Sposoby definiowania zbiorowości

Jednym z podstawowych pojęć, którym posługuje się socjologia, jest pojęcie zbiorowości społecznej. Zbiorowością społeczną można nazwać zbiór ludzi, między którymi, chociaż na krótko, powstała więź społeczna, czyli przekonanie o tym, że coś ich łączy.

Każdy człowiek jest indywidualnością. Ma charakterystyczny dla siebie wygląd i cechy osobowościowe związane z predyspozycjami i zdolnościami. Nadawane są im znaczenia i podlegają one klasyfikacji zgodnie z kryteriami obowiązującymi w danym społeczeństwie. Tak więc wzrost, waga, kolor włosów i oczu oraz inne cechy, uznane za ważne, ulegają kategoryzacji zgodnie z obowiązującymi zasadami lub pojęciami. Ludzi, którzy posiadają określoną cechę ważną dla badacza i życia społecznego, ale drugorzędną dla danej osoby, nazywamy zbiorem społecznym.

Podobieństwo cech fizycznych nie ma jednak większego znaczenia dla życia społecznego, chociaż takie znaczenie może mieć. Trudno jest bowiem formułować prawidłowości socjologiczne, biorąc pod uwagę kolor oczu. Przykład ten jednak ilustruje to, co daje podstawy do zaistnienia więzi społecznej. Istnieją jednak cechy, które spełniają ważne funkcje i znacząco wpływają na rodzaj więzi społecznych. Należą do nich tzw. kategorie socjologiczne, czyli: wiek, płeć, wykształcenie i pochodzenie społeczne. Różnicują one zachowania ludzi i wyznaczają status społeczny jednostek. Tak więc kategorią socjologiczną możemy nazwać cechę, która określa pozycję społeczną jednostki ze względu na reprezentowany przez nią wiek, płeć, wykształcenie i pochodzenie społeczne.

Kategoria płci związana jest z podziałem pracy i zakresem obowiązków przypisanych przez społeczeństwo kobietom i mężczyznom. Wiek określa przywileje i sytuację życiową reprezentujących go osób. Wykształcenie daje podstawy do wykonywania czynności przypisanych do danego zawodu. Pochodzenie związane jest z przynależnością do warstwy i klasy danego społeczeństwa, dziedziczonej po rodzicach i dziadkach. Związane jest z przekonaniem o wyższości lub niższości ludzi, którzy urodzili się w danej sferze społeczeństwa. Wyznacza status jednostki oraz jej szanse życiowe.

Płeć i pochodzenie społeczne mają charakter determinujący przynależność jednostki i w sumie nie zależą od niej, ale uwarunkowane są przynależnością do danej kategorii. Wiek i wykształcenie ulegają natomiast zmianom związanym z biegiem czasu. Zdobycie przywilejów związanych z wiekiem dokonuje się mniej lub bardziej płynnie ze względu na konieczność przejścia przez obrzędy lub zwyczaje inicjacyjne. W kulturze polskiej należy do nich pierwsza komunia, otrzymanie świadectwa maturalnego i przejście na emeryturę. Wykształcenie jest kategorią socjologiczną najbardziej zależną od poczynań jednostki i uzyskiwanych przez nią świadectw ukończenia odpowiednich lub wymaganych do wykonywania zawodu.

Więź społeczna i jej rodzaje

Powstanie więzi społecznej związane może być z czynnikami obiektywno - formalnymi i subiektywno - spontanicznymi. Czynniki obiektywno - formalne związane są ze strukturą danego społeczeństwa i formalną przynależnością do wyodrębnionego zbioru ludzi i kategorii społecznych. Określone są więc podziałami istniejącymi w społeczeństwie. Czynniki subiektywno - spontaniczne związane są ze świadomością przynależności do kategorii socjologicznych i określaniem przez jednostkę jej statusu w społeczeństwie. Bazują na poczuciu tożsamości i identyfikowaniu się z grupą przynależności. Czynniki te są niezwykle ważne dla jednostki ze względu na odczucie powiązań i wspólnoty losu z innymi ludźmi przynależnymi do tych samych kategorii.

Więź społeczna może mieć bardzo różny charakter. Uzależnione to jest od trwałości i intensywności interakcji. Może też bardzo angażować emocjonalnie jednostki lub wzbudzać chwilowe tylko zabarwienie uczuciowe. Uzależnione jest to od sytuacji, w której zaistniała interakcja i które pogłębiają lub osłabiają poczucie wspólnoty.

Paweł Rybicki wydziela więzi naturalne, stanowione i zrzeszeniowe. Więź naturalna powstaje przez sam fakt urodzenia w danej zbiorowości. Związany jest z tym silny ładunek emocjonalny, który charakterystyczny jest dla takich grup pierwotnych, jak rodzina. Zasady pokrewieństwa i powinowactwa określają przynależność i warunkują więź naturalną. Więź stanowiona związana jest z podziałami istniejącymi w społeczeństwie, określonymi stratyfikacją lub inną formą organizacji społeczeństwa, czyli jego struktury. Z przynależnością do nich związany jest pewien rodzaj przymusu, bowiem jednostka, mimo chęci i woli, nie jest w stanie się od niej uwolnić. Tak więc można przyjąć, że związane jest to z presją wywieraną przez społeczeństwo na jednostkę, aby reprezentowała ona typ osobowości określony przynależnością do danej instytucji. Klasycznym przykładem więzi stanowionej jest poczucie wspólnoty, które powstaje w takich instytucjach, jak więzienie.

Więź zrzeszeniowa związana jest z możliwością wyboru grupy społecznej czy instytucji. Jednostka dobrowolnie do niej przystępuje, a dokonanie wyboru związane jest z manifestowaniem przez nią takich, a nie innych postaw związanych z systemem wartości obowiązującej w grupie. Wybory grup przynależności poddawane są ocenie społecznej i tworzą mniej lub bardziej zwartą orientację światopoglądową. Do swoistego rodzaju więzi należy poczucie przynależności etnicznej czy rodowej. Związane jest ono z istnieniem przekonania o wspólnym pochodzeniu i wynikających z tego konsekwencji związanych z pojęciem patriotyzmu i odpowiedzialności zbiorowej (np. wendety). Innym rodzajem więzi jest ta, która łączy się z urodzeniem w danej społeczności lokalnej. Bazuje ona na poczuciu sentymentu i nostalgii związanej z miejscem urodzenia i zamieszkania. Związana jest z bezpośrednim charakterem interakcji oraz silnym poczuciem przynależności do społeczności lokalnej.

Podstawą zaistnienia więzi społecznej jest zgodność zainteresowań czy konieczność zaspokojenia potrzeb związanych z działaniem jednostki. Związane jest to ze sposobem wartościowania rzeczywistości. Łączy ludzi też podobny sposób realizowania wzorów zachowań oraz postawy wobec norm obowiązujących w społeczeństwie. Zależności występujące między ludźmi są związane z graniem ról społecznych, które określają wybory dokonywane przez jednostkę. Szczególnie ważne jest poczucie więzi związane z istnieniem kategorii socjologicznych, czyli podziałem na płeć, wiek, wykształcenie i pochodzenia społeczne.

Przejawem więzi społecznej może być dokonywanie przez jednostkę wyborów takich wzorów zachowań, które manifestują jej status. Zazwyczaj powiązane jest to z normami obowiązującymi w danej zbiorowości oraz stylem życia dyktowanym przynależnością do określonej społecznie warstwy.

Przejawem więzi społecznej może też być podział na „swoich” i „obcych”, związany z poczuciem tożsamości i identyfikacji z ludźmi, którzy reprezentują ten sam system wartości. „Obcość” związana jest z poczuciem odrębności w stosunku do zbiorowości, w której obowiązuje odmienny system wartości. Przynależność do danej zbiorowości związana jest bowiem z jej wysokim wartościowaniem. Można mówić wtedy o istnieniu pozytywnych grup odniesienia. Brak poczucia przynależności związany jest z obniżeniem wartości reprezentowanych przez zbiorowości obce. Określane to jest jako negatywne grupy odniesienia.

Przejawem więzi społecznej jest też poczucie obowiązku związane z działaniem na rzecz całej zbiorowości. Wtedy gdy ważniejsze stają się cele grupy, niż dążenia jednostki oraz gdy wartości obowiązujące w zbiorowości zostaną zakwestionowane, pojawia się przekonanie o konieczności dopełnienia zobowiązań. Może to być związane z patriotyzmem i koniecznością obrony narodu czy państwa wtedy, gdy byt jego zostanie zagrożony inwazją obcego wojska. Może to być jednak powiązane z obroną honoru rodziny czy społeczności lokalnej.

Przejawem więzi społecznej mogą też być antagonizmy i konflikty pojawiające się w społeczeństwie. Antagonizmy wyznaczają postawy jednostek wobec zbiorowości posiadających odrębny system wartości. Bardzo trudno je załagodzić i zwalczyć. Konflikty natomiast związane są z nasileniem się napięć społecznych, narastaniem niezadowolenia, poczucia krzywdy i pretensji oraz pojawianiem się elementu rywalizacji i walki. Konflikty mogą mieć charakter łagodnie narastających przejawów niezadowolenia lub nagłych wybuchów emocjonalnie związanych zazwyczaj z jakimś wydarzeniem. Im łagodniej narastają, tym są trudniejsze do rozwiązania i załagodzenia. Im są natomiast gwałtowniejsze, tym szybciej się kończą i łatwiej je załagodzić na drodze negocjacji czy rokowań związanych z przyjęciem przez obie strony określonych warunków.

Jan Turowski przyjmuje, że więź społeczna to „fakt uzależnienia się bądź zjednoczenia się członków danego zbioru ludzi wokół określonej wartości czy pełnionych funkcji społecznych”. Zgodnie z tą definicją podstawą zaistnienia więzi społecznych jest przekonanie ludzi o istnieniu wspólnej dla nich wartości czy sposobu wartościowania rzeczywistości. Wartość, rozumiana jako postawa szacunku wobec tego, co uważane jest za ważne, daje poczucie wspólnoty czy podobieństw zainteresowań. Pozwala bowiem ona na ogląd rzeczywistości zgodnie z przyjętym przez jednostkę i grupę sposobem interpretowania zjawisk społecznych. Wspólna dla zbioru ludzi wartość może doprowadzić do ich zjednoczenia się, czyli powstania organizacji społecznej.

Więź społeczna może się pojawiać wtedy, gdy pełnione przez ludzi funkcje staną się ośrodkiem skupienia i sposobem określenia miejsca jednostki w społeczeństwie. Każdy człowiek pełni jakieś funkcje, czyli gra w społeczeństwie role, które pozwalają zaspokoić jego własne potrzeby, ale też potrzeby całej zbiorowości.

Można też przyjąć, że pojęcie funkcji związane jest z powoływaniem przez społeczeństwo do życia instytucji, których celem jest zaspokojenie potrzeb przede wszystkim natury społecznej, a więc integracyjnych. Zadaniem instytucji jest „kanalizowanie” potrzeb, czyli zaspakajanie ich w sposób uregulowany stosownymi przepisami czy systemami normatywnymi. Więź społeczna powstaje wtedy, gdy ludzie uzależniają się od siebie, grając określone role wyznaczone zasadami organizacji instytucji.

Pojęcie więzi społecznej można odnieść do wewnętrznej organizacji grupy i wtedy powiązane jest ono z podziałem funkcji (ról społecznych) zadań, które stawiają przed sobą ludzie, oraz celów i zasad działania.

Powstanie więzi społecznej może też być związane ze strukturą grupy, czyli układem władzy, hierarchią ról związanych z podziałem pracy lub prestiżem jednostek. Wtedy integracja grupy dokonuje się wokół lidera, czyli osoby formalnie lub nieformalnie rządzącej grupą. Osoba ta dominuje w grupy i podporządkowuje sobie innych oraz hierarchizuje grane przez nich role społeczne. Zależnie od wielkości grupy takich liderów może być więcej, a struktura zależności może przybrać skomplikowane formy.

Więź społeczna może też być związana z istnieniem systemu kontroli społecznej. System ten określony jest przez sankcje, czyli kary i nagrody rozumiane jako system oddziaływań na zachowania jednostek.

Ostatnim komponentem więzi społecznej może być organizacja społeczeństwa dokonana ze względu na cel, który świadomie jest określony przez idee życia społecznego czy całe systemy ideologiczne. Jest to powołanie do życia formalnych i celowych grup społecznych, w ten sposób, aby gwarantowały realizację postawionych przed nimi zadań. Więź społeczna może w takim przypadku być związana z przekonaniem jednostek o znaczeniu celu czy idei i dawać poczucie wspólnoty ze względu na dobro całego społeczeństwa.

Styczności społeczne

Komponentem więzi społecznej może być styczność przestrzenna. Podstawę jej zaistnienia daje wspólne użytkowanie przez ludzi określonej społecznie przestrzeni. Osoby, które w tym samym czasie znajdują się w tym samym miejscu, mogą uświadamiać sobie swą przynależność do zbiorowości. Są to na przykład ludzie, którzy ze względu na miejsce zamieszkania spotykają się w tym samym sklepie, pralni, na poczcie czy przystanku autobusowym. Częstotliwość kontaktu powoduje, że zaczynają rozpoznawać siebie jako użytkowników tej samej przestrzeni.

Komponentem więzi społecznej może być styczność i łączność psychiczna. Styczność psychiczna związana jest z zainteresowaniem drugim człowiekiem, który ma podobne potrzeby czy problemy. Częste spotykanie się ludzi w tym samym miejscu może spowodować zaistnienie zainteresowania ich podmiotowością, czyli indywidualnością. Takie zainteresowanie może doprowadzić do łączności psychicznej, czyli pojawienia się sympatii lub antypatii. Może więc doprowadzić do powstania przyjaźni, miłości lub nienawiści i wrogości. Nie zawsze jednak styczność psychiczna doprowadza do zaistnienia łączności psychicznej. Uzależnione jest to bowiem od kręgów społecznych jednostki.

Styczność społeczna może stać się następnym komponentem więzi społecznej. O styczności społecznej możemy mówić wtedy, gdy zaistnieją trzy czynniki. Podstawowym jest obecność ludzi, co najmniej dwóch, grup społecznych lub zbiorowości, w tym samym miejscu. Następnym czynnikiem jest pojawiające się poczucie braku, które doprowadza do wymiany wartości, której nie ma jedna osoba, a ma druga. Drugim czynnikiem jest więc potrzeba posiadania czegoś, czego brak i gotowość drugiej osoby do oddania tego, czego ma w nadmiarze. Umownie nazywane jest to wartością. Trzecim czynnikiem zaistnienia styczności społecznej jest ustalona zasada wymiany. Istnienie zasad wymiany związane jest z koniecznością zaspokojenia wielu potrzeb społecznych zgodnie z obowiązującymi normami i wzorami zachowań.

Styczności społeczne są układem osób, wartości i określonych czynności związanych z chęcią posiadania jakiegoś przedmiotu czy informacji. Podział styczności uzależniony jest od kryteriów, które określają ich charakter.

Kryterium czasu i częstotliwości zaistnienia danej styczności pozwala je podzielić na trwałe i przelotne. Stycznością trwałą będzie codzienne kupowanie gazety w tym samym kiosku, a przelotną jest zakup dokonany przy okazji przebywania w rzadko uczęszczanym miejscu. Kryterium potrzeby związane jest z jakością styczności społecznej i pozwala wydzielić styczność prywatną i publiczną. Styczność prywatna związana jest z podmiotowym nawiązywaniem kontaktów z drugim człowiekiem, a bazuje na łączności psychicznej. Styczność publiczna związana jest z zakresem widoczności roli społecznej i formą zwracania się do drugiej osoby.

Kryterium przedmiotowe związane jest ze sposobem traktowania innych ludzi. Wtedy, gdy chcemy zaakcentować ich podmiotowość i podkreślić indywidualność traktowania, mówimy o osobowej styczności społecznej. Zainteresowani wtedy jesteśmy łącznością psychiczną, nawiązaniem lub podtrzymaniem bliskich kontaktów z drugą osobą. Przeciwieństwem jest styczność rzeczowa. Nie chodzi nam o nawiązanie kontaktu z drugą osobą, ale o załatwienie jakiejś sprawy formalnie. Ta druga osoba staje się dla nas tylko przedmiotem, środkiem służącym do zaspokojenia danej potrzeby.

Kryterium formy przestrzennej styczności pozwala wydzielić styczność bezpośrednią i pośrednią. Styczność bezpośrednia zachodzi wtedy, gdy osoby znajdują się w tej samej przestrzeni. Styczności pośrednie związane są z zastosowaniem nośników, pośredników takich jak telefon, faks, kartka papieru. Ze stycznością pośrednią mamy więc do czynienia wtedy, gdy osoby nie znajdą się w tym samym miejscu, nie są w stanie doświadczyć obecności fizycznej drugiej osoby.

Więź społeczna powstać może wtedy, gdy ludzie wchodzą ze sobą w interakcje. Interakcja jest specyficzną formą wpływania ludzi na przebieg styczności społecznych. Związana jest bowiem z określeniem oczekiwań skierowanych przez ludzi wzajemnie do siebie. Dzięki temu większość styczności społecznych ma charakter płynny i w sumie rzadko pojawiają się konflikty związane z dobieraniem zasad działania do potrzeb określonych społecznie.

Podstawą więzi społecznej jest istnienie wzorów zachowań rozumianych jako sposoby postępowania, przypisane do określonych sytuacji związanych z graniem ról społecznych. Jednostka musi dokonać wyboru zgodnego z jej własną intencją zaspokojenia jakiejś potrzeby i dokonania wymiany związanej z zaistnieniem stosunku społecznego. Jednocześnie zobowiązana jest do przestrzegania reguł życia społecznego.

Komponentem więzi mogą się też stać stosunki społeczne. Jan Turkowski definiuje je jako „system unormowanych czynności czy też świadczeń wykonywanych przez partnerów stosunków (jednostki, grupy) na podstawie wzajemnych uprawnień i obowiązków wynikających z określonej postawy zależności”. Podstawą zaistnienia stosunków społecznych jest granie przez jednostki ról społecznych, które określają charakter zależności występujących między nimi. Role społeczne dają prawa i obowiązki, czyli wzajemne oczekiwania ludzi w stosunku do siebie. Ze względu na to stosunki społeczne możemy podzielić na symetryczne i asymetryczne. Symetryczne stosunki społeczne istnieją wtedy, gdy role społeczne wyznaczają równorzędną pozycję partnerów, a o asymetrycznych wtedy, gdy jedna z nich dominuje, a druga jest jej podporządkowana.

Tak więc na stosunek społeczny składają się następujące elementy:

1. Interakcja, której przebieg regulowany jest pozycją i wynikającym z niej zestawem praw i obowiązków uporządkowanych wzajemną zależnością.

2. Wartość, przedmiot, myśl czy idea oraz symbol, które wymieniane są w toku interakcji.

3. Wzory zachowań, czyli przyjęte społecznie i oczekiwane sposoby reagowania związane z zaistnieniem sytuacji i zależnością pozycji.

Bazą dla wydzielania tych elementów jest zazwyczaj układ pozycji, czyli miejsc zajmowanych przez jednostki grające dane role społeczne. Interakcje, wzory zachowań oraz stosunki społeczne dają możliwość przewidywania czynności dokonywanych przez ludzi oraz ich skutków i na tej właśnie podstawie podejmowane mogą być działania wywołujące odpowiednie reakcje ludzi.

7

---