od niej, ale uwarunkowane są przynależnością do danej kategorii. Wiek i wykształcenie ulegają natomiast zmianom związanym z biegiem czasu. Zdobycie przywilejów związanych z wiekiem dokonuje się mniej lub bardziej płynnie ze względu na konieczność przejścia przez obrzędy lub zwyczaje inicjacyjne. W kulturze polskiej należy do nich pierwsza komunia, otrzymanie świadectwa maturalnego i przejście na emeryturę. Wykształcenie związane jest ze stopniowym pokonywaniem szczebli edukacji określonych systemem formalnego zdobywania wiedzy w zakresie niezbędnym do wykonywania zawodu. Wykształcenie jest kategorią socjologiczną najbardziej zależną od poczynań jednostki i uzyskiwanych przez nią świadectw ukończenia odpowiednich lub wymaganych do wykonywania zawodu.

2. Więź społeczna i jej rodzaje

Można przyjąć, że powstanie więzi społecznej związane może być z czynnikami obiektywno-formalnymi i subiektywno-spontanicznymi. Czynniki obiektywno-formalne związane są ze, strukturą danego społeczeństwa i formalną przynależnością jednostki do wy­odrębnionego zbioru ludzi i kategorii społecznych. Określone są więc podziałami istniejącymi w społeczeństwie. Czynniki subiektywno-spontaniczne związane są ze świadomością przynależności do kategorii socjologicznych i określaniem przez jednostkę jej statusu w społeczeństwie. Bazują na poczuciu tożsamości i identyfikowaniu się z grupą przynależności. Czynniki te są niezwykle ważne dla jednostki ze względu na odczucie powiązań i wspólnoty losu z innymi ludźmi przynależnymi do tych samych kategorii.

Więź społeczna może mieć bardzo różny charakter. Uzależnione to jest od trwałości i intensywności interakcji. Może też bardzo angażować emocjonalnie jednostki lub wzbudzać chwilowe tylko zabarwienie uczuciowe. Uzależnione jest to od sytuacji, w której zaistniała interakcja i które pogłębiają lub osłabiają poczucie wspólnoty. Więź społeczna może składać się z wielu komponentów współistniejących ze sobą. Istnienie nawet jednego z nich doprowadzić może do powstania więzi społecznej.

Paweł Rybicki wydziela więzi naturalne, stanowione i zrzeszeniowe⁴⁸. Więź naturalna powstaje przez sam fakt, urodzenia w danej zbiorowości. Związany jest z tym silny ładunek emocjonalny, który charakterystyczny jest dla takich grup pierwotnych, jak rodzina. Zasady pokrewieństwa i powinowactwa określają przynależność i warunkują więź naturalną. Więź stanowiona związana jest z podziałami istniejącymi w społeczeństwie, określonymi stratyfikacją lub inną formą organizacji społeczeństwa, czyli jego struktury. Z przynależnością do nich związany jest pewien rodzaj przymusu, bowiem jednostka, mimo chęci i woli, nie jest w stanie się od niej uwolnić. Tak więc można przyjąć, że związane jest to z presją wywieraną przez społeczeństwo na jednostkę, aby reprezentowała ona typ osobowości określony przynależnością do danej instytucji. Klasycznym przykładem więzi stanowionej jest poczucie wspólnoty, które powstaje w takich instytucjach, jak więzienie. Więź zrzeszeniowa związana jest z możliwością wyboru grupy społecznej czy instytucji. Jednostka dobrowolnie do niej przystępuje, a dokonanie wyboru związane jest z manifestowaniem przez nią takich, a nie innych postaw związanych z systemem wartości obowiązujących w grupie. W ten sposób możliwe jest zamanifestowanie preferencji i orientacji ideologicznych czy utylitarnych. Wybory grup przynależności poddawane są ocenie społecznej i tworzą miej lub bardziej zwartą orientację światopoglądową.

⁴⁸ P. Rybicki, Struktura społecznego świata. Studia z teorii społecznej, PWN, Warszawa, s. 677 i nast.

Do swoistego rodzaju więzi należy poczucie przynależności etnicznej czy rodowej. Związane jest ono z istnieniem przekonania o wspólnym pochodzeniu i wynikających z tego konsekwencji związanych z pojęciem patriotyzmu i odpowiedzialności zbiorowej (na przykład wendety). Innym rodzajem więzi jest ta, która łączy się z urodzeniem w danej społeczności lokalnej. Bazuje ona na poczuciu sentymentu i nostalgii związanej z miejscem urodzenia i zamieszkania, Związana jest z bezpośrednim charakterem interakcji oraz silnym poczuciem przynależności do społeczności lokalnej.

Przyjmuje się zazwyczaj, że podstawą zaistnienia więzi społecznej jest zgodność zainteresowań czy konieczność zaspokojenia potrzeb związanych z działaniem jednostki. Związane jest to ze sposobem wartościowania rzeczywistości. Może więc być określone podobnym znaczeniem przypisywanym przez jednostki określonym zjawiskom czy zdarzeniom. Łączy ludzi też podobny sposób realizowania wzorów zachowań oraz postawy wobec norm obowiązujących w społeczeństwie. Zależności występujące między ludźmi są związane z graniem ról społecznych, które określają wybory dokonywane przez jednostkę. Podobne pozycje społeczne jednostek, a więc podobieństwo grania ról może dawać poczucie więzi związanej z interakcją o charakterze partnerskim i poczuciem tożsamości z osobami znajdującymi się w tej samej sytuacji społecznej. Szczególnie ważne jest poczucie więzi związane z istnieniem kategorii socjologicznych, czyli podziałem na płeć, wiek, wykształcenie i pochodzenie społeczne.

Przejawem więzi społecznej może być dokonywanie przez jed­nostkę wyborów takich wzorów zachowań, które manifestują jej status. Zazwyczaj powiązane jest to z normami obowiązującymi w danej zbiorowości oraz stylem życia dyktowanym przynależnością do określonej społecznie warstwy.

Przejawem więzi społecznej może też być podział na „swoich" i „obcych", związany z poczuciem tożsamości i identyfikacji z ludźmi, którzy reprezentuj ą ten sam system wartości. „Obcość" związana jest z poczuciem odrębności w stosunku do zbiorowości, w której obowiązuje odmienny system wartości. Mechanizm 'określenia „swojskości" i „obcości" jest jednym z podstawowych punktów orientacyjnych dla jednostki. Przynależność do danej zbiorowości związana jest bowiem z jej wysokim wartościowaniem. Można mó­wić wtedy o istnieniu pozytywnych grup odniesienia. Brak poczucia przynależności związany jest z obniżaniem wartości reprezentowa­nych przez zbiorowości obce. Określane to jest jako negatywne gru­py odniesienia. Wszystkie więc podziały istniejące w społeczeń­stwie, którym towarzyszą postawy emocjonalne, związane są z nad-wartościowaniem własnej grupy przynależności i niedowartościowa­niem grup obcych. Kryje się za tym poczucie więzi społecznej z własną grupą przynależności, które daje podstawę do powstania zintegrowanej zbiorowości. Negatywne wartościowanie grup obcych zazwyczaj związane jest z istnieniem stereotypów rozumianych jako niezgodne z prawdą uogólnienia, zadawnione opinie, które pozwalają jednostce orientować się w podziałach istniejących w społeczeń­stwie i wybrać stosowne do sytuacji wzory zachowań.

Przejawem więzi społecznej jest też poczucie obowiązku związa­ne z działaniem na rzecz całej zbiorowości. Wtedy gdy ważniejsze stają się cele grupy, niż dążenia jednostki oraz gdy wartości obowią­zujące w zbiorowości zostaną zakwestionowane, pojawia się przekonanie o konieczności dopełnienia zobowiązań. Może to być związane z patriotyzmem i koniecznością obrony narodu czy państwa wtedy, gdy byt jego zostanie zagrożony inwazją obcego wojska. Może to być jednak powiązane z obroną honoru rodziny czy społeczności lokalnej. Obrona wartości reprezentowanych przez własną grupę przynależności staje się w takich sytuacjach ważniejsza, niż obrona indywidualnych przekonań czy dążeń jednostki.

Przejawem więzi społecznej mogą też być antagonizmy i konflikty pojawiające się w społeczeństwie. Antagonizmy wyznaczają postawy jednostek wobec zbiorowości posiadających odrębny system wartości. Bardzo trudno je załagodzić czy zwalczyć. Jeśli jest to w ogóle możliwe, to łączy się z ponadpokoleniowym zwalczaniem stereotypów. A i tak coś z nich pozostaje jako przejaw braku tolerancji i niepewność co do dokonujących się przemian. Konflikty natomiast związane są z nasilaniem się napięć społecznych, narastaniem niezadowolenia, poczucia krzywdy i pretensji oraz pojawieniem się elementu rywalizacji i walki. Konflikty mogą mieć charakter łagodnie narastających przejawów niezadowolenia lub nagłych wybuchów emocjonalnie związanych zazwyczaj z jakimś wydarzeniem. Im łagodniej narastają, tym są trudniejsze do rozwiązania i załagodzenia. Im są natomiast gwałtowniejsze, tym szybciej się kończą i łatwiej je załagodzić na drodze negocjacji czy rokowań związanych z przyjęciem przez obie strony określonych warunków. Ze względu na to, że konflikty bardzo angażują ludzi emocjonalnie, stają się bardzo często mechanizmem integrującym zbiorowość. Potęgują bowiem poczucie więzi społecznej i wymagają ze względu na system kontroli, opowiedzenia się jednostki za jedną ze stron i określenia własnej tożsamości.

Jak można wnioskować z powyższych wywodów, definiowanie więzi społecznej uzależnione jest od przyjętych przez socjologów założeń teoretycznych. Jan Turowski przyjmuje, że więź społeczna to „fakt uzależnienia się bądź zjednoczenia się członków danego zbioru ludzi wokół określonej wartości czy pełnionych funkcji społecznych"⁴⁹. Zgodnie z tą definicją podstawą zaistnienia więzi społecznych jest przekonanie ludzi o istnieniu wspólnej dla nich wartości czy sposobu wartościowania rzeczywistości. Wartość, rozumiana jako postawa szacunku wobec tego, co uważane jest za ważne, daje poczucie wspólnoty czy podobieństw zainteresowań. Pozwala ona bowiem na ogląd rzeczywistości zgodnie z przyjętymi przez jednostkę i grupę sposobem interpretowania zjawisk społecznych. Wspólna dla zbioru ludzi wartość może doprowadzić do ich zjednoczenia się, czyli powstania organizacji społecznej.

Zgodnie z cytowaną definicją Jana Turowskiego więź społeczna może pojawić się wtedy, gdy pełnione przez ludzi funkcje stają się ośrodkiem skupienia i sposobem określenia miejsca jednostki w społeczeństwie. Trzeba jednak nadmienić, że pojęcie funkcji ma w socjolo­gii specyficzne znaczenie i związane jest z podziałem obowiązków.

'"J. Turowski, Socjologia. Matę struktury społeczne, póz. cyt., s. 85

Każdy człowiek pełni jakieś funkcje, czyli gra w społeczeństwie role, które pozwalają zaspokoić jego własne potrzeby, ale też potrzeby całej zbiorowości. Zajmowana przez niego pozycja powiązana jest ze zna­czeniem, jakie mają wykonywane przez niego czynności dla całej zbiorowości.

Można też przyjąć, że pojęcie funkcji związane jest z powoływaniem przez społeczeństwo do życia instytucji, których celem jest zaspokajanie potrzeb przede wszystkim natury społecznej, a więc integracyjnych. Zadaniem instytucji jest „kanalizowanie" potrzeb, czyli zaspokajanie ich w sposób uregulowany stosownymi przepisami czy systemami normatywnymi. Instytucje ujednolicają więc zarówno potrzeby, jak i sposób ich zaspokajania. Tak więc, zgodnie z cytowaną definicją, więź społeczna powstaje wtedy, gdy ludzie uzależniają się od siebie, grając określone role wyznaczone zasadami organizacji instytucji.

Pojęcie więzi społecznej można odnieść do wewnętrznej organizacji grupy i wtedy powiązane jest ono z podziałem funkcji (ról społecznych) zadań, które stawiają przed sobą ludzie, oraz celów i zasad działania. Można też więź społeczną łączyć z cechami konstytuującymi grupę społeczną, które prowadzą do powstania poczucia wspólnoty. Najważniejszą cechą wydaje się być „świadomość grupowa" rozumiana jako poczucie odrębności w stosunku do innych grup. Niezależnie od tego, co jest przyczyną poczucia odrębno­ści, najważniejsze wydaje się być powstanie przekonania o tym, że ważniejsza jest grupa niż indywidualny człowiek. Zwroty typu:

„my", „nasze", „oni", „ich" wskazują na to, że ukształtowała się więź społeczna i powstała świadomość odrębności związana z po­czuciem przynależności do grupy. Ta świadomość „my" stanowi główny czynnik konstytutywny grupy społecznej, który odpowie­dzialny jest za proces integracji.

Więź społeczna porządkuje zbiorowość, organizuje ją i spaja we­wnętrznie. Nie istnieje więc poza zbiorowością⁵ . Teodor Newcomb pisze, że więź społeczna odnosi się do „podobieństwa orientacji" dwóch lub więcej osób, które zajmują podobne postawy i posłu­gują się podobnym systemem wartości. A jednak, jak pisze Jan Turowski, „więź społeczna dotyczy istnienia grupy, natomiast integracja (spójność) dotyczy jej funkcjonowania i organizacji"⁵¹. Funk­cjonowanie rozumiane jest jako sposób zaspokajania potrzeb, a or­ganizacja jako podział pracy, a więc i obowiązków związanych zdziałaniem grupy społecznej.

Jan Szczepański pisze, że można określić „więź społeczną jako zorganizowany system stosunków społecznych i instytucji, środków kontroli społecznej, skupiających jednostki w podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju"⁵². Świadomość grupowa, a więc owo „my", związana jest jed­nak z określeniem przez jednostkę własnej tożsamości. Już August Comte określił więź jako ,,naturalne dążenie [ludzi | do współdziała­nia", a Emil Durkheim określił ją jako „przedstawienie zbiorowe" związane z istnieniem zespołu wierzeń, idei i uczuć łączących ludzi w szersze zbiorowości⁵³. Stanisław Ossowski świadomość „my" łączył z zakresem^ identyfikowania się jednostki z grupą. Uważał, że można wymienić identyfikację realną polegającą na tym, że jednostka określa swą tożsamość przez odniesienie do grupy przynależności. Można też wydzielić identyfikację potencjalną związaną z aspirowaniem jednostki do innej grupy, która staje się dla niej grupą odniesienia.

Powstawanie więzi społecznej może też być związane ze strukturą grupy, czyli układem władzy, hierarchią ról związanych z podzia­łem pracy lub prestiżem jednostek. Wtedy integracja grupy dokonuje się wokół lidera, czyli osoby formalnie lub nieformalnie rządzącej grupą. Osoba ta dominuje w grupie i podporządkowuje sobie innych oraz hierarchizuje grane przez nich role społeczne. Zależnie od wielkości grupy takich liderów może być więcej, a struktura zależności może przybrać niezwykle skomplikowane formy.

Podstawą zaistnienia więzi społecznej może być działalność prowadzona przez instytucje życia społecznego. W socjologii instytucja definiowana jest jako każda zorganizowana forma zaspokajania potrzeb. Inaczej mówiąc, instytucje są narzędziami, środkami, które służą integracji społecznej. Nie ma w społeczeństwie jednostki, która sama mogłaby zaspokoić swoje różnorodne potrzeby w sposób dla siebie dogodny. Podział obowiązków, związany z podziałem pracy, służy całemu społeczeństwu. Zarówno potrzeby pierwotne, egzystencjalne, jak i wtórne, ulegają swoistemu opracowaniu, czyli zaspokajane są poprzez instytucje.

Więź społeczna może też być związana z istnieniem systemu kontroli społecznej. System ten określony jest przez sankcje, czyli kary i nagrody rozumiane jako system oddziaływań na zacho­wania jednostek. Aprobata i dezaprobata okazywana poprzez ludzi obserwujących zachowania innych jest bardzo silnym mechanizmem związanym z wywieraniem presji na jednostkę, która przyjmuje postawę niezgodną z oczekiwaniami społecznymi. Zaistnienie sytuacji konfliktowych wywołuje określone reakcje ludzi i doprowadza do pojawienia się mechanizmów związanych z działaniem opinii społecznej. Najpierw więc prowadzone są w kręgach społecznych dyskusje na temat zaistniałej sytuacji, które wiodą do ustalenia swoistego consensusu, czyli zgody na wartościowanie tej sytuacji. Następnie, ujednolicona opinia staje się punktem odniesienia dla postaw i czynności, które określają sposób postępowania ludzi wobec jednostek nieprzestrzegających obowiązujących reguł. Te właśnie uzgodnienia i postawy doprowadzają do powstania więzi społecznej mniej lub bardziej trwałej.

I ostatnim już komponentem więzi społecznej może być organizacja społeczeństwa dokonana ze względu na cel, który świadomie jest określony przez idee życia społecznego czy nawet całe systemy ideologiczne. Jest to powołanie do życia formalnych i celowych grup społecznych w ten sposób, aby gwarantowały realizację postawionych przed nimi zadań. Może to być związane z podziałem obowiązków, który wydaje się być logiczny z punktu widzenia celu nadrzędnego, albo sposobu kierowania ludźmi. Więź społeczna może w takim przypadku być związana z przekonaniem jednostek o znaczeniu celu czy idei i dawać poczucie wspólnoty ze względu na dobro całego społeczeństwa.

•" Tamże, s. 87

' J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, póz. cyt., s. 239

' E. Durkheim, Zasady metody socjologicznej, póz. cyt., s. 38

3. Styczności społeczne

Komponentem więzi społecznej może być styczność przestrzenna. Podstawę jej zaistnienia daje wspólne użytkowanie przez ludzi określonej społecznie przestrzeni. Osoby, które w tym samym czasie znajdują się w tym samym miejscu, mogą uświadamiać sobie swą przynależność do zbiorowości. Są to na przykład ludzie, którzy ze względu na miejsce zamieszkania spotykają się w tym samym sklepie, pralni, na poczcie czy przystanku autobusowym. Częstotliwość kontaktu powoduje, że zaczynają rozpoznawać siebie jako użytkowników tej samej przestrzeni. Kiedy więc dana osoba znana jest ze sklepu, kościoła czy przystanku, to znaczy, że przypisywana jest, lokowana jest w przestrzeni zbiorowości określonej terytorialnie.

Komponentem więzi społecznej może być styczność i łączność psychiczna. Styczność psychiczna związana jest z zainteresowaniem drugim człowiekiem, który ma. podobne potrzeby czy problemy. Zazwyczaj styczność psychiczna powstaje na bazie styczności przestrzennej. Częste spotykanie się ludzi w tym samym miejscu może spowodować zaistnienie zainteresowania ich podmiotowością, czyli indywidualnością. Takie zainteresowanie może doprowadzić do łączności psychicznej, czyli pojawienia się sympatii lub antypatii. Łączność psychiczna związana jest z emocjonalnym stosunkiem do innych ludzi i zaangażowaniem uczuciowym. Może więc doprowadzić do powstania przyjaźni, miłości lub nienawiści i wrogości. Nie zawsze jednak styczność psychiczna doprowadza do zaistnienia łączności psychicznej. Uzależnione jest to bowiem od kręgów społecznych jednostki.

Jako przykład ilustrujący powyższe pojęcia posłużyć może codzienna sytuacja związana z dojazdem do pracy lub na uczelnię. Codziennie rano, o tej samej godzinie spotyka się na przystanku komunikacji miejskiej kilka osób. Tworzą zbiór, a łączy ich tylko to, że znajdują się w tej samej przestrzeni. Po pewnym czasie osoby te zaczynają się rozpoznawać. Pojawiają się myśli, które zarazem stają się komentarzami. Może to przybrać formę spostrzeżenia, że jest ten pan, który zawsze chodzi z parasolką lub pani, która zmieniła kolor włosów. Kiedy osoby te zaczynają „znać się z widzenia", dochodzi do powstania styczności przestrzennej. Spotykając je w innej przestrzeni, zazwyczaj jednostka zastanawia się, skąd zna daną osobę. Myśli tak długo, aż dojdzie do tokowania jej w przestrzeni, czyli skojarzenia, że twarz ta znana jest z przystanku. Cały czas jeszcze występuje styczność przestrzenna. Pewnego dnia autobus opóźnia się znacznie i wszyscy zaczynają się niepokoić. Dochodzi więc do powstania styczności społecznej. Może też dojść do wymiany myśli i poglądów, w wyniku czego osoby poczują się niezwykle sobą zainteresowane. Dojdzie do powstania łączności psychicznej.

Styczność społeczna może stać się następnym komponentem więzi społecznej. Stanisław Kosiński pisze, że ,,styczność społeczna to nic innego, jak pewne układy składające się przynajmniej z dwóch osób oraz wartości materialnej lub duchowej, która jest przedmiotem tej styczności, a także czynności towarzyszące nabywaniu bądź za­mianie danej wartości"⁵⁴. Tak więc o styczności społecznej możemy mówić wtedy, gdy zaistnieją trzy czynniki. Podstawowym jest obecność ludzi, co najmniej dwóch, grup społecznych lub zbiorowości, w tym samym miejscu. Następnym czynnikiem jest pojawiające się poczucie braku, które doprowadza do wymiany wartości, której nie ma jedna osoba, a ma druga. Drugim czynnikiem jest więc potrzeba posiadania czegoś, czego brak i gotowość drugiej osoby do oddania tego, czego ma w nadmiarze. Umownie nazywane jest to wartością, ale kryje się za tym interpretacja symboli, wymiana informacji, usług czy przedmiotów. Trzecim czynnikiem zaistnienia styczności spo­łecznej jest ustalona zasada wymiany. Związana jest ona z obowiązywaniem reguł, których przestrzeganie jest określone pojawieniem się sankcji przypisanych do systemu kontroli społecznej. Istnienie zasad wymiany związane jest z koniecznością zaspokojenia wielu potrzeb społecznych zgodnie z obowiązującymi normami i wzorami zachowań.

Wracając do podanej wyżej sytuacji ludzi spotykających się na przystanku. Zostawione one zostały w stanie niepokoju związanego z opóźnianiem się przyjazdu autobusu. Osoba, która nie ma zegarka, zwraca się do innej, która prawdopodobnie go ma, z zapytaniem, która jest godzina. Wymiana informacji doprowadza do powstania styczności społecznej, która, co trzeba wyraźnie podkreślić, odbywa się zgodnie z obowiązującym wzorem zachowań. Pytanie typu: „czy ma pan zegarek" może być zinterpretowane jako chęć kradzieży, a nie pytanie o godzinę. Tak więc styczność społeczna pojawia się wtedy, gdy kupujemy gazetę czy chleb, udzielamy informacji o dro­gę do określonego miejsca, czy godzinę. W styczność społeczną wchodzimy też wtedy, gdy wypożyczamy książkę w bibliotece, po­życzamy długopis od siedzącego obok studenta lub plotki o interesującej nas osobie oraz uwagi na temat złych lub dobrych manier obserwowanych osób.

Styczności społeczne są więc układem osób, wartości i określonych czynności związanych z chęcią posiadania jakiegoś przedmiotu czy informacji. Podział styczności uzależniony jest od kryteriów, które określają ich charakter,

Kryterium czasu i częstotliwości zaistnienia danej styczności pozwala podzielić je na trwałe i przelotne. Stycznością trwałą będzie codzienne kupowanie gazety w tym samym kiosku, a przelotną jej zakup dokonany przy okazji przebywania w rzadko uczęszczanym miejscu. Kryterium potrzeby związane jest z jakością styczności społecznej i pozwala wydzielić styczność prywatna i publiczną. Styczność prywatna związana jest z podmiotowym nawiązywaniem kontaktów z drugim człowiekiem, a bazuje na łączności psychicznej. Styczność publiczna związana jest z zakresem widoczności roli społecznej i formą zwracania się do drugiej osoby. Zazwyczaj dokonuje się w obecności innych ludzi i silnie powiązana jest z systemem kontroli społecznej. '

Kryterium przedmiotowe związane jest ze sposobem traktowania innych ludzi, Wtedy, gdy chcemy zaakcentować ich podmiotowość i podkreślić indywidualność traktowania, mówimy o osobowej .styczności społecznej. Zainteresowani jesteśmy wtedy łącznością psychiczną, nawiązaniem lub podtrzymaniem bliskich kontaktów z drugą osobą. Przeciwieństwem jest styczność rzeczowa. Nie chodzi nam o nawiązanie kontaktu z drugą osobą, ale o załatwienie jakiejś sprawy formalnie. Ta druga osoba staje się dla nas tylko przedmiotem, środkiem służącym do zaspokojenia danej potrzeby. Na przykład nie interesuje nas, kto sprzedaje gazetę, ale sam jej zakup. Jeśli jednak ten zakup gazety jest pretekstem do zawarcia bliższej znajomości, lub „pogadania" sobie ze znajomą, może przybrać charakter styczności osobowej.

Kryterium formy przestrzennej styczności pozwala wydzielić styczność bezpośrednią i pośrednią. Styczność bezpośrednia zachodzi wtedy, gdy osoby znajdują się w tej samej przestrzeni. Styczności pośrednie związane są z zastosowaniem nośników, pośredni­ków takich, jak telefon, faks, kartka papieru. W zbiorowościach dokonują się zazwyczaj przy pomocy gazet, stacji radiowych i telewi­zyjnych. Ze stycznością pośrednią mamy więc do czynienia wtedy, gdy osoby nie znajdują się w tym samym miejscu, nie są w stanie doświadczyć obecności fizycznej drugiej osoby.

Wszystkie styczności, w które wchodzi jednostka, mogą być opisane zgodnie z przyjętymi wyżej kryteriami. I tak odwiedziny w szpitalu bliskiej osoby są stycznością przelotną, prywatną, osobową i bezpośrednią. Rozmowa zaś przez telefon z szefem jest stycznością przelotną, publiczną, rzeczową i pośrednią. Codzienny kontakt z tymże szefem w pracy należy do styczności trwałych, publicz­nych, rzeczowych i bezpośrednich. Od rodzaju styczności zależy więc postępowanie jednostek i ich styl życia.

'"¹ S. Kosiński, Socjologia ogólna, póz. cyt., s. 121 108

Więź społeczna powstawać może wtedy, gdy ludzie wchodzą ze sobą w interakcje, Wzajemne oddziaływanie następuje zawsze i wszędzie wtedy, gdy pojawia się modyfikacja zachowań i postaw osób grających określone role społeczne. Interakcja jest. specyficzną formą wpływania ludzi na przebieg styczności społecznych. Związana jest bowiem z określeniem oczekiwań skierowanych przez ludzi wzajemnie do siebie. Dzięki temu większość styczności społecznych ma charakter płynny i w sumie rzadko pojawiają się konflikty związane z dobieraniem zasad działania do potrzeb określonych społecznie.

Podstawą więzi społecznej jest istnienie wzorów zachowań rozumianych jako sposoby postępowania, przypisane do określonych sytuacji związanych z graniem ról społecznych. Każda sytuacja przywołuje cały wachlarz akceptowanych lub nie schematów postępowania. Jednostka musi dokonać wyboru zgodnego z jej własną intencją zaspokojenia jakiejś potrzeby i dokonania wymiany związanej z zaistnieniem stosunku społecznego. Jednocześnie zobowiązana jest do przestrzegania reguł życia społecznego. Jeśli jej wybór nie będzie trafny, to nie zlikwiduje poczucia braku i dodatkowo wywoła sankcje negatywne (kary), których celem jest przywołanie jej do porządku, czyli zachowania się zgodnego z przyjętym zestawem norm regulujących wzory zachowań. Wybór takiego lub innego postępowania leży więc w interesie jednostki, gdyż związane jest z ocenianiem, wartościowaniem jej poczynań i stopniem satysfakcji związanej z zaspokojeniem potrzeby. Zazwyczaj ludziom zależy też na tym, aby być akceptowanymi przynajmniej przez grupę przynależności lub pozytywną grupę odniesienia. Przyjmują więc postawę konformizmu i starają się sprostać oczekiwaniom społecznym. Traf­ność wyboru wzorów zachowań daje podstawę do zaistnienia stanów emocjonalnych, które stają się bazą zaistnienia więzi społecznej.

Komponentem więzi mogą się też stać stosunki społeczne. Jan Turowski definiuje je jako „system unormowanych czynności czy też świadczeń wykonywanych przez partnerów stosunków (jednostki, grupy) na podstawie wzajemnych uprawnień i obowiązków wynikających z określonej postawy zależności"⁵^. Podstawą zaistnienia stosunków społecznych' jest granie przez jednostki ról społecznych, które określają charakter zależności występujących między nimi. Role społeczne dają prawa i obowiązki, czyli wzajem­ne oczekiwania ludzi w stosunku do siebie. Na co dzień mamy do czynienia z ludźmi, których role są nadrzędne, równorzędne lub pod­rzędne w stosunku do tej, granej przez jednostkę. Ze względu na to stosunki społeczne możemy podzielić na symetryczne i asyme­tryczne. Symetryczne stosunki społeczne istnieją wtedy, gdy role społeczne wyznaczają równorzędną pozycję partnerów, a o asyme­trycznych wtedy, gdy jedna z nich dominuje, a druga jest jej podpo­rządkowana.

Tak więc, aby zaistniał stosunek społeczny, musi pojawić się określona sytuacja, która stanowi jego bazę oraz tak zwany łącznik, czyli konkretny przedmiot materialny lub idea, wartość czy symbol, który warunkuje charakter interakcji zachodzących między ludźmi. Grając określone role społeczne, ludzie mają przypisane do nich prawa i obowiązki, które określają zajmowane przez nich pozycje i układ zależności. Regulują one wybór czynności i sposobów działania, które powinny być realizowane ze względu na oczekiwania obu stron.

J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, póz. cyt., s. 90

Tak więc na stosunek społeczny składają się następujące elementy:

1. Interakcja, której przebieg regulowany jest pozycją i wynikają­cym z niej zestawem praw i obowiązków uporządkowanych wza­jemną zależnością.

2. Wartość, przedmiot, myśl czy idea oraz symbol, które wymie­niane są w toku interakcji.

3. Wzory zachowań, czyli przyjęte społecznie, i oczekiwane spo­soby reagowania związane z zaistnieniem sytuacji i zależnością pozycji.

Bazą dla wydzielania tych elementów jest zazwyczaj układ pozy­cji, czyli miejsc zajmowanych przez jednostki grające dane role społeczne. Interakcje, wzory zachowań oraz stosunki społeczne dają możliwość przewidywania czynności dokonywanych przez ludzi oraz ich skutków. Na tej podstawie podejmowane mogą być działa­nia wywołujące odpowiednie reakcje ludzi. Dział socjologii zajmują­cy się tymi problemami nazywamy socjotechniką.

---