I. Pojęcie, ogólna charakterystyka i podział zobowiązań

§ 105. Definicja

• Zobowiązanie (obligatio) – jest to stosunek prawny pomiędzy dwiema stronami , wierzycielem (creditor) i dłużnikiem (debitor) na podstawie którego wierzyciel ma prawo domagania się pewnego świadczenia od dłużnika , dłużnik zaś ma obowiązek to świadczenie spełnić

• Elementy zobowiązania :

• Treścią każdego zobowiązania było dare (przeniesienie prawa własności na wierzyciela) , facere (wykonanie pewnych czynności) lub praestare (uiszczenie odszkodowania)

• U Justyniana zobowiązanie zostało określone jako vinculum iuris – węzeł prawny, który łączył dwie określone osoby, wierzyciela i dłużnika

• Początkowo obowiązywała odpowiedzialność osobista (wierzyciel mógł uwięzić dłużnika) , po czym przekształciła się w odpowiedzialność majątkową (dochodzenie z majątku dłużnika w drodze sądowej i egzekucji)

• Obligatio i prawa rzeczowe

• Obligatio – stosunek prawny określonych osób – prawo podmiotowe względne (inter partes).

• Prawa obligacyjne nie dawały władztwa ale tylko roszczenie o określoną rzecz lub roszczenie o inne zachowanie dłużnika

• Prawa rzeczowe dawały osobie uprawnionej bezpośrednie i bezwzględne prawo do rzeczy

• Prawa obligacyjne :

• Prawa podmiotowe względne

• Chronione za pomocą actiones In personam

• Przeciw konkretnej osobie

• Prawa rzeczowe :

• Bezwzględne

• Chronione za pomocą actiones In rem

• Skuteczne erga omnes

• Zobowiązania cywilne i naturalne :

• Cywilne – powodowały zawiązanie węzła prawnego co w rezultacie umożliwiało zaskarżenie przed sądem w wypadku niespełnienia świadczenia

• Naturalne – tzw. Niezupełne – stanowiły je zobowiązania które nie były zaskarżalne, lecz zobowiązywały moralnie (kontrakty niewolników , lub osób alieni iuris, osób sui iuris bez zgody opiekunów (auctoritas)

• Zobowiązanie naturalne mogło być umocnione przez porękę oraz zastaw, w drodze nowacji można je przekształcić w zobowiązanie cywilne

• Zobowiązanie jedno i dwustronnie zobowiązujące

• Jednostronnie zobowiązujące – jedna strona jest dłużnikiem , druga wierzycielem np. stypulacja (kontrakt)- jeden węzeł obligacyjny

• Dwustronnie obowiązujące – (wzajemne) – powstawały dwa węzły –obie strony były względem siebie uprawnione i zobowiązane, dzieliły się na :

• Doskonałe – podwójny węzeł wynikał z natury kontraktu – np. umowa kupna-sprzedaży

• Niedoskonałe – np. depozyt – początkowo tylko dłużnik i wierzyciel ale po zajściu pewnych okoliczności(doskonalenie rzeczy) dłużnik stawał się wierzycielem i odwrotnie

• Zobowiązania ścisłego prawa i dobrej wiary:

• Stricti iuris – dłużnik był zobowiązany do tego co wynikało ściśle z literalnego brzemienia zawartego z wierzycielem porozumienia. Nie można było domagać się nadmiernego żądania (pluris petitio) – odrzucane. Sędzia brał pod uwagę stan prawny z momentu litis contestatio

• Bonae fidei – powstawał obowiązek świadczenia tego , co w danym wypadku wynikało z ówcześnie rozumianej zasady dobrej wiary w obrocie prawnym. W razie sporu rozstrzygający oceniał czy zachowanie było uczciwe

§ 106. Podmiot zobowiązania

• Wielość podmiotów zobowiązania. Zobowiązania podzielne i niepodzielne

• kiedy przedmiot świadczenia był podzielny ( np. kasa) to zobowiązanie mogło być spełnione przez poszczególnych dłużników lub wobec poszczególnych wierzycieli częściowo ,tj. w pewnych odstępach czasu, bez zmiany istoty przedmiotu świadczenia i bez uszczerbku na jego wartości

• niepodzielne były zobowiązania polegające na facere (budowa domu, farbowanie sukna itp.)

• przy dare niepodzielne były te zobowiązania które dotyczyły np. niewolnika, konia itp.

Nomina ipso iure divisa. – Wierzytelności dzielą się z mocy samego prawa.

• zobowiązania solidarne

• jego konstrukcja polegała na tym że świadczenie musiało być wykonane tylko jeden raz w całości , mimo że było kilka podmiotów po stronie dłużnika lub wierzyciela.

• Kiedy było kilku dłużników każdy z nich odpowiadał za cały dług w całości lub gdy było kilku wierzycieli , każdemu z nich przysługiwała cała wierzytelność

• Gdy jeden z dłużników uiścił dług lub jeden z wierzycieli został zaspokojony , zobowiązanie wygasało

• Po stronie dłużników – solidarność bierna

• Po stronie wierzycieli – solidarność czynna

• Zmiana podmiotu zobowiązania. Cesja

• Cessio – przelew wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na drugą osobę (cesjonariusza) na podstawie zawartej między nimi umowy

• Cesji dokonywano za pomocą:

• Nowacja – umarzano dotychczasową wierzytelność i tworzono nową dla nowego wierzyciela (ale nie miał zabezpieczenia)

• Procurator In litem suam – ustanowienie przez wierzyciela zastępcy procesowego. Cedent ustanawiał cesjonariusza swoim zastępcą procesowym, udzielając mu upoważnienia do dochodzenia wierzytelności cedenta w sądzie i zatrzymania jej dla siebie. Wierzytelność którą zastępca ściągnął dla siebie była wierzytelnością cudzą.

• Actio utilis - na mocy reskryptu cesarskiego, osobie która kupiła spadek od dziedzica , przyznano odrębne powództwo do ściągnięcia wierzytelności należących do spadku.

§ 107. Źródła powstania zobowiązań

• Ograniczano zemstę rodową do prawa talionu (ius talionis), lub okupu

• Nexum – uroczysta pożyczka , akt prawny realizowany za pomocą spiżu i wagi – per aes et libram, na podstawie którego jedna strona pożyczała pewną ilość kruszcu drugiej stronie, która godziła się jednocześnie na zawładnięcie jej osobą w wypadku gdyby pożyczony kruszec nie został uiszczony w określonym umowie terminie, jeśli nie popadał w zależność bliską niewoli

• Źródła zobowiązań w prawie klasycznym i poklasycznym

• Gajus – z kontraktu, z deliktu i z różnych innych przyczyn

• Instytucje Justyniana – ex contractu , quasi ex contractu, ex delicto, quasi ex delicto

§ 108. Przedmiot zobowiązania

• Świadczenie w zobowiązaniu

• Dare

• Facere

• Praestare

• Wymogi ważnego zobowiązania :

• Musiało być możliwe do wykonania : ,,Impossibilium nulla obligatio est’’

• Musiało mieć wartość ekonomiczną możliwą do określenia w pieniądzach

• Nie mogło być sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami

• Musiało być wyraźnie określone albo nadawać się do określenia w przyszłości , tak aby strony wiedziały , do czego są uprawnione lub zobowiązane

• Odsetki (usurae, fenus)

• Było to wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych

• Miały charakter świadczenia ubocznego w stosunku do świadczenia głównego , którym był przedmiot zobowiązania; mógł powstać :

• Z przepisu prawa

• Z umowy pomiędzy stronami

• Zabroniony był anatocyzm – odsetki od odsetek

• Od 100%, przez 12% do 6% w skali roku

• Zobowiązanie specyficzne i gatunkowe

• Jeśli przedmiot był oznaczony według cech indywidualnych, specyficznych (In specie) – zobowiązanie specyficzne

• Jeśli zaś według cech gatunkowych (In genere) – zobowiązanie gatunkowe

• Species perit ei cui debetur – rzecz indywidualnie oznaczona ginie na ryzyko wierzyciela

• Genus Pierre non censetur – uważa się że gatunek nie ginie (dłużnik mógł świadczyć inną rzecz z tego gatunku)

• Zobowiązanie przemienne i upoważnienie przemienne

• Zobowiązanie przemienne zwane alternatywnym – gdy dłużnik był zobowiązany do kilku świadczeń przy czym spełnienie jednego z nich zwalniało go całkowicie od zobowiązania (gdy jedno było niemożliwe to winien był wypełnić pozostałe)

• Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) – gdy dłużnik zobowiązany był do spełnienia jednego określonego świadczenia, ale mógł uwolnić się od zobowiązania przez spełnienie innego (dłużnik był wolny od zobowiązania jeżeli świadczenie było niemożliwe)

§ 109. Skutki niewykonania zobowiązania

• Podstawy odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania

• Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika :

• Szkoda – gdy wierzyciel w skutek niewykonania lub niewłaściwego wykonania zobowiązania z kontraktów i zdarzeń podobnych do kontraktów oraz zobowiązań z deliktu i jak gdyby z deliktu musiał ponieść szkodę

• Związek przyczynowy pomiędzy działaniem sprawcy a powstaniem szkody

• Wina – niewykonanie lub nienależyte wykonanie zawinione przez dłużnika

• Odpowiedzialność odszkodowawcza :

• Subiektywna – odpowiedzialność za dolus i culpa

• Obiektywna – odpowiedzialność z tytułu obowiązku strzeżenia rzeczy – z mocy samego prawa i z umowy

• Szkoda i obowiązek jej naprawienia

• stypulacja karna – dłużnik sam przyrzekał że w wypadku gdyby nie wykonał zobowiązania zapłaci określoną sumę

• sędzia oszacowywał podczas procesu

• przy skargach bonae fidei – nie tylko szkoda rzeczywista ale i utrata zysku (lucrum cessans)

• Wina dłużnika :

• Dolus – zły zamiar, podstęp – polegał na świadomym, umyślnym działaniu lub zaniechaniu dłużnika celem wyrządzenia szkody kontrahentowi

• Culpa – zaniedbanie staranności, przy którym dłużnik nie przewiduje skutków swego działania

• Culpa lata – grube niedbalstwo – gdy ktoś nie zachował takiej staranności jaką normalnie powinien zachować przeciętny człowiek

• Culpa levis – lekka wina :

• culpa levis In abstracto – gdy następowało zaniedbanie takiej staranności , jaka cechowała sumiennego i zapobiegliwego człowieka

• culpa levis In concreto – od dłużnika wymagano zachowania takiej staranności jaką normalnie zachowywał przy prowadzeniu własnych spraw

• Magna culpa dolus est – wielka wina równa się podstępowi

• Dolus semper praestatur – za dolus zawsze się odpowiada

• Odpowiedzialność z tytułu custodia

• Odpowiadali :

• Niektórzy kupcy oraz rzemieślnicy (zobowiązani do strzeżenia rzeczy bo otrzymywali wynagrodzenie)

• Komodatariusz – używał bezpłatnie rzeczy cudzej

• Osoby które prowadziły działalność zarobkową :

• Nautae –właściciele statków

• Caupones – właściciele gospód

• Horrearii – właściciele magazynów

• gdy na dłużniku spoczywała odpowiedzialność to odpowiadał nawet za przypadek losowy (casus fortuitus)

• nie odpowiadał dłużnik jeśli niewykonanie zobowiązania było vis maior – nie można się oprzeć np. trzęsienie ziemi

§ 110. Zwłoka (mora)

• zakres odpowiedzialności mógł ulec modyfikacji wskutek zwłoki

• mogła zachodzić:

• po stronie dłużnika (mora debitoris)- z własnej winy nie wykonał wymaganego i zaskarżalnego zobowiązania; jeśli nie było ustalonego terminu popadał w zwłokę w momencie wezwania do wykonania zobowiązania. Wezwanie nie było konieczne gdy zobowiązanie powstałe w wyniku deliktu lub był ustalony termin:

Fur semper moram facere videtur.- Złodziej zawsze pozostaje w zwłoce.

Dies interpellat pro homine. – Dzień wzywa zamiast człowieka.

• po stronie wierzyciela (mora creditoris)- wierzyciel nie przyjął bez przyczyny świadczenia oferowanego przez dłużnika w sposób prawidłowy. Dłużnik nie tracił zobowiązania, ale przestawał odpowiadać z tytułu culpa levis. Mógł sprzedać rzecz, a pieniądze oddać do depozytu, Mógł od wierzyciela domagać się odszkodowania za zwłokę.

§ 111. Pojęcie i podział kontraktów (contractus)

• umowa rodząca zobowiązanie uznane i zaskarżalne według prawa cywilnego

• zaskarżalność kontraktu opierała się na pewnym elemencie formalnym, w którym jurysprudencja rzymska widziała źródło zobowiązania; elementami tymi były:

• res (przez wręczenie rzeczy)- kontrakty realne- następowały w momencie wydania rzeczy, a nie samo porozumienie. Do kontraktów takich należała: pożyczka, użyczenie, przechowanie, zastaw ręczny

• verba (przez słowo)- kontrakty werbalne- następowały poprzez wypowiedzenie przez strony określonych słów, np. stypulacja, przyrzeczenie posagu, przysięga wyzwoleńca

• litterae (przez pismo)- kontrakty literalne- następowały na skutek użycia pewnej ustalonej formy pisemnej, np. wpis do rejestrów

• consensus (przez porozumienie)- kontrakty konsensualne- następowały poprzez zgodne porozumienie stron, kontrakty dobrej wiary, stanowiły przejaw odejścia od formalizmu. powstały na gruncie ius gentium. Najważniejsze to: kontrakt kupna- sprzedaży, najmu, spółki, zlecenia

§ 112. Kontrakt pożyczki (mutuum)

1. Pojęcie i konstrukcja kontraktu pożyczki

• kontrakt pożyczki- kontrakt realny, na mocy którego pożyczkodawca przenosił własność oznaczonej ilości rzeczy zamiennych na odbiorcę, a ten zobowiązywał się zwrócić rzecz tej samej ilości i jakości w oznaczonym czasie (lub na wezwanie wierzyciela, jeśli nie ustalono wcześniej terminu)

• wręczenie rzeczy opierało się na przeniesieniu własności przedmiotu pożyczki w drodze zwykłego wręczenia rzeczy (obietnica czy umowa o udzielenie pożyczki nie wywierały żadnych sutków prawnych)

• przedmiotem były rzeczy zamienne, tj. takie, które można było zastąpić przez inne rzeczy tego samego rodzaju czy gatunku

• zobowiązanie ścisłego prawa (stricti iuris)- dłużnik był zobowiązany do zwrotu tylko tego, co było przedmiotem kontraktu

• skargi o zwrot pożyczki:

• sumy pieniężnej- actio certae creditae pecuniae

• inne niż pieniężne rzeczy zamienne- conditio certae rei

2. SC Macedonianum

• uchwalona w I w.- pożyczki zaciągnięte przez synów alieni iuris stały się zobowiązaniami naturalnymi, a dłużnik mógł się bronić przeciwko roszczeniom za pomocą expectio senatus consulti Macedoniani

• przyczyną ogłoszenia ustawy było zabójstwo ojca, jakiego- chcąc pokryć ze spadku swoje długi- dopuścił się Macedo

3. Pożyczka morska (fenus nauticum)

• dłużnik (armator, kapitan) zobowiązywał się do zwrotu pożyczonego kapitału i umówionych odsetek pod warunkiem szczęśliwego powrotu statku do miejsca przeznaczenia

• ustawowe ograniczenia odsetek nie odnosiły się początkowo do pożyczek morskich- można było pobierać nieograniczone odsetki (za Justyniana 12% rocznie)

§ 113. Kontrakt przechowania (depositum)

1. Pojęcie i skutki prawne zawarcia kontraktu

• kontrakt realny na podstawie którego deponent wręczał depozytariuszowi pewną rzecz ruchomą celem jej bezpiecznego przechowania z obowiązkiem jej zwrotu na każde żądanie deponenta (nawet jeśli strony umówiły się co do terminu)

• sama umowa nie rodziła skutków prawnych (dopiero wręczenie)

• deponent nie musiał być właścicielem, gdyż depozytariusz stawał się jedynie dzierżycielem

• był bezpłatny dlatego depozytariusz odpowiadał wyłącznie za dolus i culpa lata

• depozytariusz nie mógł używać rzeczy (w innym wypadku kradzież używania)

• skargi:

• actio depositi directa- skarga infamująca wobec depozytariusza

• actio depositi contr aria- skarga wobec deponenta w celu odszkodowania za nakłady lub straty poniesione w wyniku przechowania

2. Szczególne rodzaje depozytu

1. depozyt konieczny- rzecz oddawano w obliczu niebezpieczeństwa (powodzi, pożaru); depozytariusz ponosił wyższą odpowiedzialność

2. depozyt sekwestrowy- kilka osób oddawało rzecz sporną na czas procesu, z zastrzeżeniem, że depozytariusz ma ją wydać temu kto spór wygra

3. depozyt nieprawidłowy- deponent oddawał w przechowanie pewne rzeczy zamienne, depozytariusz otrzymywał na tych rzeczach prawo własności i zobowiązywał wydać taką samą ilość tego samego gatunku; od pożyczki różniło się tym, że dochodził do skutku w interesie deponenta lub obu stron (pożyczka tylko w interesie pożyczkobiorcy)

§ 114. Kontrakt użyczenia (commodatum)

• był kontraktem realnym , na podstawie którego jedna osoba zwana komodatem oddawała w bezpłatne używanie drugiej osobie zwanej komodariuszem pewną rzecz nieużywalną z obowiązkiem zwrotu tej samej rzeczy w zaznaczonym czasie.

• Uprawnienia i obowiązki stron.

• Komodariusz był zobowiązany do zwrotu rzeczy użyczonej w terminie ustalonym w kontrakcie albo wynikającym z celu użyczenia

• Odpowiadał za omnis culpa

• Komodant winien był zwrócić komodariuszowi wydatki przekraczające zwyczajne koszty utrzymania rzeczy

• Komodariusz dochodził swojej szkody przez actio commodati contraria

• Commodatum a precarium

• Bezpłatne przekazanie drugiej osobie na jej prośbę pewnej rzeczy lub prawa do używania z zastrzeżeniem zwrotu rzeczy na każde wezwanie

• Przekazującemu rzecz w precarium przysługiwał interdykt – interdictum de precario, a prekarzysta stawał się posiadaczem wadliwym (possessor vitiosus)

• Nie rodziło stosunku obligacyjnego

• W każdej chwili odwołalne

§ 115. Kontrakt zastaw ręcznego (pignus)

• kontrakt realny na podstawie którego dłużnik oddawał pewną rzecz wierzycielowi w dzierżenie celem zabezpieczenia wierzytelności, a wierzyciel zobowiązał się zwrócić rzecz po zapłaceniu długu

• dzierżyciel, mimo posiadania, korzystał z ochrony posesoryjnej

• wierzyciel zobowiązany był zwrócić rzecz i ją właściwie utrzymywać, nie mógł z niej korzystać bez zgody właściciela (furtum- kradzież używania)

• dłużnik był zobowiązany zwrócić wierzycielowi nakłady poniesione na utrzymanie rzeczy, uiścić odszkodowanie za ewentualną szkodę

§ 116. Kontrakty werbalne

1. Stypulacja

• kontrakt werbalny powstający przez wypowiedzenie zapytania przez wierzyciela i udzielenie zgodnej z nim odpowiedzi dłużnika przy użyciu ściśle określonych przez prawo słów

• wymogi:

• obecność dwóch stron

• zgodne co do treści zapytanie i odpowiedz wyrażone po łacinie

• żadna strona nie może być niema lub głucha

• musi być zachowana jedność aktu-wymiana pytania i odpowiedzi musi nastąpić bezpośrednio po sobie

• później złagodzono wymogi formalne- nie był istoty dobór słów, instytucja stała się dostępna dla peregrynów

• rodziła zobowiązanie ścisłego prawa, ale dawała możliwość stronom możliwość kształtowania stosunku prawnego w zależności od potrzeb

• byłą instytucją popularną, stosowaną np. do ustanowienia poręczenia, stworzenia zobowiązania obowiązku płacenia odsetek, ustanowienia posagu, ustanowienia służebności i niektórych innych praw rzeczowych, ustanowienia kary umownej

2. Inne kontrakty werbalne

• przyrzeczenie posagu (dotis dictio)- kontrakt do formalnego ustanowienia posagu, dokonywany przed lub podczas zawarcia małżeństwa. Ustanawiającym mógł być ojciec lub dziadek (ojczysty wstępny), kobieta (jeśli sui iuris), dłużnik (na podstawie polecenia). Wystarczyło jednostronne oświadczenie przyrzeczenia posagu.

• przysięga wyzwoleńca (iusiurandum liberti)- przyrzeczenie wyzwolonego niewolnika, w którym zobowiązywał się świadczyć na rzecz patrona określone usługi. Przyrzeczenie składane dwa razy (przed i po wyzwoleniu).

§ 117. Kontrakty literalne

1. Expensilatio

• kontrakt pisemny powstały przez odpowiedni wpis dłużny w księdze rachunkowej wierzyciela za zgodą dłużnika

• kontrakt wywodzi się z instytucji ksiąg rachunkowych

• wpis był fikcyjny, gdyż nie następowała wypłata pieniędzy w rzeczywistości

• Gajus wyróżniał dwa rodzaje przeksięgowania dłużnego roszczenia:

• Transcriptio a re in personam (przepisane z przedmiotu na osobę)- celem przekształcenia dotychczasowego stosunku obligacyjnego na zobowiązanie literalne i abstrakcyjne, bez zmiany osoby dłużnika. Wierzyciel wpisywał w przychodach określoną sumę, którą dłużnik był mu winny, taką samą sumę zapisywał po stronie wydatków jako wydaną dłużnikowi (fikcja)

• Transcriptio a persona in personam (przepisanie z osoby na osobę)- w celu zmiany dłużnika. Wierzyciel w przychodach wpisywał sumę należną od dłużnika (umożenie), w rubryce wydatki wpisywał taką samą sumę, jakoby wypłaconą osobie trzeciej.

• expensilatio wychodzi z użycia w cesarstwie i był dostępny tylko dla obywateli rzymskich

2. Chirohraphum i syngrapha

• skrypt dłużny, którym posługiwali się cudzoziemcy

• Chirographum sporządzanym przez dłużnika w jednym egzemplarzu (dla wierzyciela), synographa w dwóch

§118. Emptio-venditio

• Był kontraktem konsensualnym, na podstawie którego sprzedawca (venditor) zobowiązywał się zapewnić spokojne i trwałe posiadanie pewnej rzeczy kupującemu , kupujący zaś zobowiązał się wzajemnie przenieść na własność sprzedawcy uzgodnioną kwotę pieniędzy , tj. zapłacić cenę (pretium)

• Rodził zobowiązanie dwustronnie obowiązujące doskonałe; każda strona była zatem jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem. Obu stronom dla ochrony ich roszczeń przysługiwały powództwa:

• Sprzedawcy – actio venditi

• Nabywcy – actio empi

• Towar i cena

• Elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii):

• Określenie towaru (merx)

• Oznaczenie ceny

• Przedmiotem sprzedaży mogły być rzeczy przyszłe :

• emptio rei speratae – kupno rzeczy spodziewanej

• emptio spei – kupno nadziei

• Cena :

• Musi się wyrażać w odliczonym pieniądzu

• Winna być oznaczona przy określeniu jednego z kontrahentów, lub osobę trzecią

• Winna być przeznaczona realnie, na serio (pretium verum)

• Zaczepienie kontraktu z powodu laesio enormis –nadmiernego uszczerbku

• Obowiązki sprzedawcy i kupującego

• Sprzedawca :

• Wydanie przedmiotu

• Staranne dochowanie w nienaruszonym stanie

• Odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis In abstracto

• Za rzecz gatunkową odpowiadał, musiał spełnić zobowiązanie

• Za przypadkowe zaginięcie odpowiadał kupujący

• Kupujący:

• Odebranie towaru i zapłacenie (dare pretium)

• Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu ewikcji

• Sprzedawca odpowiadał za wady prawne sprzedanej rzeczy (gdy nie był właścicielem) na podstawie ewikcji

• Zachodziła ona wtedy gdy osoba trzecia w drodze postępowania procesowego wystąpiła przeciwko nabywcy, korzystając ze swojego prawa rzeczowego i po wygraniu procesu odebrał daną rzecz .

• Odpowiedzialność sprzedawcy z powodu wad fizycznych przedmiotu sprzedaży

• Początkowo sprzedawca nie odpowiadał

• Kupujący mógł żądać rozwiązania kontraktu lub obniżenia ceny

• Umowy dodatkowe

• Zastrzeżenie lepszej oferty – In diem addictio

• Prawo odkupu – pactum de retrovendendo

• Umowa o odkupienie – pactum de retroemendo - sprzedawca zobowiązywał się odkupić w określonym terminie

• Sprzedaż na próbę – pactum displicentiae

• Umowa o pierwokupie – pactum protimeseos

• Klauzula przypadku – lex commissoria

§ 119. Kontrakt najmu (locatio – conductio)

• Był kontraktem konsensualnym, na podstawie którego jedna strona zobowiązywała się wobec drugiej wydać pewną rzecz do używania lub świadczyć pewne prace, lub też wykonać pewne dzieło w zamian za wynagrodzenie.

• Kontrakt występował w trzech postaciach :

• Najem rzeczy (locatio – conductio rei)

• Najem usług (locatio – conductio operarum)

• Najem dzieła (location – conductio operis faciendi )- przedmiotem umowy było dzieło, rezultat pracy (opus)

• Strona oddająca do używania – locator

• Najemca – conductor

• Było to zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne oraz dobrej wiary ( actio locati i conducti)

• Najem rzeczy – był kontraktem konsensualnym na podstawie którego jedna strona (locator) zobowiązywała się oddać drugiej osobie zwanej najemcą (conductor) w używanie pewną rzecz indywidualnie oznaczoną , najemca zaś zobowiązywał się uiścić za to wynagrodzenie (merces, pensio) w pieniądzach oraz zwrócić rzecz w oznaczonym terminie

• Zgodne porozumienia stron (consensus)

• Co do używania oznaczonego przedmiotu oraz co do wynagrodzenia oznaczonego w pieniądzach

• Najemca był tylko dzierżycielem rzeczy

• Locator ponosił odpowiedzialność z tytułu ewikcji i za wady ukryte

• Najem usług – jedna ze stron zobowiązywała się do świadczenia pewnych prac na rzecz drugiej strony która w zamian zobowiązywała się płacić określone wynagrodzenie pieniężne

  • Locator był uprawniony do wynagrodzenia nawet gdyby z przyczyn od siebie niezależnych nie mógł świadczyć pracy

  • Pracodawca (conductor) – był zobowiązany do uiszczenia zapłaty za usługi z reguły z dołu tj. po całkowitym lub częściowym wykonaniu usługi

  • Przedmiotem były proste usługi fizyczne (operae illiberales)

• Najem dzieła – kontrakt na podstawie którego jedna strona przyjmująca zamówienie (conductor) zobowiązywała się wykonać dla zamawiającego (locator) określone dzieło a zamawiający się do zapłacenia ustalonego wynagrodzenia pieniężnego

• Osoba zamawiająca zwykle dostarczała materiału

• Porozumienie stron co do :

• Wykonania dzieła

• Oznaczenia wynagrodzenia pieniężnego

• Dostarczenia materiału kontrahentowi

• Gdyby conductor robił z własnego materiału to kupno – sprzedaż

• Jeśli zleciłby komuś zrobienie przedmiotu w jego imieniu to odpowiadał z tytuły winy za dobór osoby (culpa in eligendo)

• Lex Rhodia de iactu

• Kontrakt najmu dzieła o transport morski

• Gdy wyrzucano część towaru za burtę by ratować statek to straty dzielono na wszystkich

§ 120. Kontrakt spółki (societas)

• Kontrakt spółki był kontraktem konsensualnym powstającym przez samo porozumienie , na podstawie którego wspólnicy (socii) zobowiązywali się do wniesienia wkładów o wartości majątkowej celem osiągnięcia pewnych korzyści.

• Societas mogła być zawiązana dla osiągnięcia celów dozwolonych

• Wkład każdego – aport

• Wola zawarcia spółki – affectus societas

• Lwia spółka – gdy jeden ponosi wyłącznie korzyści a drugi straty

• Typy spółek :

• Societas omnium bonorum – wspólnicy wnosili cały swój majątek aby osiągnąć cele określone porozumieniem

• Societas alicuius negotiationis – zawiązana dla powtarzalnych czynności zarobkowych, przy której wspólnicy mieli na celu prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa przemysłowego bądź handlowego

• Societas quaestus – obejmująca jako udział to wszystko , co wspólnicy mieli nabyć w przyszłości wskutek działalności ekonomicznej; nabytki pod tytułem darmym, np. ze spadku lub darowizny , nie wchodziły w skład majątku spółki

• Societas unius rei – spółka do jednej transakcji miała na celu załatwienie pewnego interesu lub dokonanie czynności (np. wybudowanie domu)

• Obowiązki wspólników i rozwiązanie kontraktu spółki

• Świadczenie zgodne z kontraktem

• Składanie rachunków i wyjaśnień

• Actio pro socio – dokonanie rozliczenia ze spółki

• Rozwiązanie:

• Śmierć

• Upływ czasu

• Osiągnięcie celu

• Utrata majątku wspólnika

• W drodze porozumienia wszystkich wspólników

• Wypowiedzenie (renuntiatio) jednego z wspólników

• Spółka a korporacja

• Spółka :

• Związek osób

• Cel – działalność gospodarcza

• Ulegała rozwiązaniu przy zmianie personalnej

• Wewnętrzny związek między wspólnikami

• Na zewnątrz występowali poszczególni wspólnicy

• Korporacja :

• Nie prowadziła działalności gospodarczej

• Istniała niezależnie od zmiany liczby członków

• Na zewnątrz jako osobny podmiot, reprezentował ją organ

§ 121. Kontrakt zlecenie (mandatum)

• Był kontraktem konsensualnym na podstawie którego jedna osoba zwana zleceniodawcą (mandans) zlecała drugiej zwanej zleceniobiorcą (mandatariusz) wykonanie pewnych czynności faktycznych lub prawnych , a zleceniobiorca zobowiązał się wykonać je bezpłatnie

• Zawierany przez nieformalne porozumienie stron

• Wykonywane w interesie dającego zlecenie lub osób trzecich

• Mogły być :

• Ciągłe i całościowe – administrowanie całym majątkiem mandansa

• Jednorazowe – zaciąganie pożyczki, wystąpienie jako zastępca procesowy

• Mandatum qualificatum – mandat kredytowy – zleceniodawca polecał zleceniobiorcy by ten udzielił kredytu osobie trzeciej

• Mandatariusz powinien wykonać zlecenie według bona fides i zgodnie ze wskazaniami mandansa

• W klasycznym mandatariusz odpowiadał za dolus, justyniańskim za omnis culpa lub culpa In eligendo (z tytułu winy przy wyborze osoby)

• Mandans – actio mandati directa

• Mandatariusz – actio mandati contr aria

§ 122. Kontrakty nienazwane (contractus innominati)

• Nowe , zawierane w sposób nieformalny i niemające odrębnych nazw – contractus reales innominati

• Samo porozumienie stron nie rodzi zaskarżalnego zobowiązania, odpowiedzialność rodziła się wtedy gdy jedna ze stron wykonała zobowiązanie

• Wymogi:

• Zawarcie pewnej umowy co do wzajemnego świadczenia

• Wykonanie świadczenia przez jedną ze stron

• Przedmiot umów obejmowany terminami dare i facere dzielono według czterech schematów:

• do ut des – daję ,abyś dał

• do ut facias – daję , abyś uczynił

• facio ut des – czynię , abyś dał

• facio ut facias – czynię , abyś uczynił

• Do tych kategorii zaliczano także pewne czynności prawne:

• Kontrakt estymatoryjny – umowa na podstawie której jedna osoba dawała drugiej pewną rzecz oszacowaną celem sprzedaży z tym z zastrzeżeniem że odbiorca albo zwróci rzecz albo zapłaci sumę

• Kontrakt zamiany (permutatio) – jedna osoba przenosiła własność rzeczy na drugą która w zamian zobowiązała się do przeniesienia własności innej rzeczy

• Kontrakt ugody (transactio) – nieformalna umowa mająca na celu zakończenie sporu w drodze wzajemnych ustępstw

§ 123. Pacta

1. Pojęcie

• umowy konsensualne pozostające poza rzymskim systemem kontraktowym

• początkowo niezaskarżalne (nuda pacta), później chronione (pacta vestita)- wynik rozwoju gospodarczego

2. Podział

• umowy zaskarżalne dzieli się na trzy grupy:

• pacta adiecta- zaskarżalne na podstawie prawa cywilnego- klauzule dołączone do kontraktów dobrej wiary celem zwiększenia lub zmniejszenia odpowiedzialności dłużnika wynikającej z kontraktu głównego

• pacta preatoria- na podstawie prawa pretorskiego- nieformalne umowy uznane przez to prawo za zaskarżalne. Najważniejsze z nich to: constitutum debei (przyrzeczenie zapłaty) i recepta (przyjęcie zobowiązania)

• pacta legitima- na podstawie prawa cesarskiego- przede wszystkim umowa kompromisu (compromissum)- umowa w której strony powierzały prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie sporu, i umowa darowizny

§ 124. Pacta praetoria

1. Constitutum debiti

• nieformalne przyrzeczenie wykonania w określonym terminie istniejącego już zobowiązania;

• mogło dotyczyć wykonania

• własnego- wierzyciel zgadzał się na odsunięcie spłaty

• cudzego długu- forma zobowiązania dodatkowego, zabezpieczenia wierzytelności zbliżonego w skutkach do poręczenia

2. Recepta

• nieformalne przyrzecznie gwarancyjne występujące w trzech postaciach

• Receptum arbitrii- nieformalna umowa min. 2 stron z sędzią polubownym, na podstawie zobowiązywał się rozstrzygnąć spór w określonym terminie

• Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum- nieformalna gwarancja składana przez właścicieli statków, gospód i stajni odpowiadający za przedmioty wniesione przez podróżnych (bagaż, towar, zwierzęta)

• Receptum argentarii- nieformalne przyrzeczenie bankiera zobowiązującego się wobec pewnej osoby (najczęściej swego klienta) do zapłaty długu zaciągniętego wobec osób trzecich

§ 125. Pacta legitima

1. Kompromis (compromissum)

• nieformalna umowa na podstawie której dwie strony umawiały się, że powierzą rozstrzygnięcie sporu powierzam prywatnemu sędziemu polubownemu (arbiter)

• w prawie klasycznym niezaskarżalna (chyba że stypulacja karna), zaskarżalna od Justyniana (jeśli strony i arbiter złożą przysięgę i udzielą swej zgody na wyrok arbitra)

2. Umowa darowizny (pactum de donatione)

• umowa, w której jedna storna zobowiązywała się do bezpłatnego wzbogacenia kosztem własnego majątku drugiej osoby

• umowa dwustronna- wola obdarowania-wola przyjęcia

• od Justyniana zaskarżalna

• niechętnie widziane w rzymskie porządku prawnym, stąd wiele ograniczeń, szczególnie w lex Cincia de donis et muneribus (204 r. p.n.e.)- zakaz darowizn powyżej pewnej sumy.

• ustawa nie była stosowana od pryncypatu, ale wszystkie darowizny (za Justyniana tylko powyżej 500 solidów) musiały być pod sankcją nieważności insynuowane (insinuatio)- wpisane do specjalnego rejestru

§ 126. Zobowiązania jak gdyby z kontraktów

• powstawały w wyniku pewnych zdarzeń faktycznych z których wynikały skutki podobne do tych jakie powstawały przy zawarciu kontraktów ; powstawały wskutek :

• podjęcia się załatwiania cudzych spraw bez zlecenia – negatorium gestio

• bezpodstawnego wzbogacenia się jednej osoby kosztem drugiej

• sprawowania opieki (tutela)

• negotiorum gestio – zachodziła gdy pewna osoba podejmowała się prowadzenia spraw w interesie innej osoby bez jej zlecenia

• bezpodstawne wzbogacenie – następowało wówczas , gdy ktoś uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby bez wystarczającej podstawy prawnej (sine causa)

• poszkodowany mógł dochodzić tego czym strona przeciwna bezpodstawnie się wzbogaciła za pomocą skargi conditio

• conditio indebiti – zwrot świadczenia z tytułu pomyłkowej zapłaty nienależnego długu

• conditio causa data – zwrot rzeczy przeniesionej na własność na podstawie umowy o świadczenie wzajemne

• conditio ob turpem vel ob. Iniustam causam – zwrot świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego lub niezgodnego z prawem

• conditio sine causa - zwrot wzbogacenia uzyskanego bez podstawy prawnej

§ 127. Zobowiązania z deliktów i jak gdyby z deliktów

• delikty – były czynami niedozwolonymi naruszającymi osobiste lub majątkowe interesy jednostek; ich dokonanie powodowało powstanie zobowiązania między sprawcą a poszkodowanym , który mógł dochodzić swoich roszczeń za pomocą skargi

• delikty :

• kradzież (furtum)

• rabunek (rapina)

• bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniuria datum)

• zniewaga (iniuria)

§ 128. Furtum (kradzież)

1. Pojęcie

• świadome, bezprawne i potajemne przywłaszczenie cudzej rzeczy ruchomej lub jej używania z chęci zysku

• można wyróżnić trzy jej typy:

• furtum rei (rzeczy)- zabór (przywłaszczenie) cudzej rzeczy

• furtum usus (używania)- dopuszczali się jej np. depositarius czy komodatariusz wówczas, gdy rzeczy oddanej w depozyt lub użyczenie samowolne używali lub oddali ją osobie trzeciej w używanie

• furtum possessionis (posiadania)- miała miejsce, gdy właściciel rzeczy samowolnie odebrał ją osobie uprawnionej (której oddał rzecz we władanie)

2. Furtum manifestum – furtum nec manifestum

• podział kradzieży ze względu na sankcje karne- kradzież jawna i niejawna

• kradzież jawna- złodziej został pochwycony na gorącym uczynku, w momencie i miejscu popełnienia deliktu (wedle niektórych opinii także w trakcie odtransportowywania zdobyczy)

3. Skargi z tytułu kradzieży

• sankcje karne z tytułu kradzieży były bardzo surowe

• Ustawa XII tablic: kradzież jawna dokonana przez człowieka wolnego- chłosta i przysądzenie go poszkodowanemu (jako niewolnika); niewolnik- śmieć; kradzież jawna nocą- śmierć

• prawo pretorskie wprowadzało kary pieniężne, w miejsce dotychczasowych publicznych

• actio furti- skarga poszkodowanego przeciwko złodziejowi, o charakterze penalnym; kradzież jawna- 4xwartość skradzionej rzeczy, kradzież niejawna- 2x; zasądzenie powodowało infamię

• na sprawcy spoczywał obowiązek zwrócenia rzeczy; przy jawnej poszkodowany mógł odebrać ją natychmiast, przy niejawnej zapewniano mu pomoc sądową (rei vindicatio, actio Publiciana)

• condictio furtiva- powództwo przysługujące poszkodowanemu służące do domagania się zwrotu wartości rzeczy skradzionych w razie gdy skarga windykacyjna była nieskuteczna (złodziej nie miał legitymacji biernej).

§ 129. Rabunek (rapina)

• początkowo to kradzież kwalifikowana polegająca na odebraniu rzeczy cudzych przy użyciu przemocy

• uznana za odrębny delikt edyktem pretorskim w 76 r.- w jego myśl poszkodowany mógł wystąpić przeciwko sprawcy za pomocą penalnej, infamującej actio vi bono rum raptorum- w ciągu jednego roku można było żądać poczwórnej wartości zrabowanej rzeczy

§ 130. Iniuria (zniewaga)

• bezprawne i rozmyślne naruszenie godności osobistej lub dobrego imienia człowieka wolnego

• jako iniuria kwalifikowano wiele różnorodnych czynów, np.: mala carmina (zgubne pieśni)- magiczne formuły wymawiane celem sprowadzenia nieszczęścia czy membrum ruptum- ciężkie uszkodzenie ciała, które uprawniało do talionu (ius talionis)

• pod koniec republiki ochroną zostały objęte nie tylko naruszenia nietykalności cielesnej, ale także rozmyślne naruszenia godności osobistej, dobrego imienia. Poszkodowanemu przysługiwała actio iniuriarum- powództwo służące do dochodzenia kary pieniężnej (przy lżejszych wypadkach wysokość mógł określić sam poszkodowany). Była to skarga infamująca i wygasała z chwilą śmierci sprawcy deliktu lub poszkodowanego.

• pod koniec republiki pewne typy zniewagi były ścigane w postępowaniu karnym, np. pobicie, wychłostanie rózgami, gwałtowne najście na dom

§ 131. Damnum iniuria datum

• było bezprawnym i zawinionym wyrządzeniem szkody w cudzym majątku (wycinanie drzew, wypasanie bydła na cudzym gruncie)

• odpowiedzialnośc za takie czyny regulowała lex Aquilia de damno

• sprawca odpowiadał za szkodę tylko wówczas gdy została ona wyrządzona bezprawnie wskutek działania a nie przez zaniechanie

• actio legis Aquiliae

§ 132. Przestępstwa prawa pretorskiego

1. Metus (przymus psychiczny)

• 1. wada oświadczenia woli; 2. przestępstwo prawa pretorskiego, gdy ktoś pod pływem bojaźni wywołanej bezprawną groźbą innej osoby, dokonał niekorzystnych, powodujących szkodę majątkową czynności prawnych

• actio quo metus causa- odszkodowanie w poczwórnej wartości poniesionej w wyniku metus szkody (patrz: § 68).

2. Dolus (podstęp)

• 1. wada oświadczenia woli przy zawarciu czynności prawnej; 2. najwyższy stopień winy dłużnika przy zobowiązaniach; 3. przestępstwo prawa pretorskiego polegającym na świadomym i celowym wprowadzeniu innej osoby w błąd, przez co doznawała ona szkody majątkowej

• actio doli- wyrównanie szkody (skarga subsydiarna- stosowana z braku innego powództwa)

3. Fraus creditorum (działanie na szkodę wierzyciela)

• niewypłacalny dłużnik przez czynności faktycznej lub prawnej pomniejszał majątek, przez co uniemożliwił wierzycielowi egzekwowanie swoich pretensji

• interdictum fraudatorium- interdykt udzielany przez pretora skierowany przeciwko temu, kto świadomie nabył majątek od niewypłacalnego dłużnika. Przedawnienie po roku.

• actio Pauliana (skarga pauliańska)- skarga wprowadzona w prawie justyniańskim skierowana przeciwko fraudatorowi a także osobom trzecim, które poniosły korzyść majątkową z aktów nieuczciwego dłużnika

§ 133. Zobowiązania jak gdyby z deliktów

• prawo justyniańskie zaliczało do źródeł zobowiązań pewne stany faktyczne podobne do deliktów, m.in.:

• deiectum vel effusum- wyrządzenie szkody w skutek wyrzucenia lub wylania, za szkodę zawsze odpowiadał zajmujący mieszkanie niezależnie od winy, actio de effusis vel deiectis- służyła do dochodzenia podwójnej wartości wyrządzonej szkody

• positum aut suspensum- zagrożenie ruchu przez postawienie lub wywieszenie rzeczy; actio de positis aut suspensie- mógł ją wnieść każdy obywatel w sytuacji powstania samego zagrożenia

• iudex qui litem suam fecie- odpowiedzialność sędziego niewłaściwie prowadzącego proces, najczęściej w skutek prowadzenia procesu lub wydania wyroku wbrew prawu; actio in factum- skarga poszkodowanego służąca odszkodowaniu

• kryterium podziału była podstawa odpowiedzialności- w delikcie sprawca zawsze działał w złym zamiarze, tutaj z niedbalstwa, braku umiejętności

• Wyrzucenie lub wylanie czegoś z budynku – odpowiadał ten kto zajmował mieszkanie w budynku

• Umieszczenie przedmiotu stwarzającego zagrożenie dla bezpieczeństwa ruchu (positium aut suspensum)

• Odpowiedzialność sędziego niewłaściwie prowadzącego proces (iudex qui litem suam fecit)

• Iudex qui litem suam fecit - sędzia który uczynił proces swoim mógł być pozwany o zapłacenie kary pieniężnej (poena)

§ 134. Umocnienie zobowiązań

• Rzeczowe umocnienie zobowiązań polegało na udzieleniu wierzycielowi na wypadek niewykonania długu przez dłużnika prawnej możności zaspokojenia swoich roszczeń poprzez sprzedaż rzeczy należącej do dłużnika :

• Zastaw ręczny (pignus)

• Zastaw umowny (hypotheka)

• Zadatek (Arrha)

• Zabezpieczenie osobowe polegało na stworzeniu odpowiedzialności osoby trzeciej zwanej poręczycielem która oprócz dłużnika głównego odpowiadała za dług wobec wierzyciela :

• Mandat kredytowy

• Gwarancja bankiera

  • Poręczenie (adpromissio) – umowa pomiędzy wierzycielem a osobą trzecią zwaną poręczycielem (adpromissor), w której świadczenie zobowiązywał się spełnić poręczyciel w sytuacji gdyby go nie wykonał dłużnik główny

    • Gdy było kilku poręczycieli wierzyciel mógł drogą sądową domagać się zapłaty całości długu od jednego z nich – wprowadził Hadrian beneficjum divisionis – polegające na tym, że każdy poręczyciel mógł żądać od wierzyciela aby rozdzielił dług na wszystkich wypłacalnych współporęczycieli i następnie od każdego dochodzić części długu

    • Beneficjum execussionis sive ordinis – poręczyciel domagał się by najpierw skarżony był dłużnik główny

    • Regres – zwrot zapłaconej sumy

• Zadatek – jest to określona kwota pieniędzy lub rzecz którą jedna strona wręczała drugiej przy zawarciu umowy

§ 135. Umorzenie zobowiązań

• rozwiązanie węzła obligacyjnego mogło nastąpić wg

• ius civile- dokonywane ipso iure- całkowite rozwiązanie węzła obligacyjnego, ostateczne (nie mogło odżyć)

• ius honorarium- dłużnik pozwany o wykonanie świadczenia mógł bronić się za pomocą zarzutu procesowego (ope excepetionis) przeciwko powodowi. Wstrzymywał on jednak tylko wykonanie zobowiązania.

• najważniejsze sposoby umorzenia ipso iure:

• wykonanie zobowiązania (solutio)

• zwolnienie z zobowiązania

• nowacja (novatio)

• zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie (confusio)

• zbieg tytułów nieodpłatnych

• najważniejsze sposoby umorzenia zobowiązań ope exceptionis były:

• umowa o niewnoszenie powództwa

• potrącenie

§ 136. Umorzenie zobowiązania ipso iure

• solutio – rzeczywiste wykonanie zobowiązania

  • Przy dare – dłużnik powinien przenieść własność za pomoca in iure cessio , emancypacji lub tradycji.

  • Przy facere – wykonać czynności określone w treści

  • Datio in solutum – świadczenie zastępcze

  • Adstypulator – wierzyciel zastępczy

• Zwolnienie z zobowiązania

  • Contrarius actus – akt przeciwny, odwołujący zobowiązanie

  • Akceptylacja (acceptilatio) – formalny i ustny akt umorzenia zobowiązania, odwrotny do tworzącej zobowiązanie sponsio

• Nowacja – odnowienie zobowiązania – polegała na przekształceniu zobowiązania istniejącego (dawnego) w zobowiązanie nowe

  • Wymogi:

    • Istnienie poprzedniego zobowiązania które miało być umorzone

    • Nowe zobowiązanie które wstępowało w miejsce poprzedniego winno posiadać ten sam przedmiot świadczenia, co dawne zobowiązanie

    • Musiało zawierać coś nowego ,,aliquid novi’’ np. miejsce, termin

• Confusio – następowało wskutek zejścia się długu i wierzytelności w jednej osobie – stosunek obligacyjny ulegał umorzeniu ipso iure

• Concursus causarum lucrativum – zbieg tytułów nieodpłatnych, gdy wierzyciel otrzymał nieodpłatnie rzecz indywidualnie oznaczoną , a równocześnie ta sama rzecz mu się należała na podstawie innej także dawnej czynności prawnej.

§ 137. Umorzenia zobowiązań (ope exceptionis)

1. Pactum de non petendo

• nieformalna umowa, w której wierzyciel przyrzekał, że nie będzie pozywał dłużnika o spełnienie świadczenia

• potrącenie – compensatio – umorzenie pewnej wierzytelności poprzez przeciwstawienie przez dłużnika wierzytelności wzajemnej wierzytelności, w rezultacie czego obie pomniejszały się do różnicy pomiędzy nimi.