Bezpieczeństwo lokalne - problemem pedagogicznym
W psychologii, pedagogice i socjologii szczególną rangę nadaje się potrzebie bezpieczeństwa, gdyż ona należy do grupy potrzeb pierwotnych, podstawowych, których zaspokojenie warunkuje przede wszystkim zachowanie życia, a także zdrowia i rozwój jednostki.
Potrzeba bezpieczeństwa to właściwość człowieka sprowadzająca się do unikania sytuacji zagrażających jemu i jego dobrom w relacji z otoczeniem. Są to sytuacje dwojakiego rodzaju: wiążące się z brakiem możliwości zaspokojenia potrzeb ludzkich i sytuacje wiążące się z niemożliwością normalnego funkcjonowania psychofizycznego (Z. Dą-browski 1997).
Do czynników zagrażających bezpieczeństwu człowieka zalicza się: brak stabilności i możliwości przewidzenia sytuacji, nienormalność sytuacji życiowej; brak uznania, akceptacji i życzliwości; antycypowanie braku pomocy, oparcia i solidarności; niedoznawanie przyjaźni, brak kolegów i przynależności do podmiotów znaczących; świadomość ograniczoności własnych możliwości w zakresie ochrony swych dóbr; poczucie złej perspektywy i istnienia zagrożeń; brak powodzenia w życiu i działalności; brak sprawiedliwości, ładu i porządku; choroba, stany traumatyczne; nagłe zerwanie więzi z osobami bliskimi; poczucie utraty podstaw egzystencji; ostra rywalizacja w utrzymaniu godziwego statusu społecznego; przemoc, agresja i gwałt ze strony ludzi; ujemne, katastroficzne zjawiska przyrodnicze.
Uwzględniając specyfikę potrzeby bezpieczeństwa i jej uwarunkowania, można określić podstawowe znamiona życia bezpiecznego w ogóle. Życie człowieka można uznać za bezpieczne wówczas, kiedy może on optymalnie zaspokoić swoją potrzebę bezpieczeństwa, a także inne potrzeby, gdy ma zminimalizowane poczucie zagrożenia w wyniku niewystępowania w postaci natężonej jego źródeł wewnętrznych i zewnętrznych, gdy w sensie obiektywnym nie występują czynniki zagrażające bezpieczeństwu, a więc życiu, zdrowiu, rozwojowi i wychowaniu oraz normalności funkcjonowania. Źródła poczucia zagrożenia dotyczą subiektywnej sfery życia ludzkiego, czynniki zagrożeń bezpieczeństwa zaś odnoszą się raczej do sfery obiektywnej - w głównej mierze relacji człowieka z rzeczywistością zewnętrzną.
Kluczową kwestią z punktu widzenia życia bezpiecznego jest zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa. Z. Dąbrowski uważa, że zaspokojenie tej potrzeby może się dokonywać przez przedsięwzięcia profilaktyczne (zapobieganie), bądź działania interwencyjno-kompensacyjne (ochronne, obronne, wspierające). Wchodzą tutaj w grę takie działania, jak:
eliminowanie czynników zagrożeń (nieszczęśliwe wypadki, agresje i czyny przestępcze ze strony innych, choroby, niszczące siły przyrody…);
zapobieganie dłuższym deprywacjom potrzeb - przede wszystkim powszechnych - lub dążenie ich do optymalnego zaspokojenia;
zapobieganie powstawaniu negatywnych potrzeb uzależnieniowych (narkomania, alkoholizm, nikotynizm), ewentualnie ich ograniczanie, leczenie.
Cechy bezpiecznego życia
Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że bezpieczeństwo to nie jest stan stabilny, ale ustawicznie pulsujący proces psychospołeczny, stanowiący organiczny, naturalny i nieodłączny składnik ludzkiego życia. Nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie sytuacji zagrożeń w życiu indywidualnym i zbiorowym. Z psychopedagogicznego punktu widzenia byłoby to z pewnością nawet niekorzystne, gdyż mogłoby grozić zastojem, inercją społeczną, narastaniem lenistwa, a także zanikiem poczucia bezpieczeństwa.
Podstawowe jest to, aby bezpieczeństwo nie dominowało nad niebezpieczeństwem, czyli sytuacji bez zagrożeń było znacznie więcej niż z zagrożeniami. Chodzi zwłaszcza o niedopuszczenie do występowania długotrwałego wysokiego stopnia zagrożeń, przekraczającego możliwości wytrzymałości ludzkiej, prowadzącego do stanu wyraźnej deprywacji potrzeby bezpieczeństwa.
Mówiąc o życiu bezpiecznym w skali lokalnej, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na podmioty środowiskowe bezpieczeństwa, jego zorientowanie aksjologiczne, podstawowe warunki, czyli czynniki bezpieczeństwa, formy i główne kierunki działania zorientowane na zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa i innych potrzeb społeczności lokalnej oraz przezwyciężanie sytuacji trudnych, problemowych, szkodliwych ludziom i ich dobru wspólnemu, a także niezbędne warunki optymalizacji tej działalności.
Podmioty środowiskowe bezpieczeństwa, zarówno jego kreatorzy, jak i konsumenci to: cała społeczność lokalna, wszystkie jednostki i grupy społeczne, jednostki i rodziny zamieszkałe w danym rejonie; wszystkie organizacje, stowarzyszenia, instytucje edukacyjne, socjalne, religijne, usługowe, a w szczególności: dzieci, ludzie starzy, chorzy przewlekle, niedołężni i kalecy, samotni i ubodzy, rodziny zdezorganizowane, wielodzietne, bezrobotne, znajdujące się w stanie ubóstwa materialnego; te podmioty w głównej mierze stanowią grupę konsumentów bezpieczeństwa. Znamienne jest to, że podmioty środowiskowe zazwyczaj występują w roli odbiorców i dawców bezpieczeństwa lokalnego.
Jeśli chodzi o ukierunkowanie aksjologiczne bezpieczeństwa w środowisku, w grę wchodzą przede wszystkim takie kategorie wartości, jak: życie ludzkie (zachowanie go i traktowanie jako szczególnego daru); zdrowie człowieka (fizyczne, psychiczne, społeczno-moralne) i jego rodziny; wielostronny rozwój (umysłowy, społeczno-moralny, kulturalny, somatyczny), w szczególności generacji dzieci i młodzieży; kształcenie i wychowanie szkolne, poszkolne (w tym głównie rodzinne) i poszkolne ustawiczne, zorientowane na urzeczywistnianie wartości uniwersalnych, narodowych, regionalnych i lokalnych oraz ich wzbogacanie; normalne funkcjonowanie psychofizyczne (bez utrudnień i zagrożeń, napięć i paraliżujących stresów); dobra indywidualne (materialne, kulturowe, duchowe) i dobro wspólne (m. in. infrastruktura materialna, placówki i instytucje, elementy kultury i przyrody). Można powiedzieć, że bezpieczeństwo jako zjawisko psychospołeczne w skali lokalnej wydatnie sprzyja zachowaniu i rozwojowi powyższych wartości.
Główne czynniki bezpieczeństwa
Można tutaj wyodrębnić kilka grup czynników, a mianowicie:
egzystencjalno-socjalne; dobre warunki mieszkaniowe, stały odpowiedni dochód, posiadanie znacznych oszczędności, dóbr materialnych (sprzęt audiowizualny, samochód, działka rekreacyjna), stała dobrze płatna praca, zabezpieczenie materialne ze strony państwa ewentualnie zakładu pracy, odpowiednio rozbudowany system kredytowy, dobra opieka lekarska i pomoc socjalna,
psychiczno-duchowe; poczucie dobrej perspektywy i możliwość jej przewidzenia, poczucie istnienia podstaw dostatniej egzystencji, poczucie dobrej kondycji fizycznej i psychicznej, świadomość znacznych własnych możliwości w różnych sferach życia i aktywności, poczucie pewności co do zachowania swoich dóbr indywidualnych i lokalnego dobra wspólnego, pozytywne cechy osobowościowe (szerokie zainteresowania, zdolności, umiejętności instrumentalne, umiejętności społeczno-organizacyjne), głębsza religijność, więź emocjonalno-duchowa między ludźmi,
edukacyjno-kulturowe; wysoki poziom wykształcenia, dobre wychowanie, ustawiczne podnoszenie poziomu swoich kwalifikacji, uprawianie aktywności kreatywnej w jakiejś dziedzinie, uczestnictwo w życiu kulturalnym (teatr, muzyka, plastyka), racjonalne korzystanie z mass mediów, regionalne tradycje kulturowe,
społeczne; posiadanie pozytywnej rodziny, przyjaciół i znajomych; akceptacja, uznanie i życzliwość ze strony innych; poprawne więzi z osobami bliskimi; przynależność do znaczącej organizacji społecznej; powodzenie w życiu zawodowym i pozazawodowym; sprawiedliwość, ład i porządek w środowisku; prowadzenie działalności pomocy społecznej na rzecz innych; brak "dzikiej" rywalizacji w życiu społeczności; niewystępowanie przemocy, agresji, form patologii społecznej (złodziejstwa, niszczenia mienia indywidualnego i zbiorowego, pijaństwa, narkomanii),
przyrodnicze; odpowiednie zagospodarowanie terenu (miejsca rekreacji, aleje spacerowe, ogródki przydomowe, pasy zieleni), bogaty drzewostan, kwietniki, ukwiecone balkony, zachowanie naturalnej rzeźby terenu, brak groźnych zanieczyszczeń.
Co czynić, aby życie było bardziej bezpieczne
Aby rejon zamieszkania był środowiskiem w pełni bezpiecznym dla mieszkańców, czyli był nasycony czynnikami bezpieczeństwa i przez to zostały ograniczone możliwości występowania sytuacji zagrożenia oraz sytuacji trudnych i z różnego rodzaju utrudnieniami, jest niezbędne prowadzenie w skali lokalnej wielokierunkowej działalności, z inicjatywy i z udziałem lokalnych sił społecznych. Za podstawowe i chyba najbardziej tutaj pożądane należy uznać takie kierunki działalności, jak: działalność edukacyjna, opiekuńcza, pomocy społecznej, wspierająca, religijna, gospodarcza, administracyjna, organizacyjna, interwencyjno-porządkowa,
architektoniczna, usługowo-handlowa, medyczna, ekologiczna, prawno-restrykcyjna. Znaczna część tych dziedzin działalności wykracza poza kompetencje pedagogów. W analizie z tego względu zwrócę jedynie uwagę na działalność edukacyjną, opiekę ludzką, pomoc i wsparcie społeczne, uznając je za dość ważne.
Istotne znaczenie z punktu widzenia kreowania i poszerzania zakresu bezpieczeństwa w środowisku ma działalność edukacyjna, sprowadzająca się w głównej mierze do: rozszerzania, wzbogacania zasobu wiedzy z różnych dziedzin nauki, techniki, kultury i sztuki, a także samowiedzy - o samym sobie, swoim środowisku lokalnym i regionalnym; kształtowania umiejętności instrumentalnych związanych z praktycznym działaniem w różnych sferach życia ludzkiego; rozwijania predyspozycji osobowościowych, jak: zainteresowania, zdolności, postawy prospołeczne; zakorzeniania i rozwijania motywacji i postawy ukierunkowanej na uprawianie nauki przez całe życie (głębsze poznawanie rzeczywistości, zachodzących procesów w różnych dziedzinach, ustawiczne doskonalenie się); przybliżania i internalizacji wartości uniwersalnych, chrześcijańskich, narodowych, regionalnych i lokalnych.
Pomoc społeczna
Opieka ludzka w środowisku lokalnym może przybierać postać działalności ukierunkowanej na zaspokajanie potrzeb podopiecznych, przybierającej charakter ciągły, bezinteresowny i oparty na odpowiedzialności opiekuna za podopiecznych:
opieki mieszkańców nad elementami kultury materialnej i duchowej o walorach uniwersalnych, lokalnych i regionalnych,
opieki jednostek lub całej społeczności nad środowiskiem przyrodniczym oraz funkcjonowaniem wspólnoty lokalnej.
Działalność w dziedzinie pomocy społecznej sprowadza się przeważnie do przekazywania własnych zasobów w postaci: informacji, środków materialnych i finansowych, różnych usług, doradztwa i wstawiennictwa, uczuć, więzi społecznej, statusu społecznego. Zbliżony charakter ma wsparcie społeczne, posiadające szczególne walory humanitarne. Polega ono na wzmacnianiu jednostki lub grupy społecznej w sytuacjach trudnych, stresowych, przełomowych, których bez wsparcia innych nie są w stanie przezwyciężyć. Wyróżnia się następujące rodzaje wsparcia społecznego: informacyjne, instrumentalne (świadczenie usług, dostarczanie środków, załatwianie spraw), emocjonalne (podtrzymywanie na duchu), wartościujące (uwypuklanie walorów osobowościowych) i duchowe (S. Kawula 1997).
Liczne analizy i badania empiryczne socjopedagogiczne i psychologiczne dostarczają wielu argumentów przemawiających za tym, aby uznać za niezbędne warunki optymalizacji działalności edukacyjnej, opiekuńczej, pomocy i wspierającej w środowisku lokalnym takie czynniki, jak:
wysoka wrażliwość ludzi na problemy innych oraz problemy całego środowiska życia, dotyczące funkcjonowania społeczności lokalnej oraz jej dobra wspólnego,
społeczne zbliżenie ludzi do siebie (bezpośrednie styczności, wzajemne komunikowanie się, porozumiewanie się, otwieranie się ku sobie, szukanie i podzielanie wspólnych wartości,
wysokie poczucie odpowiedzialności przybierającej postać podmiotowo-kompensacyjną polegającą na dobrowolnym ponoszeniu poziomu egzystencji i funkcjonowania współmieszkańców nie w pełni samodzielnych, reprezentowaniu ich dobrze pojętego interesu,
aktywne uczestnictwo i wielostronna współpraca w rozwiązywaniu problemów lokalnych dotyczących różnych sfer życia i funkcjonowania społeczności lokalnej lub jej określonych grup, kategorii, jednostek,
rozbudowa lokalnej infrastruktury organizacyjnej i instytucjonalnej (edukacyjnej, opiekuńczej, socjalnej, rekreacyjno-sportowej, usługowej,
współpraca z placówkami, instytucjami, organizacjami lokalnymi,
odpowiednia regulacja prawna i jej sprawne, konsekwentne egzekwowanie przez organa administracji lokalnej i ponadlokalnej oraz służby porządkowe.