Różne sposoby demonstracji zakłamania w Weselu S. Wyspiańskiego i w Moralności pani Dulskiej G. Zapolskiej.

Geneza Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej wiąże się ze stale podejmowanym przez autorkę wątkiem mieszczańskiej obłudy oraz jej uwarunkowań i konsekwencji. Głównym wątkiem dramatu jest krytyczna i zmierzająca do wszechstronności analiza mieszczaństwa. Najwięcej uwagi poświęciła pisarka moralnej obłudzie, zakłamaniu, charakterystycznym dla przedstawicieli tej klasy. Wskazywała, że zło nie leży w naturze ludzkiej, lecz w warunkach, w jakich zmuszeni są żyć Dulscy.

Akcja rozgrywa się w saloniku Dulskich, zapełnionym solidnymi meblami i ozdobionym obrazami w złoconych ramach, sztucznymi palmami, fotografiami porozkładanymi na stoikach. Jest to wnętrze mało indywidualne, a nawet szablonowe, takie, jakich setki można było zobaczyć w domach mieszczańskich. Z tym solidnym wnętrzem kontrastuje niechlujny wygląd gospodyni. Gdy Dulska zjawia się rano w salonie, człapie w przydeptanych pantoflach, poranny strój jest niedbały, szlafrok brudny, a halka podarta. To kontrast, który daje sporo do myślenia: salonik urządzony jest na pokaz. Filozofia Dulskiej sprowadza się do tezy, że dla ludzi, na zewnątrz, trzeba się prezentować najkorzystniej. To, co się dzieje w domu, bez świadków, to zupełnie inna sprawa. Jest to gra pozorów: inne słowa, inne czyny i inny strój dla obcych, inne dla swoich.

Pani Dulska stosuje różne kryteria moralne wobec samych zjawisk. Wymawia mieszkanie lokatorce, która próbowała popełnić samobójstwo z powodu zdrady męża, ale toleruje kobietę lekkich obyczajów, bo ta płaci wysoki czynsz. Patrzy przez palce na romans Zbyszka z Hanką, ale gdy służąca jest w ciąży, a syn chce się z nią ożenić, wpada w rozpacz.

Zapolska w swym dramacie pokazała swoistą moralność - polegała one na "praniu brudów" we własnym domu, zachowywaniu pozorów, lęku przed skandalem. Z krytyką i demonstracją zakłamania spotykamy się również w Weselu S. Wyspiańskiego. W bronowickiej chacie zebrali się reprezentanci dwóch klas - inteligenci i chłopi - których wzajemny stosunek czy też ewentualny sojusz mógł mieć rozstrzygające znaczenie dla przyszłości narodu. Chłop mógł bowiem wesprzeć walkę o narodową niezawisłość i zadecydować o jej przebiegu. W chłopskiej kulturze, etyce, w niezużytej sile biologicznej, w żywiołowości dopatrywano się także tych cech, które mogły odrodzić zagrożoną dekadencją, chylącą się nieuchronnie ku upadkowi kulturę współczesną oraz zachwiany system wartości. Do sojuszu jednak nie doszło, a autor pokazuje i ośmiesza nastroje panujące wśród przedstawicieli inteligencji, zebranych w weselnej chacie. Rozmowa Czepca z Dziennikarzem dowodzi nie tylko lekceważącego stosunku Dziennikarza do ambicji chłopa, który garnie się do wiedzy, chce współudziału w wydarzeniach politycznych. Jest także świadectwem anachronicznych wyobrażeń - Dziennikarz chce widzieć polską wieś spokojną, sielankową, daleką od politycznych i spdłecznych problemów; boi się "we wsi ruchu", nie chce pamiętać faktu, że właśnie z tych chłopów wywodzi się bohater spod Racławic, Głowacki. Nie zwrócił też uwagi, że horyzonty społeczne i polityczne chłopa rozszerzyły się. Dowodów na niezrozumienie wsi przez inteligencję jest wiele. Radczyni w listopadzie pyta Kliminę o siewy, dając tym dowód całkowitej ignorancji najważniejszych dla chłopa spraw. Jest również oburzona na myśl, że jej syn mógłby ożenić się z chłopką, choć doskonale bawi się na weselu chłopki z inteligentem.

Pan Młody to śmieszny ludoman, w sposób powierzchowny brata się z chłopstwem, wyraża entuzjazm dla chłopa i jego kultury, przy całkowitej nieznajomości wsi.

Wyspiański krytykuje również środowisko artystów, które ogląda rzeczywistość wyłącznie pod kątem potrzeb sztuki, jako materiał dla sztuki. Artyści zatracili ambicję kształtowania rzeczywistości, przewodnictwa duchowego, towarzyszenia społeczeństwu w jego zmaganiach i dążeniach. Miłość i małżeństwo to dla Pana Młodego, jako poety, temat literacki:

"...kiedyś wszystko to napiszę;
teraz tak w powietrzu wiszę
w tej urodzie, w tym weselu;
lecę, jak mnie konie niosą...".

Negatywną ocenę środowiska literackiego dał Wyspiański na przykładzie Nosa, próbującego po pijanemu niezdarnie sformułować uzasadnienie dla swego pijaństwa: gdy pije, dopiero wtedy czuje serce w piersi, i wiele odgaduje, i myśli tak, jak powinien myśleć prawdziwy Polak ("tak po polsku coś miarkuję"). Wydaje mu się, że w stanie alkoholowego upojenia jest bliższy zbadania, poznania metafizycznych głębi:

"Wieczność - czy tak rozumiecie - ?
Nieskończoność - hej, gdzieś, hej...".

W Weselu autor skompromitował postacie intelektualistów, artystów, działaczy - pokazał karmienie się frazesami, poddanie się sile mitów nie mających realnego pokrycia w rzeczywistości narodowej - inteligenci, urzeczeni mitami i snami o ich spełnieniu, nie są zdolni do działania.

Zapolska i Wyspiański dokonali w swych utworach demonstracji zakłamania społeczeństwa polskiego przełomu XIX i XX wieku. Zapolska skrytykowała i ośmieszyła klasę mieszczańską, natomiast Wyspiański pokazał wady inteligencji, artystów, polityków i chłopów. Zapolska ukazała bohaterów na tle ich środowiska i warunków życia, pokazała ich "podwójne" życie - w domu i na pokaz. Wyspiański rozwiał zaś mit sojuszu narodowego, pokazał niedojrzałość polskiego społe czeństwa, jego niezdolność do podjęcia walki narodowowyzwoleńczej.

---