Teoria literatury (25. 11.08 r.)
Główni przedstawiciele poetyki renesansu
oprac. Emilia Wronka na podstawie: W. Tatarkiewicz, Historia estetyki. Estetyka nowożytna, t. 3; E. Sarnowska-Temeriusz, Przeszłość poetyki, rozdz. VII (o Scaligerze).
Francesco ROBORTELLO swoje poglądy na poetykę wyłożył w komentarzu do Arystotelesa z 1548 roku.
a) PRZYJEMNOŚĆ CELEM POEZJI
Przede wszystkim pewna hedonistyczność w pojmowaniu celu poezji, przeważała ona nad celami utylitarnymi. Poezja miała sprawiać przyjemność (oblectare) poprzez przedstawianie, opisywanie, naśladowanie. Był świadom, że ludzie wola nieartystyczne przyjemności, lecz twierdził, iż nawet poruszająca nieprzyjemne tematy tragedia może za pomocą kunsztownych słów wywoływać niezwykłość, przezwyciężać trudności
w odbiorze i być przyjemną dla czytelnika. Tragedię uważał za bardziej przyjemną, gdyż „przenika dusze i bardziej przejmuje” niż komedia, poza tym naśladowanie w niej uważał za wymagające większego wysiłku. Robortello był pierwszym, który uzasadniał happy end w poezji (łac. felix actionum exitus).
b) PRAWDA I FAŁSZ W POEZJI
Wraz z wieloma przedstawicielami epoki, Robortello uważał, że poeta powinien mówić tylko prawdę. Prawda niestety z racji naśladownictwa nie należała do poety na co Robortello znajdował wyjście: „W poetyckich kłamstwach fałszywe zasady są przyjmowane zamiast prawdziwych, ale z nich wyciągane są prawdziwe wnioski. Do poety zamiast prawdy należy zatem prawdopodobieństwo (versimilia et probabilia). Gdy poeta odbiega od prawdy to robi to w celach wyolbrzymienia pewnych rzeczy, przedstawienia ich milszymi, większymi itp.
c) POETA
Robortello uważał poetę za przedstawiającego działania jakiejś jednej osoby, uwydatniającego to, co w tych działaniach powszechne, ogólne i wspólne. Był to znany ogólnie pogląd, typowy dla XVI wieku jednak Robortello wyraził go wcześniej
i radykalniej.
d) PARALELIZM SŁÓW I RZECZY
Między słowami a rzeczami panuje absolutny paralelizm. Harmonia słów staje się wystarczająca dla harmonii utworu poetyckiego. Kunszt poety polega na umiejętności posługiwaniu się dobrymi i właściwymi słowami.
e) ZADANIE POETY
To trud poety uwydatnia rzeczy błahe, dodaje im powagi by wydawały się przyjemne czy smutne. Uważał to za zasługę talentu piszącego by robić rzeczy takimi, jakimi nie są. Zasługa poety polega w takim razie na „kłamstwie poetyckim” - staje się ono nie tylko wybaczalne ale jest sensem poezji.
Giulio Cesare SCALIGER (1484-1556), przyrodnik, lekarz i filolog, interesował się muzyką, malował i pisał wiersze. Był najsławniejszy ze wszystkich autorów renesansowych poetyk, najczęściej przytaczany w kolejnych stuleciach. Uważany za przełomowego myśliciela, twórcę nowożytnej estetyki. Często przypisywano mu z racji uznania i sławy dokonania innych, mniej znanych pisarzy (np. „trzy jedności” w dramacie). Jego wielkim dziełem jest wydana pośmiertnie Poetyka w siedmiu księgach (Poetices libri VII) w 1561 roku. Gruntownie wykształcony Scaliger uważał się za następcę Arystotelesa, choć nie do końca właściwie go rozumiał. Lubował się w szczegółowości, klasyfikacjach, schematach. Wprowadził tym samym do poetyki ład, uporządkował luźne obserwacje.
a) NAŚLADOWNICTWO CELEM POEZJI, POEZJA A PRAWDA
Imitatio czyli naśladowanie jest celem poezji. Naśladowanie, czyli przedstawianie rzeczy wedle norm natury (ipsis naturae normis) - twierdzenie to błędnie rozumiał jako arystotelesowskie. Uznał taniec za sztukę naśladowczą, lirykę zaś wykluczył. W takim razie nie cała poezja była dla niego imitowaniem. Uważał, że poezja powinna być bliska prawdzie, miała dawać idealny obraz rzeczy a zarazem ma przedstawiać typowych ludzi (dla narodu, klasy, epoki), a rzeczy nie tylko takimi jakie są, lecz jakie mogłyby/powinny być (jak Arystoteles).
b) POETA JAK DRUGI BÓG
Artysta jest pierwsza przyczyną (prima causa) poezji (i sztuki w ogóle). Jest drugim Bogiem. Niedoskonała natura zachęca artystę do piękniejszego, lepszego tworzenia. Poezja może zatem przedstawiać piękniej rzeczy, które istnieją, bądź nadawać piękny kształt rzeczom, których nie ma.
c) POUCZENIE
Kolejnym celem poezji, zaraz po naśladowaniu było pouczenie (doctio). Scaliger nie wyjaśnił jednak jak rozumiał ów cel dydaktyczny - czy było to wszelkie pouczenie czy też specjalne pouczenie, jak należy zyć.
d) NORMY POEZJI
Poezja jego zdaniem podlega regułom, pomimo iż artysta jest twórcą („w każdym rodzaju rzeczy jest coś zasadniczego i słusznego; resztę należy stosować do tego wzoru i zasady”).
e) ANALOGIA POEZJI I PLASTYKI, MATERIA A FORMA, OZDOBY POEZJI
Scaliger zestawiał poezję z plastyką w obu odróżniając materię i formę. W poezji materia są słowa, a formą jest ich układ. Oprócz formy i materii w dziełach sztuki występują także tzw. „ozdoby i akcesoria”, przez co rozumiał figury poetyckie i rytm. Twierdził, iż poezja wytwarza „malowidła dla uszu” (veluti atrium pictura) mając zapewne na myśli nie tylko dźwięk poezji, lecz obrazy rzeczy jakie poprzez słuch dochodzą do świadomości.
f) DEFINICJA PIĘKNA
Zgodnie ze starożytna tradycja Scaliger piekno definiował jako utworzony z właściwej miary, kształtu i barwy wygląd, który sprawia przyjemność. Postrzeganie takie związane było raczej z natura i plastyką a nie poezją. „Przyczynę piękna” widział w zgodności (convenientia).
Jako jedną z
Lodovico CASTELVETRO (1505-1571). Swoje odbiegające od ówczesnego typu poglądy wyłożył w „popularnym wykładzie poetyki Arystotelesa” (Poetica d'Aristotele vulgarizzata) wydanym w 1570 roku w Wiedniu. Castelvetro był ambasadorem, lektorem prawa, poetą łacińskim i włoskim, krytykiem i filologiem. Znany jako ostry polemista przysporzył sobie wielu wrogów („wróg Boga i ludzi”). Musiał uciekać z kraju, mieszkał w Genewie, Lyonie, Wiedniu. Podawał się za zwolennika Arystotelesa (pojęcie „naśladowania”), ale nim nie był poprzez swoje zbyt hedonistyczne poglądy.
a) CAŁKOWITY HEDONIZM
W poezji istotna jest przyjemność, pożytek może być jedynie przypadkowy. Poezja ma sprawiać ludziom przyjemność. Katharsis oprócz oczyszczenia umysłu (zgodnie
z Arystotelesem) sprawia też przyjemność.
b) SZTUKA DLA TŁUMU
Oryginalne przekonanie Castelvetra związane było z określaniem odbiorcy poezji. Uważał, iż poezja została wynaleziona dla przyjemności niewykształconej, nieokrzesanej masy ludzkiej. Tłum korzysta z poezji, choć nic z niej nie rozumie, szczególnie z poetyki, która jest jedynie dla wykształconych (poezja dla tłumu, poetyka dla wykształconych).
c) Mimo znajomości odmiennych poglądów na cel poezji (np. starożytny Warron: przyjemność, pouczenie, wzruszenie, zadziwienie) sprowadzał wszystkie do jednego - przyjemności. Odróżniał cel poezji od jej funkcji. Poezja ma jeden cel a liczne funkcje tj. układanie fabuły, kształtowanie charakterów, dobieranie słów. Środki te, jego zdaniem, musza liczyć się z celem sprawiania ludziom przyjemności. Poezja daje przyjemność, gdy kształci, odpowiada pragnieniom, pozwala na utożsamianie się
z bohaterami - treść musi być zatem wiarygodna.
d) POEZJA NIE JEST BOSKIM SZAŁEM (FURORE DIVINO)
Dla Castevetra poezja była rzeczą ludzką, naturalną. Brak w niej wyższych natchnień czy „boskiego szału”, które to cechy uważał jedynie za wygodne, pochlebne dla poetów. Możliwości poezji pojmował jako ograniczone. Inwencja poetów jego zdaniem nie sięgała daleko. Negował on zatem inspirację w poezji, ograniczył inwencję.
e) DWA RODZAJE SZTUK
Podzielił sztuki na:
1) wytwarzające rzeczy niezbędne i pożyteczne (architektura i retoryka),
2) służące utrwaleniu rzeczy i zdarzeń w pamięci (malarstwo, rzeźba, poezja i wszelkie pisanie).
Utrwalanie rzeczy poprzez sztukę było ideą antyku, Castelvetro po praz pierwszy użył jej dla przeprowadzenia podziału sztuk.
f) POEZJA A MALARSTWO
Wbrew innym autorom renesansowym Castelvetro pomiędzy malarstwem a poezją widział same różnice: malarstwo przedstawia rzeczy prawdziwe i wymaga wierności
a poezja prawdopodobne i dopuszcza się w niej upiększenia.
Torquato TASSO (1544-1595), znany poeta, autor Jerozolimy wyzwolonej. W 1587 ukazała się Dell'arte poetica - typowy szesnastowieczny traktat. Praca powstała wcześniej około 1580 roku (nie znał Castelvetra, Patriziego, znał Arystotelesa - Poetykę
i Retorykę). Studiował w Padwie, zapraszany do wykładania etyki i poetyki Arystotelesa. Jego poglądy są typowe dla epoki.
a) TEMAT, FORMA I OZDOBA
Wyróżnił trzy składniki wiersza: materię (temat), formę i ozdobę. Poeta ma za zadanie wybrać temat po czym dać mu formę (szerokie pojmowanie, m.in. zaliczał do niej fabułę) i ozdobę.
b) TRZY WARSTWY W WIERSZU
Wiersz ma trzy warstwy: 1) słów (parole); 2)rzeczy (cose); 3) tzw. pośrednią warstwę - koncepcji (concetti). Jedna warstwa jest obrazem drugiej, druga trzeciej. Słowa są obrazem pojęć, a pojęcia - rzeczy.
c) CELE POEZJI
Celem poezji jest przyjemność, ale i pożytek. Poezja osiąga ten cel poprzez wiersz, poprzez tzw. cudowność materii. W jedna z definicji Tassa poezja była „naśladowaniem akcji znakomitej, wielkiej i doskonałej, dokonywanym w najwyższej formie wiersza
w tym celu, aby cudownością poruszyć umysły ludzi i w ten sposób przynieść im pożytek”.
d) NIEZMIENNOŚĆ PIĘKNA
Piękno w rozumieniu Tassa polega na proporcji części i słodyczy barw. Jeśli rzeczy są piękne, to same przez się (per se stesse) i jeśli raz są piękne to będą nimi już zawsze. Piękno jest w naturze, naśladowanie rzeczy z natury są również piękne w sztuce.
Do definicji poezji Tasso nie wprowadził piękna (może dotyczyło ono jego zdaniem tylko plastyki?).
e) NAŚLADOWANIE I ALEGORIA
Naśladowanie jest nie ozdobą, lecz cecha poezji i powinno mieć cechy prawdopodobieństwa. Temat poezji powinien pochodzić z rzeczywistości. Poezja poza naśladowaniem zawiera drugi element alegorię.
f) SZTUKA MOŻE ZADAĆ GWAŁT TEMATOWI
Poeta posiada możliwość zmyślania (licenza del fingere), sam wybiera temat, może
z każdego tematu uczynić rzecz nową. Choć istnieją pewne sposoby ujmowania tematu to poeta może zadać im gwałt (violentar) oraz poprzez siłę swej sztuki (virtu dell'arte) osiągnąć zamierzony cel.
g) WSPÓŁTWÓRCA NOWYCH FORM POETYCKICH
Tasso był również współtwórcą Nawych form poetyckich, np. romansu, który zajął miejsce dawnej epopei. Stworzył nową poezję, lecz nie poetykę. Poprzez znajomość
z barokowym malarzem Tintorettem w jego poezji (ale nie w poetyce!) można zauważyć wpływy nowych haseł estetycznych (barokowych).
h) TEMATYKA POEZJI
Temat poezji zgodnie z wytycznymi ówczesnej ery trydenckiej miał pochodzić
z prawdziwej religii, łączyć się z historią. Poezja miała przedstawiać wydarzenia wielkie i szlachetne (grandezza e nobilità).
i) STYL LIRYCZNY
Tasso w swej poetyce zachęca wprowadzania motywów subiektywnych do poezji.
Stylu który ujawniałby osobę poety (apparerà la persona del poeta).
j) ARYSTOTELIK
Można go nazwać arystotelikiem, gdyż również zalecał poecie by ten liczył się
z możliwościami pamięciowymi czytelnika. Zauważalne były też wpływy platońskie (rozumienie piękna - nie może ono mieć nic wspólnego z nieforemną i brzydką materią).
Antonio POSSEVINO (1533- lub 1534-1611) jako profesor kolegium jezuickiego
w Padwie napisał w 1539 roku Tractatio de poesi et pictura. Przeciwstawiał tam poezję starożytną („etniczną”) „prawdziwej, uczciwej i świętej”. Miarą sztuki i poezji jest prawda i pożytek moralny.
Tommaso Campanella (1568-1639) stworzył ostatnią poetykę XVI wieku. Poetica napisana była w 1596 (wydana w 1944 przez L. Firpo). Jej autor był dominikaninem,
a jego poglądy były odbierane ambiwalentnie. Uważał, że poezja jest sztuką naśladowczą a jej celem jest pouczać w przyjemny sposób. Wyróżnia ją mowa wiązana i obrazowa (ornamenty). Pozostałe poglądy Campanelli łączyły się z przekonaniami kościelnymi, tj.: najwyższe miejsce zajmuje poema sacro, potem kolejno poemat filozoficzny, heroiczny
i tragedia. Protestował przeciwko zbytnim, pedantycznym wręcz regułom (takim jak np.
u Arystotelesa). Uważał, iż trzeba się trzymać reguł danych przez Boga i naturę choć sam praktykował reguły Horacego. Nowoczesne myśli Campanelli zawierały się
w stwierdzeniach, że poezja przedstawia zewnętrzny świat (esteriorità delle cose) oraz, że jest ona ozdobą życia (ornamentum vitae).