Raport badawczy
Jedn膮 z najwa偶niejszych umiej臋tno艣ci w ramach bada艅 marketingowych jest umiej臋tno艣膰 prezentacji a szerzej - przekazywania danych. Spos贸b zaprezentowania i interpretacji wynik贸w badania mo偶e wi臋c wp艂yn膮膰 na podejmowane decyzje. W zwi膮zku z tym du偶y nacisk k艂adzie si臋 na ocen臋, etyk臋 i zastosowanie badania.
METODY PREZENTACJI
Decydent lub inny u偶ytkownik danych otrzymuje wyniki bada艅 w formie pisemnej lub ustnej, a najcz臋艣ciej i w pisemnej, i w ustnej. Podstawowym zadaniem badacza w ostatnim etapie badania jest zaprezentowanie wynik贸w w taki spos贸b, aby nie by艂y one dla odbiorcy nieciekawe, zawik艂ane i oderwane od tematu. Nale偶y pami臋ta膰, 偶e wi臋kszo艣膰 decydent贸w to ludzie bardzo zaj臋ci prac膮. Decydenci zazwyczaj s膮 mniej zainteresowani szczeg贸艂ami metodycznymi prowadzonego badania, mniej ich interesuj膮 techniki, logika i terminologia. Je偶eli jest wi臋cej ni偶 jeden odbiorca prezentowanych wynik贸w, to ka偶dy z nich ma inne oczekiwania i wymagania dotycz膮ce prezentowanych danych. St膮d, zar贸wno w pisemnej jak i ustnej prezentacji, nale偶y przestrzega膰 okre艣lonych zasad.
ZNACZENIE PREZENTACJI W PROCESIE BADANIA MARKETINGOWEGO.
Prezentacja wynik贸w badania stanowi formalnie si贸dmy i ostatni etap ka偶dego badania marketingowego.
Przygotowuj膮c raport, nale偶y zacz膮膰 od tego, co by艂o zrobione na pocz膮tku procesu badania, czyli od sformu艂owanego problemu badawczego, nast臋pnie opisa膰 podej艣cie do badania, opracowany projekt badania (w tym zw艂aszcza list臋 potrzebnych informacji), przebieg zbierania danych w terenie oraz wyniki analizy tych danych.
Raport i jego prezentacja s膮 jednym z najwa偶niejszych etap贸w ka偶dego badania marketingowego.
Przygotowanie prezentacji powinno si臋 zaczyna膰-jak to wspomnieli艣my - od pierwszych etap贸w badania. Samo statystyczne podsumowanie rezultat贸w badania jest b艂臋dem. Badacz powinien tak zaprezentowa膰 wyniki, aby by艂y one mo偶liwe do bezpo艣redniego u偶ycia w procesie podejmowania decyzji. We w艂a艣ciwych miejscach powinny si臋 znale藕膰 wnioski i zalecenia dla decydent贸w. Zalecenia powinny by膰 mo偶liwe do zrealizowania. Przed napisaniem raportu badacz powinien przedyskutowa膰 otrzymane z analiz wyniki, wnioski i zalecenia z g艂贸wnymi decydentami. Te dyskusje i konsultacje daj膮 pewno艣膰, 偶e przygotowany raport spe艂ni potrzeby zleceniodawcy i b臋dzie przez niego ostatecznie zaakceptowany. W ramach tej dyskusji nale偶y tak偶e ustali膰 daty dostarczenia raportu i spos贸b jego prezentacji.
W raportach znajduje si臋 na og贸艂 kilka najwa偶niejszych cz臋艣ci, chocia偶 nie ma jednego uniwersalnego modelu raportu. Jego uk艂ad powinien by膰 dostosowany do odpowiedniej sytuacji i potrzeb zleceniodawc贸w. Jednak niekt贸re elementy wyst臋puj膮 we wszystkich raportach:
I. Strona tytu艂owa
II. Spis tre艣ci.
III. Streszczenie wst臋pne.
IV. Wprowadzenie.
V. Metodyka badania i ograniczenia.
VI. Wyniki badania.
VII. Szczeg贸艂owe wnioski i zalecenia.
VIII. Za艂膮czniki.
Ca艂y proces badania marketingowego powinien by膰 podsumowany w jednym raporcie pisemnym lub w kilku raportach przeznaczonych dla konkretnych odbiorc贸w. Prezentacja ustna raportu stanowi prawie zawsze jego uzupe艂nienie. Klient powinien tez mie膰 prawo do przeczytania raportu przed jego ustnym zaprezentowaniem. Takie post臋powanie u艂atwia badaczowi okre艣lenie taktyki dalszego post臋powania. Badacz powinien tak偶e nie tylko pom贸c decydentowi w zrozumieniu wynik贸w badania, lecz r贸wnie偶 w zastosowaniu wynik贸w do praktyki i podj臋ciu dalszych bada艅.
PREZENTACJA PISEMNA
G艂贸wn膮 form膮 prezentacji pisemnej jest raport. Zanim przyst膮pi si臋 do jego pisania, nale偶y dok艂adnie przemy艣le膰 preferencje i potrzeby jego odbiorcy. Ma艂o jest takich badaczy, kt贸rzy potrafi膮 od razu napisa膰 raport zgodnie z wymaganiami. Zaczyna si臋 wi臋c od jego zaplanowania i naszkicowania, a nast臋pnie stopniowo si臋 go ,,wyg艂adza” i uzupe艂nia tekst. W trakcie pisania raportu badacz zwraca uwag臋 na dwie rzeczy : dostosowanie tre艣ci do odbiorcy oraz uk艂ad tre艣ci raportu.
Dostosowanie tre艣ci do odbiorcy.
Raport jest dostarczany w miar臋 mo偶liwo艣ci tym decydentom, kt贸rzy brali udzia艂 w projektowaniu badania. Dzi臋ki temu raport b臋dzie dla nich bardziej zrozumia艂y. Dobry raport skupia si臋 na decyzji i pomaga jej podj臋ciu. Tymczasem niekt贸rzy badacze s膮 bardziej zainteresowani problemem badawczym i metodologi膮 jego rozwi膮zania. Powoduje to ma艂膮 czytelno艣膰 raport贸w i post臋puj膮cy spadek efektywno艣ci pracy badawczej. Aby tego unikn膮膰, nale偶y przestrzega膰 kilku zasad.
A. Eliminacja zbytecznych szczeg贸艂贸w metodycznych.
Badacze wykazuj膮 tendencje do przekonywania decydent贸w o doskona艂o艣ci i fachowo艣ci prowadzonego badania. Objawia si臋 to tym, 偶e dyskusje i teksty prze艂adowane s膮 zbytecznymi szczeg贸艂ami metodycznymi, kt贸rymi decydenci si臋 nie interesuj膮. Dzia艂y badawcze powinny jednak szczeg贸艂y te gromadzi膰, aby w przysz艂o艣ci wyja艣ni膰 wszelkie powstaj膮ce na bie偶膮co w膮tpliwo艣ci.
B. Dostosowanie terminologii do s艂ownika odbiorc贸w.
Decydent je jest specjalist膮 od bada艅 marketingowych i dlatego terminologia raportu jest dostosowana do jego percepcji. Takie terminy, jak „skala interwa艂owa ”, „kwadrat 艂aci艅ski ”, „poziom ufno艣ci ” mog膮 mu by膰 obce lub dawno zapomniane. Je偶eli w raporcie niezb臋dne jest u偶ycie trudnej terminologii nale偶y opatrzy膰 j膮 kr贸tkim wprowadzeniem lub wyja艣nieniem. Spos贸b i dok艂adno艣膰 wyja艣nienia zale偶y od wykszta艂cenia, wykonywanego zawodu i innych cech konkretnego odbiorcy.
C. Pisanie w przyst臋pnym stylu .
Czytanie raportu powinno by膰 dla decydenta zaj臋ciem co najmniej interesuj膮cym i ma艂o nu偶膮cym. Badacz musi wi臋c kilkakrotnie krytycznie opracowa膰 szkic raportu. Musi po艣wi臋ci膰 wiele uwagi na skracanie d艂ugich zda艅, eliminacj臋 upi臋ksze艅 stylistycznych; raport nie musi by膰 koniecznie kr贸tki, ale powinien by膰 艂atwy w czytaniu.
D. Stosowanie metod graficznych.
Metody graficzne w raportach maj膮 posta膰 tablic, wykres贸w i rysunk贸w. Szczeg贸lnie dane liczbowe s膮 dogodne do prezentacji za ich pomoc膮. Przestrzega si臋 zasady, 偶e zdanie w tek艣cie nie mo偶e zawiera膰 wi臋cej ni偶 dwie lub trzy dane liczbowe. Je偶eli jest tych wi臋cej zdanie staje si臋 trudne do czytania i zrozumienia. Zastosowanie tablicy lub wykresu jest w takich przypadkach odpowiednie.
Spo艣r贸d wszystkich wykres贸w najcz臋艣ciej w raportach s膮 stosowane wykresy ko艂owe, liniowe i s艂upkowe. Odmian膮 tych ostatnich jest histogram s艂u偶膮cy do ilustracji wzgl臋dnych lub skumulowanych cz臋sto艣ci.
Wykresy ko艂owe - s膮 zazwyczaj podzielone na kilka cz臋艣ci odzwierciedlaj膮ce udzia艂y lub struktur臋 badanego zjawiska, daj膮ce w sumie 100%. Ko艂o dzieli si臋 na cz臋艣ci o powierzchniach proporcjonalnych do rzeczywistych udzia艂贸w w danej ca艂o艣ci. Wykresy ko艂owe nie nadaj膮 si臋 do ilustracji zmian wsp贸艂zale偶no艣ci w czasie lub w relacji kilku zmiennych. Ze wzgl臋d贸w praktycznych zaleca si臋, by ko艂o dzieli膰 na mniej ni偶 8 cz臋艣ci.
Wykresy liniowe - stosuje si臋 w贸wczas, gdy dane odzwierciedlaj膮 d艂ugi okres rozwoju danego zjawiska, gdy kilka zjawisk por贸wnuje si臋 na tym samym wykresie, gdy zale偶y nam na dynamicznym ukazaniu danego problemu oraz gdy wykres zawiera prognoz臋 lub szacunek. Je偶eli na wykresie liniowym prezentuje si臋 kilka linii odzwierciedlaj膮cych r贸偶ne zjawiska lub r贸偶ne grupy konsument贸w, to ka偶da z linii powinna si臋 wyra藕nie r贸偶ni膰 przez zastosowanie kolor贸w, rodzaju linii (przerywane, pogrubione itp.) lub specjalnych oznacze艅 graficznych.
Inne: wykresy warstwowe
wykresy obrazkowe
mapy geograficzne
Tablice - stosuje si臋 w贸wczas, gdy mog膮 by膰 dodatkow膮 ilustracj膮 okre艣lonego wykresu lub gdy dane liczbowe trudno jest zaprezentowa膰 w postaci wykresu. Przy konstrukcji tablic obowi膮zuje przestrzeganie pewnych zasad. Przede wszystkim ka偶da tablica ma numer i tytu艂. Tytu艂 powinien
by膰 mo偶liwie kr贸tki. Liczby w tablicy s膮 uporz膮dkowane wg. okre艣lonych kryteri贸w. Musi by膰 te偶 podana jednostka miary. Ka偶da kolumna i wiersz powinny mie膰 nag艂贸wek. Zar贸wno kolumny, jak i wiersze powinny by膰 zsumowane.
E. 艢rodki u艂atwiaj膮ce zapami臋tywanie liczb .Decydent czytaj膮c tablic臋 chcia艂by zapami臋ta膰 od razu chocia偶 jej cz臋艣膰.
F. Zaokr膮glanie liczb - je偶eli w raporcie podaje si臋 liczby np. 2495 lub 4608, to czytelnik mo偶e mie膰 pewne trudno艣ci w ich por贸wnaniu i zapami臋taniu. Lepiej jest zaokr膮gli膰 te liczby odpowiednio do 2500 oraz 4600. Wyniki analiz komputerowych s膮 cz臋sto podawane z dok艂adno艣ci膮 do dw贸ch miejsc po przecinku. W raporcie taka dok艂adno艣膰 jest zbyteczna.
Uk艂ad tre艣ci raportu.
Ca艂o艣膰 raportu jest podzielona na kilka lub kilkana艣cie cz臋艣ci 艣ci艣le ze sob膮 powi膮zanych. Wszystkie s膮 zaopatrzone wprowadzeniem oraz zako艅czeniem, w sk艂ad kt贸rego mog膮 wchodzi膰 niezb臋dne za艂膮czniki. Ka偶da z cz臋艣ci raportu ma r贸wnie偶 swoj膮 struktur臋, tzn. 偶e ka偶da cz臋艣膰 sk艂ada si臋 r贸wnie偶 z wprowadzenia, g艂贸wnej tre艣ci i zako艅czenia.
Wprowadzenie zar贸wno do ca艂o艣ci pe艂ni kilka istotnych funkcji.
Ma ono zainteresowa膰 odbiorc贸w raportu przez motywacj臋. Powinien wiedzie膰, do czego jest mu potrzebny raport i czemu s艂u偶膮 poszczeg贸lne cz臋艣ci raportu. We wprowadzeniu nale偶y r贸wnie偶 poda膰 cel i problem badawczy, kt贸rego rozwi膮zanie umo偶liwia podj臋cie decyzji.
W cz臋艣ci wst臋pnej nale偶 opisa膰 spos贸b przeprowadzenia badania i jego t艂o.
Wst臋pna cz臋艣膰 zawiera opisy struktury raportu.
G艂贸wna tre艣膰 raportu nie jest zazwyczaj jednolitym blokiem tekstowym. Podzielona jest zwykle na kilka cz臋艣ci, co u艂atwia czytaj膮cemu przyswajanie informacji. Kryteria podzia艂u tre艣ci na cz臋艣ci mog膮 by膰 r贸偶ne : mog膮 to by膰 cz臋艣ci problemowe albo wyznaczone przez pytania lub ich grupy w zastosowanym instrumencie pomiarowym.
Do najcz臋艣ciej spotykanych cz臋艣ci tre艣ci g艂贸wnej zalicza si臋 :
Opis metodyki badania zawieraj膮cy minimum danych o tym, jak osi膮gni臋to cel badania z podaniem niezb臋dnych szczeg贸艂贸w.
Opis wynik贸w pomiar贸w i analiz, stanowi膮cy podstawowy trzon raportu, podzielony cz臋sto na kilka cz臋艣ci problemowych opisuj膮cy cele badania; tablice, wykresy i inne szczeg贸艂owe ilustracje przenosi si臋 do za艂膮cznik贸w.
Ograniczenia zawieraj膮ce opis napotkanych trudno艣ci w trakcie badania, zwi膮zanych z b艂臋dami, uog贸lnieniami czy te偶 weryfikacj膮 zebranych danych.
Ko艅cowa cz臋艣膰 raportu s艂u偶y do wyliczenia, powt贸rzenia i podkre艣lenia najwa偶niejszych element贸w raportu. Zako艅czenie raportu ma przede wszystkim pom贸c w zapami臋tywaniu kluczowych tre艣ci i lepszym ich zrozumieniu. zako艅czenie raportu sk艂ada si臋 zazwyczaj z nast臋puj膮cych element贸w :
wniosk贸w wyci膮gni臋tych na podstawie osi膮gni臋tych wynik贸w w 艣wietle postawionych wcze艣niej cel贸w badania,
zalece艅 dotycz膮cych bada艅 na podstawie sformu艂owanych wniosk贸w i rezultat贸w badania,
za艂膮cznik贸w zawieraj膮cych szczeg贸艂y planu doboru pr贸by , danych statystycznych , procedur pomiar贸w , kopi臋 instrumentu pomiarowego i instrukcji oraz inne szczeg贸艂y.
3 . List przewodni.
Raport jest dostarczany decydentom zazwyczaj jako za艂膮cznik do listu przewodniego lub pisma wprowadzaj膮cego w przypadku, gdy jest to raport wewn臋trzny. List przewodni opisuje kr贸tko raport, okre艣la uprawnienia do niego oraz podaje kto otrzyma艂 jego kopie. Kieruje te偶 uwag臋 odbiorcy na kluczowe elementy za艂膮czonego raportu. Ponadto nadawca mo偶e oferowa膰 przeprowadzenie dalszych bada艅.
PREZENTACJA USTNA
Wyniki badania mog膮 by膰 prezentowane u偶ytkownikom danych tylko ustnie , ale najcz臋艣ciej jest tylko uzupe艂nieniem lub przekazaniem w innej formie napisanego ju偶 raportu. Je偶eli badacz chce, aby wyniki jego badania by艂y zastosowane w dzia艂aniu , musi je nieraz aktywnie i osobi艣cie zaprezentowa膰 w艂a艣ciwym ludziom.
Przygotowanie sali do prezentacji. Przed prezentacj膮 ustn膮 nale偶y osobi艣cie sprawdzi膰 stan, wyposa偶enie (tablica, kreda, rzutnik pisma, wska藕niki, telewizor, magnetowid) i warunki sali (zas艂ony na oknach, nas艂onecznienie i o艣wietlenie).
Unikanie czytania raportu. Czytanie raportu jest nudne dla s艂uchaj膮cych i czytaj膮cego. Do wyst膮pienia przed s艂uchaczami nale偶y si臋 przygotowa膰, ale prezentacje nale偶y przeprowadzi膰 bez korzystania z tekstu raportu. Lepsze jest przygotowanie notatek ze szkicem wypowiedzi oraz g艂贸wnymi punktami prezentacji. Notatki te powinny by膰 dok艂adnie opracowane i sprawdzone przed wyst膮pieniem.
U偶ywanie konspekt贸w czyli skr贸towo uj臋tej tre艣ci tematu lub jego cz臋艣ci podanej na kartkach papieru rozdana s艂uchaczom podczas prezentacji ustnej. Oto elementy wyst膮pienia nadaj膮ce si臋 do przekazu w tej postaci :
streszczenie lub szkic wypowiedzi
podsumowanie wynik贸w badania
tablice oraz schematy graficzne
definicje, specjalne terminy i akronimy
listy kluczowych punkt贸w ( zagadnie艅 )
wzory lub kopie u偶ytych instrument贸w pomiarowych
kopie plansz lub innych 艣rodk贸w wizualnych
U偶ywanie 艣rodk贸w wizualnych. 艢rodki wizualne to plansze, konspekty, slajdy wykresy, wideota艣my, pokazy, itp. Dzi臋ki ich u偶yciu mo偶na zwr贸ci膰 uwag臋 s艂uchacza na wa偶niejsze zagadnienia, pokaza膰 to co trudno by艂oby wypowiedzie膰. Dzi臋ki nim mo偶na w wi臋kszym stopniu kierowa膰 uwag膮 s艂uchaczy.
Utrzymywanie uwagi s艂uchacza. Prezenter swoim nie艣wiadomym zachowaniem mo偶e rozprasza膰 uwag臋 s艂uchaczy, np. szybkie chodzenie po sali, patrzenie przez okno lub na sufit. Ruchy prezentera powinny by膰 naturalne i dostosowane do sytuacji. Kontakt wzrokowy ze s艂uchaczami wp艂ywa r贸wnie偶 na utrzymanie uwagi. Bardzo wa偶ny jest g艂os prezentera - nie mo偶e by膰 zbyt s艂aby, za g艂o艣ny, za szybki, zbyt powolny lub monotonny. Skupia膰 uwag臋 s艂uchaczy mo偶na tak偶e poprzez stosowanie cz臋stych pyta艅 w trakcie prezentacji. W艂a艣ciwe u偶ycie g艂osu r贸wnie偶 mo偶e skupi膰 uwag臋.
Metody kontroli i oceny badania.
Przeprowadzenie badania i prezentacja jego wynik贸w u偶ytkownikom nie oznacza zako艅czenie pracy dla badacza. Przy czym chodzi tu o dalsze post臋powanie zwi膮zane z zako艅czonym badaniem.
A . Kontrola badania.
W czasie badania szczeg贸lnej kontroli wymagaj膮 koszty, czas i jako艣膰 badania. Kontrola koszt贸w badania ma du偶e znaczenie, gdy firma sama prowadzi badania dla w艂asnych potrzeb. Ca艂kowite koszty trudno jest okre艣li膰 w fazie jego projektowania - mo偶liwe jest to w trakcie jego prowadzenia. Kontrola koszt贸w badania jest zwi膮zana z kontrol膮 jego czasu. Kontrola czasu jest istotna ze wzgl臋du na to, 偶e op贸藕nienie w dostarczeniu wynik贸w u偶ytkownikom powoduje znaczne zmniejszenie warto艣ci dostarczonej informacji oraz ograniczenie zaufania do badacza. W zwi膮zku z tym trzeba kontrolowa膰 terminy wykonania ka偶dego etapu badania oraz osoby odpowiedzialne za ich realizacj臋. Ocena jako艣ci mo偶liwa jest dopiero po zako艅czeniu pomiar贸w - w trakcie analizy i interpretacji wynik贸w, kiedy to wi臋kszo艣膰 b艂臋d贸w staje si臋 widoczna.
B . Ocena wynik贸w badania.
Badacz powinien zna膰 ocen臋 swej pracy przeprowadzon膮 przez inne osoby lub instytucje. Przydaje si臋 to zar贸wno do udoskonalenia nast臋pnych bada艅, jak i zrozumienia ewentualnej decyzji o odrzuceniu wynik贸w ocenianego badania. Do podstawowych element贸w zalicza si臋 trafno艣膰, dostosowanie, stopie艅 akceptacji oraz efektywno艣膰.
Trafno艣膰 - ocena trafno艣ci badania ma upewni膰 badacza, 偶e u偶ytkownicy zinterpretuj膮 otrzymane wyniki poprawnie i w zwi膮zku z tym nie pope艂ni膮 b艂臋du.
Dostosowanie - innym wa偶nym elementem oceny badania jest okre艣lenie, czy wyniki s膮 dostosowane do danego problemu, kt贸ry nale偶y rozwi膮za膰, lub do odpowiedniej decyzji. Jakikolwiek rozbie偶no艣ci 艣wiadcz膮 o wadliwym zaprojektowaniu badania, zw艂aszcza w fazie okre艣lania problemu badawczego, podczas kt贸rego wymagana jest dobra wsp贸艂praca decydenta i badacza. Rozbie偶no艣ci mog膮 wi臋c 艣wiadczy膰 o nieodpowiedniej interpretacji potrzeb decyzyjnych przez badacza. Zaobserwowanie tych rozbie偶no艣ci jest sygna艂em do dok艂adniejszego projektowania nast臋pnych bada艅.
Stopie艅 akceptacji - elementem wynik贸w oceny badania jest stopie艅 jego akceptacji przez u偶ytkownik贸w. Decydenci cz臋sto wyra偶aj膮 konkretne opinie na temat prezentowanych wynik贸w, zw艂aszcza podczas prezentacji ustnej. Odrzucenie wynik贸w badania powoduje frustracj臋 w艣r贸d badaczy. W wi臋kszo艣ci przypadk贸w brak akceptacji wynik贸w badania nie idzie w parze z wyja艣nieniem przyczyny tego braku. Zdarza si臋 to zw艂aszcza w贸wczas, gdy badacz nie prezentuje wynik贸w badania osobi艣cie lub gdy brak jest kontakt贸w na wy偶szym szczeblu.
Efektywno艣膰 badania - istotnym elementem oceny badania jest jego efektywno艣膰, kt贸ra mierzy si臋 zwykle wysoko艣ci膮 podniesionych wydatk贸w w stosunku do wymiernych korzy艣ci osi膮gni臋tych dzi臋ki wynikom badania. W wi臋kszo艣ci przypadk贸w okre艣lenie efektywno艣ci badania mo偶e by膰 tylko przybli偶one ze wzgl臋du na trudno艣膰 ustalenia korzy艣ci spowodowanych zastosowaniem wynik贸w. W takich przypadkach stosuje si臋 kryterium 艂atwo zauwa偶alnego efektu wp艂ywu wynik贸w na podejmowane decyzje. Je偶eli podj臋ta na podstawie badania decyzja oka偶e si臋 ca艂kowicie udana, to badanie okre艣la si臋 jako bardzo efektywne, a je偶eli decyzja ta oka偶e si臋 zupe艂nym fiaskiem - jako bardzo nieefektywne. Miedzy tymi dwiema skrajnymi ocenami istnieje wiele ocen po艣rednich, kt贸rym mo偶na przyporz膮dkowa膰 odpowiednie rangi, wskutek czego mo偶na obliczy膰 ilo艣ciowy wska藕nik efektywno艣ci badania. Miernikiem trafno艣ci decyzji jest cz臋sto zysk. Nie zawsze jest jednak 艂atwo ustali膰, w jakiej cz臋艣ci jego wielko艣膰 zale偶y od wynik贸w badania.
W ogromnej wi臋kszo艣ci przypadk贸w ocen膮 wynik贸w bada艅 zainteresowane s膮 same firmy badawcze lub przedsi臋biorstwa prowadz膮ce badania dla swoich potrzeb. Ocenami takimi zajmuj膮 si臋 tak偶e zrzeszenia firm i profesjonalist贸w w ramach bada艅 marketingowych i bada艅 opinii publicznej. W odniesieniu do tych ostatnich ich ocen膮 w Polsce w skali krajowej zaj臋艂o si臋 Polskie Towarzystwo Socjologiczne.