Plotyn (Plotinos)

Mimo, że dokładna data jego narodzin nie jest znana, przypuszcza się, że urodził się w pierwszych latach III wieku n.e. w egipskim mieście Lykopolis, dzisiejszym Asjut na lewym brzegu Nilu. Zmarł w 270r. w wieku około 66 lat.

Jego pochodzenie rodzinne, również nie jest znane. Nie wydaje się, aby był Egipcjaninem, najprawdopodobniej był Grekiem ponieważ w tym języku wyrażone są jego pisma, a sam posiadał status obywatela rzymskiego.

Brak faktycznych danych o Plotynie uzasadniony jest częściowo poprzez jego ucznia i biografa – Porfiriusza, kiedy to stwierdza że „przejawiał uczucie zawstydzenia, iż jest w ciele”, w taki sposób uchodził od podawania szczegółów z życia osobistego i swojej przeszłości. Nie świętował innych urodzin, oprócz tych Sokratesa i Platona. Aby uzyskać zaś jego portret potrzeba było uciec się do wybiegu, malarz tworząc go, musiał zapamiętać jego cechy z taką precyzją, aby odtworzyć je później, bez wiedzy Nauczyciela.

Do wieku lat 28 odczuwał tęsknotę do filozofii wtedy też przybył do miasta Aleksandrii, gdzie Muzejon i Biblioteka Aleksandryjska założona przez Ptolemeusza Sotera w IV w p.n.e nadal emanowała potężnym światłem dla poszukujących mądrości, chociaż swoją działalność w okresie rzymskim skupił na edukacji, odkładając na boku część badań.

Tam, po wysłuchaniu kilku z najbardziej prestiżowych filozofów, jednym z nich był Ammoniusz o przydomku Sakkas, tajemniczy mędrzec udzielający lekcji w tym centrum, z którym to pozostał na czas 10 lat. Ammoniusz poświęcał się formowaniu licznych grup uczniowskich w szkole filozoficznej utrzymanej w tendencji eklektycznej, która poszukiwała prawdę, jednocząc dyscypliny, prądy myślowe i wierzenia, z tego powodu byli nazywani „filatelejczykami” (org. filaleteos) czyli miłośnikami prawdy. Również zagadką jest tożsamość i pochodzenie tego Nauczyciela, który wywierał ogromny wpływ pośród uczniów różnorodnych tendencji. Możemy powiązać tą szkołę i lekcje z tymi, egipskiego kapłana Pot-Amun, który w pierwszych latach dynastii Ptolemejskiej wspierał porównawcze studia religii egipskiej, zoroastrańskiej, żydowskiej, buddyjskiej i wedyjskiej oraz filozofii pitagorejskiej, platońskiej i arystotelowskiej.

W wieku 38 lat, Plotyn, poznawszy systemy myśli Wschodu w szkole Ammoniusza, podróżował na Wschód, będąc częścią królewskiego orszaku młodego cesarza Gordiana III, w kampanii roku 242 przeciw sasanidzkiemu królowi Saporowi I. Usiłując „doświadczać filozofii praktykowanej między Persami i tej rozkwitającej pomiędzy Hindusami”, podług tego, co wskazuje Porfiriusz, jego uczeń i biograf. Okoliczności sprawiły, że w świcie perskiego króla Sapora spotkał Maniego, reformatora starożytnej religii zoroastrańskiej i jednocześnie doradcę króla.

Wyprawa zakończyła się wraz z podpisaniem pokoju z Persami, po części przez następcę Gordiana, Filipa I Araba, Plotyn przybywa do Rzymu w wieku czterdziestu lat, rozpoczynając tam dłuższy postój o wielkim życiowym znaczeniu. Zaczyna udzielać swoich lekcji. Krok po kroku formuje się wokół niego filozoficzna szkoła zintegrowana przez uczniów do których w szczególności należy Porfiriusz, pomiędzy którymi spotykały się wpływowe osobistości miasta: senatorzy, do tego sam cesarz Galien wraz z małżonką Saloniną czującą pociąg do szkoły z racji wykształcenia. Przyjaźń zainicjowała u filozofa prośbę skierowaną do Cesarza o pozwolenie odbudowania ruin miasta filozofów, jak podawano istniejące w Kampanii (region we Włoszech), by założyć tam podobne miasto, rządzone prawami platońskimi, które mogłoby być nazwane „Platonopolis”. Jednakże polityczne intrygi i rywalizacja polityków przeszkodziła w realizacji tego dążenia.

Szkoła Plotyna zawsze ożywiona była obecnością wielu młodych ludzi, dla których pełnił rolę nauczyciela i doradcy, jak również całym przekrojem klas społeczności rzymskiej, która przybywała pośpiesznie zasięgnąć porady nie tylko w aspektach filozoficznych, ale również w sprawach codziennych jak poprawne zarządzanie ich dobrami, jak spadkiem. Ich lekcje było otwarte publicznie, zaś wewnętrzny krąg uczniów otrzymywał nauczuanie zorientowane na pobudzanie „wnętrza człowieka” o którym mówił Platon, jak na wznoszeniu duszy ku kontemplacji i ekstazie.

Miał zwyczaj wypoczywać w Kampanii w zaciszu posiadłości swojego przyjaciela i ucznia - Zeto z Arabii będącego medykiem, dokładnie tam też spędził swoje ostatnie dni, kiedy to Zeto już umarł, doświadczył choroby zidentyfikowanej jako „elephantiasis graecorum”, podobną do trądu. Jego ostatnie słowa skierowane były do jego lekarza i wiernego ucznia Eustachiusza: „Pokładam ciągle w tobie nadzieję. Usiłuj podnieść to co jest w nas boskie ku temu co jest boskie we wszechświecie”. Prawdziwa synteza jego życia i doktryny. Był rok 270, miał wtedy 66 lat.

Do śmierci swojego Nauczyciela, Porfiriusz przebywał na Sycylii, ponieważ Plotyn poddał mu myśl, aby ten przedsięwziął podróż by pokonać kryzys, w który popadła pozycja szkoły. 

Dzieła

Plotyn był przede wszystkim Nauczycielem, oddanym przekazywaniu swoim uczniom mądrości, przyjętej również od enigmatycznego Amoniusza, co możemy określić jako misteria, pod względem kierunku jego doświadczenia i poziomu duchowego. Na początku, wskutek zobowiązania uczniów egipskiego mędrca o nierozpowszechnianiu ich doktryn, Plotyn nie zapisywał tych lekcji, jednakże po upływie dziesięciu lat od założenia jego szkoły w Rzymie, rozpoczął na powrót łączyć pisemnie tematy tych lekcji. Przybycie Porfiriusza, wykształconego filologa tirio, okazało się później decydujące, dzięki prośbie przyjęcia odpowiedzialności za usystematyzowanie i poprawienie tych rękopisów nadając im zwięzłą formę, „Enneady”, dzieło w postaci sześciu ksiąg z dziewięcioma rozprawami każda. Pierwsza Enneada zawiera rozprawy rodzaju etycznego, o cnotach, o Dobru pierwotnym i innych dobrach, szczęściu, pięknie... Enneada druga i trzecia zawiera rozprawy o kosmosie i jego różnorodnych aspektach zarówno fizycznych – w dwóch materiach, o obrotach niebieskich, - jak o czymś bardziej metafizycznym: o miłości, losie, opatrzności, wieczności i czasie, lub niewzruszoności rzeczy niematerialnych, między innymi. Rozprawy łączące w całość czwartą Enneadę koncentrują się na temacie Duszy: istocie, zagadnieniach nieśmiertelności..., podczas gdy piąta część mówi o Inteligencji: trzech przejawach Jedności, pięknie racjonalnym, włączając to co jest wyżej, na poziomie Idei. Ostatnia, Enneada szósta odnosi się do tematów ontologicznych, jak rodzaje Bytu, Liczbach, Dobru i Jedności... 

Filozofia Plotyna bazuje na Platońskiej, niosącą pierwotną interpretację, w której rozpoznać można ślady systemów myśli wschodniej. Część ujęcia początkowego problemu Kreacji ustanowionej na trzech płaszczyznach, lub hipostazach: Jedności, Inteligencji i Duszy. Jedność jako Pierwotna Reguła, kreująca poprzez emanację swojej superobfitości, wypływającą z niewyczerpanego źródła. Nie kreująca świata bezpośrednio, lecz powodowana poprzez Inteligencję - idea Platona -, jak światło, jako obraz Jednego: jest dusza, Umysł Wszechświata. Umysł z kolei, poprzez Duszę świata, która jednoczy wielość dusz, stwarza świat materialny lub postrzegalny, kieruje nim i porządkuje. Dusza człowieka pochodzi z części wyższej duszy wszechświata. W duszy spotyka się byt i niebyt, jeśliby mówić o pewnej płaszczyźnie przejściowej. Materia ze swoją mnogością przyjmuje dusze i je spowija, więzi je i sprawia, że zapominają swoje źródło.

Misją duszy jest wyzwolić się z materii, wybudzić w niej utęsknienie wzniesienia się ku Jednemu, skąd ostatecznie pochodzi. Są dwie drogi ku wzniesieniu. Pierwsza droga po części z dołu, polega na zbliżaniu się do inteligibilnego, uwalniając się od dostrzegalnego z pomocą wiedzy. Druga droga, dla przybyłych już w zrozumieniu inteligibilnego, ta z kolei polegająca na dwóch etapach: muzyce, miłości i filozofii towarzyszącej etapowi pierwszemu, drugi mający swą kulminację w momencie ekstazy, do której dusza dochodzi poprzez uwewnętrznienie aż do uzyskania podobieństwa z Jednym. To jest proces finalny w filozofii Plotyna: Unia duszy z Bogiem, uwolnienie duszy z jej więzów: skoncentrowanej w sobie samej, bez widzenia niczego, ujrzy światło, nie jak inna postać w innej postaci, lecz jakby sama przez siebie, czysta, doskonała, lśniąca natychmiastowo z samej siebie, mówi Plotyn w Enneadzie piątej.

Wpływ plotyńskiej filozofii był bardzo przestronny i obszerny, kształtując nurt, który znamy jako Neoplatonizm, znakomicie przejawiającym się od czasu Świętego Augustyna, Jana Szkota Eriugena, Mikołaja z Kuzy, aż do Leibniza, Spinozy czy Schellinga. W Renesansie, Marsilio Ficino uczynił z Plotyna Nauczyciela inspirującego Akademię Florencką w Willi Medici w Careggi.