Notatka sporządzona na podstawie Słonika terminów literackich, hasło liryka i Zarysu teorii literatury, rozdz. Liryka.
ISTOTA DZIEŁA LIRYCZNEGO
LIRYKA - jeden z 3 podst. rodzajów literackich, jego domeną tematyczną są głównie wewnętrzne przeżycia, doznania, emocje i przekonania jednostki przekazywana za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej o silnym nacechowaniu subiektywnym, podporządkowanej FUNKCJI EKSPRESYWNEJ.
centralnym elementem utworu lirycznego bywa podmiot liryczny, którego uczucia lub myśli organizują całokształt przedstawienia,
najbardziej swoista sytuacja liryczna to sytuacja wyznania, w której zindywidualizowane „ja” wypowiada uczucia obecnie dla niego doniosłe,
nastawieniu na „ja” towarzyszy w utworze lirycznym dominacja czasu teraźniejszego.
Liryka bezpośrednia - podmiot występuje konsekwentnie w 1 osobie, uobecniając wprost świat swoich przeżyć czy myśli.
Liryka pośrednia - mniejsze lub większe ukrycie „ja” i sytuacji wyznania poza układem zjawisk zewnętrznych wobec podmiotu lub w bezosobowej refleksji.
Odmiany liryki pośredniej:
opisowa - subiektywna perspektywa „ja” ukryta jest w opisie jakichś przedmiotów rzeczywistości zewnętrznej.
sytuacyjna - za pomocą środków narracyjno-dramatycznych powołuje do istnienia sceny lub fabuły, w których podmiot liryczny bezpośrednio nie uczestniczy.
Oprócz tego rozróżnienia jest:
liryka inwokacyjna - manifestacyjnej jawności podmiotu lirycznego towarzyszy wyraziste nastawienie wypowiedzi na adresata („TY”),
liryka podmiotu zbiorowego - podmiot występuje jako „MY” - grupa ludzi powiązanych wspólnymi przekonaniami, emocjami czy dążeniami. Pierwotną formą tej odmiany liryki była grecka liryka chóralna.
Od czasów ROMANTYZMU za najbardziej swoistą odmianę liryki zwykło się uznawać lirykę bezpośrednią traktowaną jako „mowa uczuć”, odsyłająca wprost do doświadczeń duchowych poety. Określano ją często mianem LIRYKI OSOBISTEJ.
Współczesna teoria liryki jest zgodna na ogół z koncepcją romantyczną w tym, że za główną domenę utworów tego rodzaju uznaje sferę osobistych przeżyć jednostki, odrzuca jednak zarazem przekonanie o sprawdzalności przeżyć wysłowionych w utworze do rzeczywistych doświadczeń wewnętrznych twórcy, o tożsamości „ja” lirycznego i poety.
Utwór liryczny nie może być traktowany jako dokument przeżyć twórcy, ani nie może podlegać ocenie ze względu na kryteria szczerości, autentyczności czy prawdziwości.
Wypowiedź liryczna jest z reguły w wyższym stopniu niż narracyjna czy dramatyczna nacechowana osobliwością i niezwykłością na tle potocznej praktyki językowej oraz norm języka literackiego. Jej wyrazistość ma poza uzasadnieniami ekspresywnymi także motywacje swoiście estetyczne: liryka jest ze wszystkich rodzajów literackich w największej mierze sztuką słowa czy też metodycznie uprawianą grą z możliwościami języka:
liryka kształtuje autonomiczny język poetycki,
w utworach lirycznych jest najbardziej rygorystyczna organizacja materiału językowego,
poziom leksykalny - liryka dąży do komplikacji semantycznych związków między słowami, przekształceń utrwalonych znaczeń wyrazów i wieloznaczności,
liryka posługuje się licznymi figurami retorycznymi,
poziom składniowy - uniezwykla ustalone schematy syntaktyczne, operuje uporządkowaniami naddanymi: paralelizmy, powtórzenia, gradacje,
liryka jest uznawana za najbardziej pierwotną formę twórczości literackiej.
Ze względu na typy wyrażanych przeżyć lirykę dzielimy na:
miłosną,
refleksyjno-filozoficzną,
religijną,
patriotyczno-obywatelską,
agitacyjno-polityczną.
Klasycyzm - podział na gatunki był ściśle przestrzegany i różnice pomiędzy gatunkami mocno akcentowane. Klasycystyczne teoria gatunkowe liryki są już teoriami tworów językowych, a nie powiązanych z muzyką.
Romantyzm - wprowadził do liryki nową skalę wartości, nieważne było, co łączyło utwór liryczny z innymi utworami jako realizującymi pewne zasady gatunkowe, ważne natomiast było to, co go łączyło z jego autorem, co stanowi wyraz jego osobowości, jego przeżyć intymnych. Wiersz traktowano jako zjawisko w pełni indywidualne i niepowtarzalne, nie dające się sprowadzić do niczego, co istnieje poza nim. Liryka była więc jednocześnie określeniem rodzajowym i gatunkowym.
Liryka w ujęciu romantycznym różniła się tym od dwóch pozostałych rodzajów literackich, że miała być mową uczuć. Najważniejszą jej funkcją miała być funkcja ekspresywna języka. Wypowiedź liryczną traktowano jako pewien osobisty przekaz autora.
Romantyczne rozumienie liryki miało znaczenie podstawowe dla jaj dalszego rozwoju, bo pozwoliło przezwyciężyć sztywny podział gatunkowy proponowany przez klasycyzm, podział, który swoim charakterem normatywnym ograniczał możliwości rozwojowe poszczególnych typów wypowiedzi.
Współczesna, nowa koncepcja liryki - przyznanie głównej roli językowi. Zadaniem poezji jest pokazanie jak emocje, uczucia, przeżycia twórcy dążą do zrealizowania się w języku, stanowiącym w dużym stopniu rzeczywistość daną, ustabilizowaną konwencję, a więc wnoszącym zespół własnych znaczeń i treści niezależnie od aktualnej intencji mówiącego. Język jest w centrum uwagi jako warunek spełniania przez poezję jej funkcji estetycznych, emocjonalnych i poznawczych.
osią utworu lirycznego jest podmiot liryczny, podmiot wypowiadający; do niego odnoszą się wszystkie zjawiska stylistyczne i kompozycyjne, od niego jest uzależnione ich znaczenie i funkcja;
świat w liryce jest zależny zawsze od podmiotu, istnieje jakby dla niego;
sytuacja liryczna w utworze tworzy motywację dla podmiotu, nie odpowiada ona realnej sytuacji, w jakiej dany wiersz został napisany, lecz stanowi jego wewnętrzny składnik, będący uogólnieniem pewnych sytuacji społecznych; Rodzaje sytuacji: wyznania, narracyjna, dramatyczna. Sytuacja jest w wierszu lirycznym pewnym utrwalonym układem, wyraża się w niej stosunek podmiotu wypowiedzi do jej przedmiotu, stanowi więc ona czynnik silnie oddziaływający na kształt językowy utworu.
W liryce również występuje fikcja, wyraża się głównie w konstrukcji podmiotu lirycznego. Nie we wszystkich epokach zwracano uwagę na fikcyjność utworu lirycznego - romantyzm traktował go jako bezpośrednią wypowiedź twórcy. Współcześnie utwory liryczne są przyjmowane jako utwory fikcyjne. Fikcyjność utworu lirycznego wyraża się w uogólnieniu przeżyć indywidualnych.
Głównym czynnikiem motywującym dany kształt wypowiedzi jest konstrukcja podmiotu lirycznego:
oświecenie - podmiot jest mówcą, który moralizuje, dowodzi, przekazuje prawdy ogólne,
romantyzm - podmiot to człowiek uczuć,
Młoda Polska - tu podmiot mówiący miał najpełniej wyrazić swoje emocje.
Dominujące funkcja motywacyjna podmiotu lirycznego w poezji pociąga za sobą to, że jej podstawową formą jest monolog liryczny.
Obrazowanie jest jednym z podstawowych środków wyrazu w liryce, pełni funkcje estetyczne i strukturalne. Jest elementem fikcji. Rodzaje obrazowania:
takie, które odzwierciedla stosunki istniejące w realnej rzeczywistości - „realistyczne”,
takie, które przekształca i dekomponuje rzeczywiste pierwowzory,
obrazowanie fantastyczne - poeta tworzy od nowa związki między rzeczami i nadaje im nowe kształty.
O liryce zawsze myślano jako o zespole wypowiedzi subiektywnych, dających taki obraz świata, który nosi wyraźne piętno wypowiadającego. Subiektywizm może wyrażać się różnie: w bezpośredniej deklaracji emocjonalnej, w kształtowaniu obrazu poetyckiego, w stosunku do tworzywa, w takim formowaniu języka, by nie dał się sprowadzić do żadnych innych form wypowiedzi. Ta ze swej natury subiektywna dziedzina wypowiedzi predestynowana jest szczególnie do podejmowania pewnych kręgów spraw: wyrazy życia wewnętrznego człowieka, sposób kształtowania pewnych wzorców przeżywania.
4