Erich Fromm
Istota języka symbolicznego
sytuacja: wyjaśnij komuś różnicę w smaku między czerwonym, a białym winem → nie umiemy za pomocą słów określić prostego doznania smakowego
podobnie jest z doznaniami uczuciowymi → ciężko jest opisać nastrój, ale np. kiedy śni nam się sytuacja, która taki nastrój powoduje, to odnajdujemy wyraz dla tych uczuć → obraz widziany we śnie jest symbolem czegoś, co było odczuwane
symbol: coś, co oznacza coś innego → definicja niewystarczająca, ale odpowiada symbolom, które są zmysłowym wyrazem wzroku, słuchu, dotyku i powonienia, wewnętrzne doświadczenie, jakieś uczucie lub myśl
takie symbole wyrażają coś, co jest poza nami, a symbolizują coś, co jest w nas
język symboliczny: wyraża wewnętrzne doświadczenie, jakby było doświadczeniem zmysłowym; świat zewnętrzny to symbol świata wewnętrznego - symbol naszych dusz i umysłów
trzy rodzaje symboli:
symbol konwencjonalny → stosowany w mowie powszechnej, polega na nadaniu określonej rzeczy określonej nazwy (konwencja)
czasem symbol pozostaje w nieodłącznym związku z uczuciem, jakie symbolizuje (np. wymówienie „fuj”)
także obrazy mogą być symbolami konwencjonalnymi (np. flaga - nie ma powiązania między krajem a jej kolorami, inny przykład- krzyż jako konwencjonalny symbol Kościoła chrześcijańskiego)
ogranicza się do grupy ludzi posługujących się tą samą konwencją
symbol akcydentalny → pozostaje w jaskrawym przeciwieństwie do symbolu konwencjonalnego, mimo, że są połączone brakiem wewnętrznego pokrewieństwa z tym, co symbolizują
jeśli w mieście stało się coś smutnego, kojarzy nam się ono ze smutkiem, mimo, że natura miasta nie zawiera w sobie nic smutnego → indywidualne doświadczenie zespolone z miastem czyni zeń symbol nastroju
możemy mieć sen o mieście, w którym dzieje się coś smutnego, odkrywamy, że przed zaśnięciem mieliśmy nastrój taki, jaki odczuwaliśmy w tym śnie
symbol akcydentalny nie może stać się udziałem nikogo, kto nie ma takiego samego stosunku jak my do wydarzeń powiązanych z symbolem → dlatego mało takich w mitach czy baśniach
ze swej natury jest całkowicie osobisty
symbol uniwersalny → tu zachodzi wewnętrzne pokrewieństwo między samym symbolem, a tym, co on sam przedstawia
tkwi w doświadczeniu każdej ludzkiej istoty
ogień - zawsze jest w ruchu, wygląda jakby tańczył, jest taki sam, mimo że wciąż się zmienia, daje wrażenie mocy, energii, wdzięku i lekkości, jako symbol pozwala opisać nastrój ożywienia, lekkości, ruchliwości, wdzięku, wesołości
podobnie widzimy wodę, ale z różnicą, że ożywienie jest ociężałe, powolne, bardziej koi niż ożywia
to nic dziwnego, że zjawisko świata fizycznego może wyrażać wewnętrzne doświadczenie → świat rzeczy może być symbolem świata ducha
ciało odzwierciedla stany duchowe (czerwona twarz, gdy się złościmy, etc.) → ciało jest symbolem - nie alegorią - ducha; pewne zjawiska fizyczne sugerują pewne doświadczania emocjonalne i myślowe, które wyrażamy językiem doznań fizycznych, tzn. symbolicznie
tylko w obrębie symbolu uniwersalnego powiązanie zachodzące między symbolem a rzeczą symbolizowaną jest wewnętrzne, a nie przypadkowe → bliskość między uczuciem i myślą z jednej strony, a doznaniem zmysłowym z drugiej
uniwersalny: ponieważ jest udziałem wszystkich ludzi
tkwi korzeniami we właściwościach naszego ciała, zmysłów i umysłu
język symbolu uniwersalnego jest właściwie jedyną wspólną mową rozwiniętą przez rodzaj ludzki, językiem o którym ludzkość zapomniała nim jeszcze zaczęła rozwijać powszechny język konwencjonalny
w symbolu uniwersalnym znajdujemy to samo powiązanie między doświadczeniem duchowym, a cielesnym
symbole akcydentalne i uniwersalne wyrażają wewnętrzne doświadczenie, jakby było zmysłowe i tylko one zawierają elementy języka symbolicznego
każda istota ludzka żyjąca wśród ludzkości jest w stanie mówić językiem symbolicznym i rozumieć go; tak jak nie trzeba nas uczyć płaczu, gdy nam smutno
język symboliczny nie musi być przedmiotem nauczania i nie ogranicza się do żadnej wyodrębnionej warstwy ludzkości; spotykamy go w różnych kulturach → symbole wykazują duże podobieństwo, ponieważ wszystkie sięgają do zasadniczych doświadczeń będących udziałem ludzi wszelkich kultur
doświadczenie: ludzie umieli zinterpretować symbolikę swoich snów bez znajomości teorii interpretacji snów
trzeba mieć na uwadze, że znaczenie niektórych symboli bywa odmienne, zależne od różnic, jakie w różnych kulturach zawiera ich rzeczywista treść, np. funkcja/znaczenie słońca: odmienne w krajach północnych (życie) i podzwrotnikowych (niebezpieczeństwo)
niezależnie od tych „symbolicznych dialektów” wiele symboli ma więcej niż jedno znaczenie, np. ogień: ciepło, przyjemność, zagrożenie, strach, siła niszczycielska; podobnie z wodą czy doliną → znaczenie takiego symbolu można ustalić na podstawie całego kontekstu
dobrą ilustracją funkcji symbolu uniwersalnego jest opowieść zapisana językiem symbolicznym: Księga Jonasza: Jonasz posłyszał głos Boga nakazujący mu udać się do Niniwy i oznajmić jej mieszkańcom, że czeka ich zagłada jeśli nie zejdą ze złej drogi. Jonasz nie może nie posłuchać głosu Boga i dlatego właśnie jest prorokiem. Jest jednak krnąbrnym prorokiem, który znając swą powinność, próbuje mimo to uciec przed nakazem Boga (czy też, jak byśmy powiedzieli, głosem sumienia). Jest on człowiekiem, który nie troszczy się o inne istoty ludzkie. Jest człowiekiem o silnym poczuciu prawa i porządku, lecz pozbawionym miłości (...)powiadają nam (por. Proroctwo Jonaszowe), że Jonasz udał się do Joppe i znalazł okręt, który miał g0 przewieźć do Tarsu. Gdy wypłynął na pełne morze, zerwała się wielka burza, wszystkich ogarnął lęk i zdenerwowanie, Jonasz zaś zszedł w głąb okrętu, położył się i twardo zasnął. Żeglarze, przekonani, że Bóg zesłał burzę, aby ukarać kogoś, kto jest na okręcie, budzą Jonasza, który wyznaje, że ucieka przed Jahwe. Następnie każe im rzucić siebie w morze, aby przestało się burzyć. Żeglarze - wykazując szczególne poczucie człowieczeństwa, gdyż chwytali się najpierw wszelkich innych sposobów, zanim usłuchali jego rady - wrzucili wreszcie Jonasza w morze, a ono przestało się srożyć. Tymczasem Jonasza połyka wielka ryba, w której brzuchu przebywa on trzy dni i trzy noce. Modli się wtedy do swego Boga, aby uwolnił go z tego więzienia. Bóg poleca rybie, aby wyrzuciła Jonasza na ląd, Jonasz zaś idzie do Niniwy i spełniając nakaz Boga, ratuje mieszkańców miasta.
historia Jonasza jest opowiedziana tak, jakby naprawdę się zdarzyła → a jednak wszystkie opisane w niej zdarzenia są symbolami wyrażającymi wewnętrzne doświadczenia bohatera; wszystkie symbole oznaczają poczucie bezpieczeństwa i odosobnienia, bezpiecznie odsunięcie się od innych ludzi (okręt, przebywanie w brzuchu ryby); można to przedstawić też za pomocą symbolu płodu w łonie matki
wydarzenia przebiegają w przestrzeni i czasie, zamierzeniem pisarza nie było opowiedzenie o wypadkach zewnętrznych, ale o wewnętrznym doświadczeniu człowieka rozdartego między swoim sumieniem a gwałtowną chęcią, by uciec przed swoim głosem wewnętrznym → następstwo w czasie jest wyrazem rosnącej intensywności tego samego uczucia
w warstwie zewnętrznej powiązanie zasadza się na związku przyczynowym wydarzeń; jedno zdarzenie wzrasta na gruncie poprzedniego
w wersji utajonej różne wypadki wiążą się ze sobą poprzez skojarzenie z tym samym wewnętrznym doświadczeniem → to, co wydaje się przyczynowym następstwem wydarzeń zewnętrznych, oznacza powiązanie doświadczeń zespolonych przez skojarzenie w kategoriach wydarzeń wewnętrznych
logika rządząca językiem symbolicznym stanie się teraz bardziej przejrzysta w badaniu natury snów