Marta Pacholczyk
Erich Fromm - Istota języka symbolicznego
Erich Fromm - niemiecki filozof, socjolog, psycholog i psychoanalityk - w swojej książce zatytułowanej „Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni i mitów” zajmuje się szeroko pojętymi symbolami występującymi w ludzkim życiu, a co za tym idzie - w kulturze. W rozdziale drugim tejże książki, który jest przedmiotem mojej pracy, autor skupia się głównie na definicji symbolu, jego trzech rodzajach i okolicznościach występowania. Swoje przemyślenia popiera licznymi, barwnymi przykładami.
Rozważania dotyczące języka symbolicznego rozpoczynają się od przytoczenia sytuacji, w których trudno wytłumaczyć drugiemu człowiekowi za pomocą słów to, co ma się na myśli. Wspomniane są takie przykłady jak próba nazwania różnicy w smaku pomiędzy białym i czerwonym winem czy odczuwanych doznań uczuciowych. Autor zwraca także uwagę na to, co pomaga nam wyrazić takie ciężkie do przekazania odczucia - są to sny, w których pojawiają się obrazowe symbole.
Fromm przytacza kilka różnych definicji symbolu. Zaczyna od najprostszej, zgodnie z którą symbol jest to „coś, co oznacza coś innego”. Następnie określa go jako zmysłowy obraz doznań wewnętrznych, który umożliwia przeformułowanie doświadczeń wewnętrznych na zmysłowe. Świat zewnętrzny przy przekładaniu na język „dusz i umysłów” reprezentują właśnie symbole. Na gruncie powiązań, jakie łączą symbol z jego odpowiednikiem w rzeczywistości, wyróżnia się trzy rodzaje symboli: konwencjonalne, akcydentalne oraz uniwersalne. Poniżej postaram się krótko scharakteryzować każdą z tych grup w świetle, w jakim przedstawia ją Fromm.
Symbol konwencjonalny wyróżnia fakt, że funkcjonuje dzięki konwencji, na mocy której wywoływane są skojarzenia. Nie ma tu żadnego wewnętrznego pokrewieństwa pomiędzy symbolem a tym, co reprezentuje. Najpowszechniejszymi przykładami takich symboli są słowa, które w danym języku odpowiadają konkretnym przedmiotom czy zjawiskom. Gdyby nie umowa między ludźmi, że „stół” nazywamy tak, a nie inaczej, byłby to po prostu nic nieznaczący zespół dźwięków czy znaków. Oprócz słów dobry przykład symboli konwencjonalnych stanowią ogólnie przyjęte znaki, takie jak między innymi flagi (gdzie określony wzór reprezentuje np. państwo) czy krzyż (symbolizujące przenikanie się sfery materialnej i duchowej).
Drugim wspomnianym rodzajem jest symbol akcydentalny. Ogólnie rzecz biorąc jest on dokładnym przeciwieństwem przedstawionego wcześniej symbolu konwencjonalnego. Jedyne, co może je łączyć to brak wewnętrznego pokrewieństwa symbolu i tego, co reprezentuje. Symbol akcydentalny opiera się bowiem na wspomnieniach i skojarzeniach danej osoby, co jest silnie związane z jej indywidualnym doświadczeniem. Przykładem reprezentującym tą grupą mogą być symbole występujące w snach, gdy zostaną powiązane ze stanem emocjonalnym odczuwanym przez jednostkę na przykład przed zaśnięciem, a także wiązanie nastrojów z miejscem, w którym się je odczuwało. Ten typ symboli jest bardzo rzadko używany w sztuce, a to właśnie ze względu na jego bardzo indywidualne rozumienie.
Trzecią opisaną przez Fromma grupą są symbole uniwersalne. Od pozostałych odróżnia występowanie wewnętrznego pokrewieństwa pomiędzy symbolem i jego reprezentacją. Dotyczą one zazwyczaj doświadczeń zasadniczych, które w różnych kulturach wyglądają podobnie. W związku z tym występują one w doświadczeniu zdecydowanej większości ludzi w takiej samej (lub bardzo podobnej) postaci. Ogień na przykład reprezentuje żywą ruchliwość oraz - jednocześnie - stałość i ruch. Te z kolei mogą się kojarzyć ze stanami emocjonalnymi, takimi jak energia czy lekkość. Podobnie woda jest symbolem zarówno trwałości, jak i zmiany, a także żywości, ciągłości, energii, pewności i ukojenia. Nieco innego rodzaju symbolem uniwersalnym są gesty wykonywane przez ludzi przy pomocy własnego ciała. Ciało na swój sposób odzwierciedla stany duchowe, jest symbolem ducha. W ten sposób możliwe jest powiązanie doświadczenia duchowego i cielesnego, a co za tym idzie - wyrażanie stanów wewnętrznych na przykład mimiką.
Czasami jednak zdarzają się odmienności w interpretacji symboli uniwersalnych, tzw. dialekty. Wynikają one przede wszystkich z różnych zewnętrznych warunków życia, chociażby na różnych szerokościach geograficznych. Tak też osoby zamieszkujące obszary bliżej równika kojarzą słońce głównie z możliwym zagrożeniem, jakie może ono spowodować (susze, pożary), natomiast przez ludność zamieszkującą mniej nasłonecznione obszary, gdzie słońce pojawia się rzadko i zwraca się uwagę głównie na jego dobroczynne działanie, utożsamiane jest z czymś bardzo pozytywnym. Jednak obecnie, nawet pomimo nieznacznych różnic, właściwie ludzie reprezentujący są w stanie porozumiewać się symbolicznym językiem uniwersalnym - zarówno nadawać, jak i rozumieć przekazywane w nim komunikaty.
Niektóre symbole, niezależnie od opisanych wyżej dialektów, mają więcej niż jedno znaczenie. Ogień, podobnie jak i woda, w jednych okolicznościach może być kojarzony z przyjemnością, wygodą i ciepłem - wtedy jest symbolem ożywienia i szczęścia - w innych - z ludzką bezsilnością wobec potęgi żywiołów - symbolizują strach i grozę. Dolina może wzbudzać poczucie bezpieczeństwa i otuchę, lecz w innym kontekście może się kojarzyć z murem i przywodzić na myśl sytuację zagrożenia i uwięzienia.
W przypadku wielu symboli uniwersalnych, przede wszystkim tych wieloznacznych, do właściwego ich odczytania przez odbiorcę niezbędna jest znajomość kontekstu ich występowania. Na poparcie tego stwierdzenia Fromm przytacza przykład księgi Jonasza. Treść tej opowieści można oczywiście rozumieć w sposób dosłowny - jako opowieść o człowieku-proroku, który usiłuje uciec przed wydanym mu przez Boga nakazem i zostaje połknięty przez wielką rybę. Przebywa w jej wnętrzu przez trzy dni i trzy noce, a następnie zostaje wyrzucony na ląd i spełnia swoje pierwotne zadanie. Jednak każde z tych wydarzeń, oprócz znaczenia dosłownego, ma także znaczenie symboliczne, wyrażające wewnętrzne doświadczenia Jonasza. Przedstawiają one poczucie bezpieczeństwa i odosobnienia oraz bezpieczne odsunięcie się od innych ludzi. Wydarzenia rzeczywiste odbywają się w określonym czasie i przestrzeni, dzięki czemu, mimo że są irrealistyczne, to stanowią logiczną i spójną całość. W warstwie symbolicznej, gdzie wszystkie te wydarzenia przedstawiają jedno uczucie, pogłębia się rozdarcie wewnętrzne bohatera, jego emocjo stają się bardziej intensywne. Tutaj nie mamy już też do czynienia ze związkiem przyczynowym.
Wydaje mi się, że w powyższej pracy przedstawiłam najważniejsze wątki poruszane przez Ericha Fromma w jego książce. To, co z pewnością trzeba zapamiętać to fakt, że istnieją trzy różne rodzaje symboli, że tylko jeden z nich zawiera szeroko rozumiane wewnętrzne pokrewieństwo pomiędzy symbolem i tym, co reprezentuje oraz że symbole mogą być różnie rozumiane w zależności od zamieszkiwanego środowiska naturalnego (wtedy mówimy o dialektach) lub mogą mieć same w sobie wiele znaczeń.
3