Temat pracy: Teorie negujące istnienie państwa.

W ramach działalności organizatorskiej człowieka, społeczność wytworzyła instytucję państwową która służyła zaspokojeniu różnorakich potrzeb obywateli wchodzących w jej skład. Państwo definiuje więc się jako organizację posiadającą określone terytorium, ludność oraz suwerenny aparat władzy nadzorujący życie społeczeństwa na swoim obszarze. Jest to stosunkowo nowa forma współżycia ludzkich istot, gdyż państwa istnieją dopiero od pięciu tysięcy lat, od wczesnej starożytności czego przykładem może być Egipt, a w nieco późniejszym czasie państwa – miasta Sumeru i Babilonia. Podstawowymi funkcjami owego tworu są zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i ładu wewnętrznego, redystrybucja dóbr materialnych, stworzenie sprawnie funkcjonującego systemu prawnego oraz zapewnienie minimum bytowego dla swoich obywateli. Niektóre strefy działalności państwa są zabezpieczone przymusem. Przynależność do państwa jest obowiązkowa. W różnych momentach w historii pojawiły się teorie które negowały istnienie państwa.

Pierwsze głosy negujące zasadność istnienia państwa wypłynęły w starożytnej Grecji. Przedstawiciele helleńskiego nurtu filozoficznego zwani powszechnie Cynikami postulowali funkcjonowanie społeczeństwa bezpaństwowego, które nie zna pieniędzy, wojska, instytucji, siły, władzy i własności. Ponadto państwo i prawo traktowane są jako twory nienaturalne ograniczające przyrodzoną wolność jednostki, twór sztuczny, więc w konsekwencji zły. Ojcowie tego nurtu - Antystenes, Diogenes i Krates - ewentualnie dopuszczali istnienie państwa światowego, jednakże odznaczali się pojęciem anarchistycznym. Anarchizm jest to pojęcie wywodzące się z greckiego anarchos dosłownie oznaczającego pozbawienie władzy. Postawa anarchistyczna odznacza się uznawaniem władzy politycznej za podstawową przyczynę ucisku człowieka i z tego powodu postulowała negację represyjnej organizacji dławiącej autentyczne życie społeczne. Doktryna ta postulowała zbudowanie społeczeństwa opartego na równości społecznej, solidarności międzyludzkiej i poszanowania wolności jednostki. Stąd potrzeba likwidacji państwa. Za istotny składnik wszelkiej niesprawiedliwości uważali własność prywatną i żądali jej zniesienia. Do mistrzostwa w sztuce życia bez własności prywatnej doszedł Diogenes, który mieszkał w beczce, a jedynym jego dobytkiem był płaszcz. W XIX wieku nastąpiło pojęciowe rozszerzenie ideologii anarchizmu dzięki teoretykom tego nurtu. Byli nimi Max Stirner, Michaił Bakunin, Piotr Kropotkin i najbardziej znany Pierre Joseph Proudhon, jednakże za prekursora anarchizmu uznaje się Williama Godwina. Stirner (wł. Kasper Schimdt) w swym dziele Der Einzige Und sein Eigentium postulował odrzucenie wszelkich wartości i norm, zwłaszcza moralnych. Stirner uważał, że największą wolnością jest zarówno wolność od wszystkiego jak i do wszystkiego. Za miarę postępowania istoty ludzkiej wyznaczał spontaniczność i egoistycznie wyznaczony katalog zasad. Możliwość rozwoju wolności jednostki jest ograniczana przez państwo i autorytety którym człowiek podlega. Niemożliwość samorealizacji uwydatniała się w hermetycznie zamkniętym kręgu tworzonym struktur społecznych i innych organizacji. Michaił Bakunin swe poglądy najpełniej wyraża w słowach: „Państwo jest najbardziej jaskrawym, najbardziej cynicznym i najbardziej pełnym zaprzeczeniem tego co ludzkie. Państwo niweczy wszelką powszechną solidarność wszystkich ludzi i jednoczy ich część po to, by podbić, ujarzmić i zniszczyć wszystkich pozostałych”. Dla zrealizowania swych idei powołał międzynarodowe anarchistyczne organizacje z których najbardziej znanymi są Alliance z siedzibą w Szwajcarii i Międzynarodowa Organizacja Robotników założona w 1872 roku. Bakunin uważał, iż życie społeczne jak i przyrodnicze podlega zmianom ilościowym i jakościowym oraz charakteryzuje je rozwój. Rosjanin podzielił ludzką cywilizację na kilka etapów: cywilizacja pierwotna, niewolnictwo, poddaństwo i epoka pracy najemnej. Siłą wprawiającą w ruch każdą epokę jest ludzka zwierzęcość, myśl i bunt, który jako istotny czynnik jest wyrazem wolności stawianej przez anarchistów na piedestale. Pochwalał cywilizację grecką, którą utożsamiał z pozytywną tradycją budowy stosunków społecznych. Ten model wolnościowy stwarzał jednostce możliwości rozwoju i sprzyjał indywidualnemu pojmowaniu wolności. Opozycyjna tradycja rzymska to idea scentralizowanego autorytarnego państwa, wykluczającego wolność jednostki. Przedstawione modele w których funkcjonują jednostki mają charakter powtarzalny. Historia zakończy się erą braterstwa. Wolność to możliwość postępowania niezależnego od czynników zewnętrznych i będąca wyrazem woli jednostki. Nieograniczona wolność wszystkich ludzi jest tożsama z wolnością każdego człowieka. Jest to także kategoria nie podlegająca wartościowaniu w oparciu o jakikolwiek system normatywny. Bakunin przedstawia społeczeństwo jako integralną część przyrody i w oparciu o to pojęcie negatywnie postrzega funkcjonowanie państwa narzucającego sztuczny szablon zachowań. Państwo jest antytezą wolności. Wszelkie instytucje, tak świeckie jak i kościelne, są wyrazem braku równości, która jest nierozerwalnie związana z wolnością. Władza państwowa służy ochronie interesów, zwłaszcza w sferze ekonomicznej, wąskiej grupy osób rządzących i nieuchronnie zmierza ku despotyzmowi. Za warunek osiągnięcie szczęścia, Bakunin stawiał wybuch totalnej rewolucji anarchistycznej. Te radykalne działania, będące dziełem lumpenproletariatu, przyjmują za swój cel zniszczenie wszystkiego co wiąże się z państwem, gdyż pozostawienie reliktów starych stosunków niesie ze sobą zagrożenie ich restytucji. Nowopowstałe globalne społeczeństwo anarchistyczne w założeniu miało opierać się na autonomicznych, sfederowanych organizacjach na czele których staliby robotnicy. W takowym tworze nie obowiązywałaby własność prywatna. Nowy ustrój miałby zagwarantować ludziom jednakowe możliwości tylko w początkowym stadium życia, jego bieg zależałby od indywidualnych zdolności jednostki. Piotr Kropotkin powiedział: „Anarchizm jest poglądem na świat, opartym na mechanicznym lub raczej kinetycznym pojmowaniu zjawisk przyrody, łącznie z życiem społeczeństw ludzkich, z ich zagadnieniami gospodarczymi, politycznymi i moralnymi”. Już na wstępie można dostrzec zgoła inne podejście tego teoretyka do omawianego zagadnienia. Na koncepcji filozoficznej Rosjanina widać piętno teorii darwinistycznej poddane specyficznej interpretacji. Rozwój cywilizacji jest postulowany przez solidarność międzygatunkową. Istnieje nierozerwalna jedność pomiędzy społeczeństwem a przyrodą. Kropotkin powtarza za Arystotelesem, iż człowiek jest istotą społeczną i nie była możliwa w całej historii wyizolowana egzystencja jednostki. Istota ludzka jako integralna część natury przeznaczona do życia w społeczeństwie, jest dobra, łagodna i solidarna. Poprzez spontaniczne kontakty i współdziałanie z innymi osiąga pełną samorealizację nierozerwalnie związaną z wolnością człowieka. Napędową siłą historii jest towarzyskość i samorealizacja jednostki. Człowiek podświadomie dąży do społecznej solidarności jak i indywidualnego szczęścia. W opozycji do twórczego społeczeństwa stoją konserwatywne elity. Państwo i własność są wynikiem działalności elit i mają charakter destrukcyjny. Tak jak Bakunin, Kropotkin dokonuje podziałów istotnych zjawisk oddziaływujących na społeczeństwo. Opisując konflikt między tradycją ludową (miasta greckie, wspólnota germańska, wolne miasta średniowieczne), a tradycją władzy (starożytny Rzym) ukazuje ich gradacyjny wzglądem siebie charakter, gloryfikując w ogólnej hierarchizacji tradycję ludową. Państwo funkcjonuje początkowo jako instytucja wzajemnej pomocy, lecz nieuchronnie ulega degeneracji ustanawiając dla siebie monopol w życiu społecznym i odznaczając się nietolerancją w stosunku do organizacji społecznych. Owa forma instytucji charakteryzuje się podstawową rolą stosunku społecznego opartego na zwierzchnictwie nad większością, centralizacji, terytorialności i elitarności władzy. Wolność to możność działania bez presji przymusu i strachu. Organizacja państwowa niszczy jednostkową osobowość ludzi, zabija wolność i inicjatywę. Poprzez autorytarny charakter państwa nie jest możliwe dokonanie reformy w kierunku prowolnościowym Rewolucja anarchistyczna musi być zmianą jakościową niszczącą wszystko co sprzeciwia się postępowi. Kropotkin nie wspomina o wszechświatowym charakterze ruchu rewolucyjnego, którego celem ma być zniesienie państwa, własności prywatnej oraz pracy najemnej i zastąpienie ich własnością komunistyczną. Nową formą organizacji społecznej ma być dobrowolne zrzeszenie wytwórców oparte na spontanicznych kontaktach między nimi. Ważnym aspektem jest również pielęgnowanie naturalnej więzi między człowiekiem a przyrodą. Z kolei Joseph Proudhon uznawany za „ojca anarchizmu” uważał brak własności za coś gorszego niż jej istnienie, gdyż to prowadzi do wchłonięcia indywidualności człowieka i wchłonięcia go przez wspólnotę. Proudhon zatem nie krytykuje tyle własność prywatną ile istniejący stan faktyczny. Najlepszym rozwiązaniem jest uznanie prawa każdej jednostki do posiadania. Kapitalizm, wg teoretyka, opiera się na dwóch formach własności, próżniaczej i bezprawnej, opartej na kradzieży i własności uzyskiwanej wyłącznie przez własną pracę. Kradzież to prawo do nieograniczonego dysponowania własnością, jest to więc swego rodzaju suma nadużyć. Tylko własność uzyskana własną pracą może być podstawą sprawiedliwego społeczeństwa. Równość społeczna przejawia się w zapewnieniu jednakowych warunków wszystkim ludziom w aspekcie ekonomicznym. Znamienną cechą tej doktryny jest pojmowanie społeczeństwa jako federacji wolnych jednostek, a granicę wolności człowieka wyznacza wolność innej jednostki. Państwo jako organizacja o charakterze autorytarnym nie jest w stanie zapewnić wolności swoim obywatelom. Jedynie Proudhon odrzuca walkę zbrojną i terror indywidualny jako drogę do obalenia państwa. Anarchizm dzielił się na nurty (indywidualistyczny, kolektywistyczny, komunistyczny i syndykalistyczny) różniące się głównie ostateczną formą organizacji powstałej po obaleniu państwa i modelem funkcjonowania ludzi w anarchistycznym społeczeństwie. Na tle anarchizmu powstało wiele ruchów społecznych, które wcielały idee w życie. Szczególnym zainteresowaniem anarchiści darzyli związki zawodowe jako symbol walki proletariatu. Brali udział w wielu rewolucjach XX wiecznych: 1905 i 1917 w Rosji, 1910 w Meksyku, 1919 w Niemczech (powstanie na Bawarskiej Republiki Rad) i 1936 – 1939 w czasie wojny domowej w Hiszpanii.

Kolejną teorią negującą istnienie państwa jest ekologizm. Pochodzi z języka greckiego (oikos „dom, gospodarstwo” i logos „słowo”). Pojęciem „ekologizm” posłużył się po raz pierwszy Ernest Haeckel w 1869 roku, jednakże w znaczeniu ideologicznym ekologizm ukształtował się w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku. Jest to zespół poglądów, idei, koncepcji politycznych i społecznych, których celem jest ochrona środowiska naturalnego, a także walka ze skutkami konsumpcjonizmu, technokratyzmu i nieograniczonej industrializacji, w tym propagowanie życia zgodnego z naturą. Ideologia ta postulowała zniszczenie państwa wskazując jako alternatywę małe zdecentralizowane społeczności funkcjonujące na demokratycznych zasadach. Ekologizm, w mniej radykalnej formie, stanowi podstawę programu politycznego partii Zielonych powstałej w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Do podstawowych założeń tego nurtu dołączono hasła pokojowego współistnienia, rozbrojenia (cechy ideologii pacyfistycznej), postulaty zrównoważonego rozwoju oraz decentralizacji władzy państwowej. Popularny w ekolog izmie jest model człowieka pierwotnego, jako współcześnie właściwego wzorca stosunku do świata przyrody. Fundamentalne jest przekonanie, że aż do początków epoki agresywnej industrializacji ludzie brali z przyrody tylko minimum niezbędne do egzystencji, kierowani potrzebami naturalnymi. Dopiero epoka industrializmu zaczęła kształtować potrzeby sztuczne, niosące zagładę środowisku naturalnemu. Dlatego też współczesna literatura ekologiczna, odrzucając kategorię potrzeb sztucznych, odwołuje się do kategorii potrzeb naturalnych, poruszanych przez niektóre religie. W opozycji do państwa ekoanarchiści stawiają szczęśliwe społeczeństwo ekologiczne, wszechstronnie otwarte, oparte na spontanicznej współpracy, prymacie dobra wspólnego ponad dobrem indywidualnym, prostego, negującego konsumpcjonizm, bez przemysłu, hierarchii, narodów i walki. W nowym społeczeństwie przypisuje się dużą wagę więziom międzypokoleniowym oraz edukacji ekologicznej.

Interesującą analizę możliwości funkcjonowania społeczeństwa bezpaństwowego wobec istotnych problemów XXI wieku przedstawił Stefan Molyneux liberalistyczny pisarz i eseista interesujący się zagadnieniem wolności jednostki. W swoim dziele The Stateless Society: An Examination of Alternatives Kanadyjczyk przedstawia w racjonalny sposób społeczne możliwości przeciwdziałania antagonizmom społecznym, sprawnego realizowania usług zbiorowych oraz usuwania zanieczyszczeń. Nowatorska forma zaprezentowania problemu oraz rozwiązania podsunięte przez Molyneux’a są szansą dla wprowadzenia w życie idei negujących państwo. Tylko od nas będzie zależało czy będziemy postrzegać organizację państwową jako zło konieczne lub instytucję stworzoną dla dobra ludzi. Wybór zazwyczaj jest prosty. Trudniej przewidzieć rzeczywiste konsekwencje.

Bibliografia:

Strony internetowe:

Stefan Molyneux, The Stateless Society: An Examination of Alternatives,

http://freedomain.blogspot.com/2004/12/stateless-society-examination-of.html Tłumaczenie: Łukasz Kowalski

http://www.elstudento.org/articles.php?article_id=613 http://www.rajama.net/pliki/czytelnia/?art=article_bierdajew_panstwo http://www.pol.anarchopedia.org/Pa%C5%84stwo

Literatura pomocnicza:

Jerzy Pilikowski, pod red. Łukasza Wordliczka, Szkolny słownik wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, hasła: państwo, anarchia, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2003. Wydawnictwo naukowe PWN, Encyklopedia Popularna PWN wydanie dwudzieste ósme uzupełnione i uaktualnione, hasło: Max Stirner, ekologizm, Warszawa 1998. Lech Dubiel, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, hasła: Anarchizm, Piotr Proudhon, Michał Bakunin, Piotr Aleksiejewicz Kropotkin, Wydawnictwo prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2005.