9. Brzoza (Betula)

Rola i wymagania siedliskowe. W Polsce wy­stępuje 7 rodzimych gatunków brzozy. Pięć z tych gatunków (brzoza karłowata, niska, ojcowska, kar­packa, czarna) osiąga w Polsce granicę zasięgu lub rośnie tylko na pojedynczych, izolowanych sta­nowiskach. Pozostałe dwa gatunki (brzoza bro­dawkowata i omszona) o znaczeniu gospodar­czym, mają charakter przechodni i rozprzestrzenio­ne są na obszarze całego kraju. Brzoza omszona nie jest tak pospolita jak brzoza brodawkowata i od­

grywa mniejszą rolę w gospodarce leśnej.

Oba gatunki brzóz różnią się pod względem wy­magań co do warunków bytowania. Brzoza bro­dawkowata jest wybitnie światłożądna i wytrzymała na suszę. Charakteryzująją ponadto niewielkie wy­magania co do wilgotności i żyzności gleby. Brzoza omszona natomiast jest mniej światłożądna, wy­maga gleb wilgotniejszych i bardziej zasobnych. Z tych względów gatunki te muszą być w hodowli lasu ściśle rozróżniane, chociaż niekiedy występu­ją razem.

Oba gatunki brzóz muszą być w odnawianiu la­su traktowane wyłącznie jako składnik drzewosta­nów wielogatunkowych. Brzoza brodawkowata mo­że być gatunkiem domieszkowym na siedliskach: boru suchego, boru świeżego, boru wilgotnego, bo­ru mieszanego świeżego, boru mieszanego wilgot­nego, lasu mieszanego świeżego, lasu mieszane­go wilgotnego, lasu łęgowego, a także na siedli­skach wyżynnych (BMwyż, LMwyż, Lwyż) i gór­skich (BMG, LMG, LG i LŁG). Brzoza omszona peł­ni tę rolę głównie: w borze wilgotnym, borze ba­giennym, borze mieszanym bagiennym, lesie mie­szanym bagiennym, olsie, olsie jesionowym i borze mieszanym górskim.

Ogólna powierzchnia polskich lasów, w których brzozy występująjako gatunek panujący, szacowa­na jest na 4,8% co oznacza, że zajmują one pod względem frekwencji piąte miejsce w krajobrazie

Polski, po sośnie, świerku, dębach i buku. Jest to dużo w stosunku do naszych warunków klimatycz­nych i uważa się, że zostało to spowodowane na­ruszeniem środowiska przyrodniczego kraju przez człowieka w przeszłości.

Pozyskanie i przechowywanie nasion. Nasio­na zbiera się z drzew najdorodniejszych i najzdrow­szych. Nasiona zebrane w owocostanach „szy­szeczkach" dojrzewają u brzozy brodawkowatej w lipcu-sierpniu a u brzozy omszonej w sierp­niu-wrześniu. Owocostany po dojrzeniu rozpadają się. Sam proces rozpadania trwa jednak stosunko­wo długo. Zbiera się je w lipcu-sierpniu (brodawko­watą), sierpniu-wrześniu (omszoną). „Szyszeczki" zbiera się gdy zaczynają żółknąć, a po lekkim ści­śnięciu rozsypują się.

Nasiona można wysiewać zaraz po zbiorze (wte­dy kiełkują po 2-3 tygodniach), siać późnąjesienią (w październiku), albo przechowywać do wiosny w workach, poprzekładane warstwami zmiętego papieru. W szczelnych butlach w temperaturze 2-4°C można suche nasiona przechowywać przez 3 lata.

Na 2-3 tygodnie przed wiosennym wysiewem miesza się nasiona z wilgotnym piaskiem, aby przygotować je do skiełkowania.

Odnowienie naturalne. Brzoza odnawia się ła­two w sposób naturalny. Samosiew pojawia się ob­ficie nawet w znacznej odległości od drzew macie­rzystych. Do jego powstania, przy sprzyjających warunkach wilgotności, wystarczy zazwyczaj przy­gotowanie gleby wykonane dla innych gatunków.

Z reguły nie obserwuje się własnych odnowień naturalnych brzozy. Przyczyną tego jest prawdopo­dobnie wyjątkowo silna transpiracja dojrzałych drzew i wynikające stąd nadmierne przesuszenie wierzchnich warstw gleby uniemożliwiające sku­teczne kiełkowanie jej nasion. Za brak odnowień naturalnych brzozy pod okapem drzewostanu ma­cierzystego czyni się odpowiedzialne również in­tensywne pobieranie soli mineralnych przez osob­niki dojrzałe, a także wydzielanie przez brzozę do gleby pewnych substancji szkodliwych dla własne­go gatunku (allelopatia ujemna).

Odnowienie sztuczne. Odnowienie sztuczne realizuje się tam, gdzie nie ma możliwości powsta­nia samosiewu. Dotyczy to głównie dużych kom­pleksów jednogatunkowych sośnin na siedliskach boru suchego i świeżego.

Siew brzozy na suchych, piaszczystych glebach, czyli tam, gdzie najczęściej wprowadza się ją sztucznie, jest kłopotliwy. Siew często realizowany jest w praktyce przez wtykanie gałązek z dojrzały­mi owocostanami do międzyrzędów upraw sosny. Sposób ten nie powinien być rozpowszechniany z uwagi na małą efektywność oraz dlatego, że pro­wadzi do niepotrzebnego ranienia drzew, z których pozyskuje się gałązki, a brzoza ciężko znosi tego rodzaju traktowanie.

Z uwagi na słabe rezultaty siewu, głównie ze względu na małą wilgotność gleby, zastępowany jest sadzeniem.

Do odnowień i zalesień wykorzystuje się wyro­śnięte jednolatki lub nieszkółkowane dwulatki. Sa­dzonki sadzi się w jamki w więźbie 1,3 x 1,3 m do 1,6 x 1,6 m. Glebę przygotowuje się w bruzdy lub talerze. Dobre przygotowanie gleby zapobiega ko­nieczności późniejszej ochrony przed chwastami, na które młoda sadzonka jest bardzo wrażliwa. Sa­dzić należy jesienią (po opadnięciu liści) lub wcze­sną wiosną, podobnie jak modrzew, przed rusze­niem soków. Sadzi się grupowo, po kilkanaście sztuk. W hodowli brzozy na siedliskach ubogich, często zdegradowanych, bardzo dobre efekty daje zastosowanie podsypki torfu w miejscach sadzenia.

Brzoza jest także wykorzystywana do wysadzania w formie pasów przy drogach i liniach podziału po­wierzchniowego oraz wewnątrz upraw sosnowych. Pasy te powinny tworzyć siatkę co 100-200 m. Sto­suje się tu więźbę 1,5 x 1,5 m, w celu tworzenia wa­runków umożliwiających bujny wzrost.

Właściwości biologiczne brzozy pozwalają na jej wykorzystanie jako drzewa przedglonowego dla: buka, jodły, świerka i innych gatunków.

Pielęgnowanie. Pielęgnowanie upraw brzozo­wych i odnowień naturalnych polega na ochronie drzew innych gatunków przed naporem szybciej ro­snącej brzozy. W związku z tym likwiduje się nad­miar brzozy, a pozostałe sztuki utrzymuje się w for­mie domieszki grupowej. W razie potrzeby można zapobiec szkodliwemu działaniu pojedynczych brzózek na otoczenie poprzez podkrzesanie dol­nych żywych gałęzi. Należy pamiętać, że brzoza wykazuje dużą wrażliwość na obcinanie gałęzi.

W okresie młodnika wykonuje się czyszczenia takie same jak w uprawie, nie dopuszczając do te­go, aby w wyodrębniającej się warstwie górnej zna­lazły się sztuki zbyt gałęziste. Dolne warstwy nale­ży oszczędzać, szczególnie gdy nie ma domieszki gatunków cienioznośnych, sprzyjających szybsze­mu oczyszczaniu górujących brzóz.

Trzebieże rozpoczyna się w wieku około 15 lat i prowadzi na korzyść drzew dorodnych o pniach najwyższej jakości, utrzymując jednak dolne piętro drzewostanu i podszyt, które pełnią rolę pielęgna­cyjną polegającą na utrzymywaniu zwarcia na tyle, by proces oczyszczania się pni z gałęzi przebiegał możliwie szybko. W trzebieży wczesnej typuje się 300-500 drzew dorodnych na 1 ha. Wokół drzew dorodnych utrzymuje się drzewostan podrzędny, a stopniowe jego usuwanie realizuje się w nawro­tach co około 5 lat. Jednocześnie pod brzozę wpro­wadza się gatunki pielęgnujące glebę.

Do trzebieży późnych przechodzi się już między 25 a 30 rokiem życia drzewostanu i w cięciach pie­lęgnacyjnych powtarzanych co 7 do 10 lat stopnio­wo redukuje się liczbę osobników do około 200-400 sztuk/ha.

Podkrzesywanie. Brzoza, szczególnie brodaw­kowata, słabo oczyszcza się z gałęzi. Przez jej podkrzesywanie można uzyskać w stosunkowo niedługim czasie bardzo dobry surowiec.

Obumierające gałęzie o średnicy do 30 mm moż­na usuwać bez obaw. Żywe gałęzie o grubości nie przekraczającej 10 mm można obciąć przy pniu. Podkrzesywanie grubszych żywych gałęzi bezpo­średnio przy pniu grozi pojawieniem się zgnilizny. Przy usuwaniu gałęzi o grubości do 20-30 mm na­leży pozostawić tylec długości 3-4 cm, który po upływie 3-5 lat trzeba usunąć. Przycinanie z pozo­stawieniem tylca można przeprowadzić zimą, a podkrzesywanie gałęzi przy pniu pod koniec zimy, przed ruszeniem soków.

Pierwsze podkrzesywanie należy przeprowadzić, gdy drzewa mają 3-4 m wysokości. Powinno pozo­stawić się 65-75% żywej korony a zabieg powta­rzać często, gdy gałęzie nie przekroczyły grubości 30 mm. Podkrzesywanie należy prowadzić głównie na siedlisku lasu mieszanego, a przede wszystkim lasu świeżego. Wówczas podkrzesuje się do wyso­kości 5-6 m około 500-600 drzew na 1 ha.

Rębnie. Brzoza jako gatunek światłożądny mo­że być wyprowadzona w drzewostanach zagospo­darowanych rębnią zupełną lub rębnią częściową z krótkim okresem odnowienia.