Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
im. Witelona w Legnicy
Marta Broda
TEORIE EMOCJI
Legnica 2008/2009
Pedagogika, rok 1, gr. 2
Spis Treści
Charakterystyka emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Teorie Emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cechy procesów emocjonalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Powstawanie Emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Emocje pierwotne i emocje pośrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekspresja procesów emocjonalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wpływ emocji na sprawność działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nie można podać jednoznacznej definicji pojęcia „emocja”. Jedni traktują ją jako pewien stan, inni definiują ją jako proces i określeń można by mnożyć. Źródłem emocji jest obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając ją ustosunkowuje się do niej: cieszy się, kocha, smuci, gniewa, cierpi. I właśnie to przeżywanie stosunku do siebie samego i do otoczenia, to właśnie emocje i uczucia. Wynika więc z tego wszystkiego, że procesy emocjonalne regulują stosunki pomiędzy człowiekiem a otoczeniem.
1. Emocja - jest zwykle wynikiem świadomej lub nie świadomej oceny zdarzenia istotnie wpływającej na cele lub interesy przedmiotu. Emocja jest odczuwana jako pozytywna, jeśli zdarzenie jest zgodne ze wspomnianymi celami i interesami, a negatywna - jeśli jest z nim niezgodna.
2. Istotą emocji jest uruchomienie gotowości do realizacji programu działania. Emocja uruchamia priorytet dla określonego działania lub kilku działań, któremu nadaje status pilnego. Tym samym program taki może przeszkadzać w realizacji innych aktualnie przez przedmiot realizowanych programów o charakterze poznawczym lub behawioralnym.
3. Emocja jest zwykle doświadczana jako szczególny rodzaj stanu psychicznego. Często towarzyszą jej lub następują po niej zmiany somatyczne, ekspresyjne, mimiczne i pantonomiczne oraz reakcje o charakterze behawioralnym.
Definicje te traktować należy jako komplementarne względem siebie, gdyż każda z nich koncentruje się na nieco innym aspekcie omawianego zjawiska.Definicja emocji jest subiektywnym stanem psychicznym, uruchamiającym autorytet dla związanego z nią programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykłe zmiany somatyczne, ekspresyjne, mimiczne i pantonomiczne oraz zachowania.
Już w XIX wieku zaobserwowano współwystępowanie zmian fizjologicznych i przeżyć emocjonalnych. Dwaj uczeni, William James i Carl Lange, są twórcami tak zwanej trzewiowej teorii emocji. Sądzili oni, że zmiany fizjologiczne są pierwotne w stosunku do przeżyć emocjonalnych. Emocje powstają, ich zdaniem nie pod wpływem zmian fizjologicznych wywołanych przez te bodźce. James i Lange sformułowali pozornie paradoksalne twierdzenie „ nie dlatego płaczemy, że jesteśmy smutni, lecz jesteśmy smutni bo płaczemy”. Jako pierwotne występują zmiany w narządach, jako wtórne uświadomienie ich sobie i przeżycie emocji. Teoria Jamesa i Langego wyrosła na gruncie psychologii introspekcyjnej. Dla jej twórców uświadomienie sobie zmian organicznych równało się z przeżywaniem emocji..Teoria Jamesa i Langego to jedna z wielu teorii starających się wyjaśnić na poziomie ogólnym,czyli dotyczącym większości o ile nie wszystkich emocji mechanizm ich powstania.Teoria ta proponuje inna kolejność występowania tych czynnikow:najpierw zauważony zostaje bodziec,to spostrzeżenie powoduje zmiany somatyczne(przyspieszenie bicia serca)oraz behawioralne(ucieczka).Zmiany te sa interpretowane jako emocja (strach).Oznacz to,ze wg.tej teorii nie uciekam, bo boje się np.niedzwiedzia,lecz boje się niedźwiedzia, dlatego uciekam.). Teoria wzgórkowa Kanona -Granda:
powstawanie emocji:
bodziec - wzgórze - informacja do kory, do narządów wewnętrznych, zachowanie
- wzgórze pełni rolę centrum, decyduje o tym, czy emocja powstanie czy nie
- kontynuacja to koncepcja Le Doux: położył akcent na rolę struktury podkorowej: ciałko migdałowate
bodziec - mózg - ciałko migdałowate - nic
- autonomiczna reakcja emocjonalna (pobudzenie emocjonalne)- kora.Teoria korowa M.Arnold- założenia:
bodziec - kora - wzgórze (wzory r. emocji) - narządy wewnętrzne, zachowanie.
Emocja powstaje w świadomości. Sygnały z ciała mogą wpłynąć na naszą emocję.
- Kontynuacją jest teoria Lazarusa (teoria poznawcza), gdzie człowiek dokonuje oceny bodźca. Po bodźcu następuje ocena pierwotna, jaki on jest. Wynik może znaczyć, że jest sprzyjający, obojętny, lub niesprzyjający. Jeżeli jest niesprzyjający następuje ocena wtórna, czyli próba przewartościowania sytuacji na bardziej korzystną. Jeżeli i to się nie powiedzie, to następuje mechanizm radzenia sobie
- emocja jest zawsze zależna od reakcji między człowiekiem a bodźcem z otoczenia, bo ocena (aspekt poznawczy) jest zawsze subiektywna
- najważniejsza jest motywacja człowieka, gdyż to on określa co będzie budziło emocje
Teoria symboliczno - interpretacyjna Schwedera:
- ciągle oddziaływujące bodźce wywołują reakcje w ciele i w duszy. Reakcje w ciele mają charakter zmian fizjologicznych, a reakcje w duszy to odczucia apetytywne (np. odczucie pustki, napięcie psychiczne)
- człowiek ma tendencję do gromadzenia dobrych uczuć w jedno większe, sensowne
- snujemy sobie opowiadania, o tym co się z nami dzieje. Powstają wzorce i schematy opowiadań, czyli emocje
- odczucia te mogą być również odczytywane jako uroki, wyrzuty sumienia, choroby
- bajka zwana emocją
Teoria emocji jako procesu złożonego Sherera:
- emocja powstaje stopniowo, składają się na je powstanie zmiany w każdym systemie organizmu - motywacji, działaniu, odczuwaniu, percepcji, procesach poznawczych.
- Kolejność ocen bodźca:
· czy jest nowy
· czy jest przyjemny sam w sobie
· jak to wpływa na realizację celów
· jak mam sobie z nim poradzić
· jak to wszystko ma się do norm i do „ja”
- człowiek wielokrotnie może zmieniać interpretacje bodźca.
Zdaniem Jerzego Konorskiego emocje różne pod względem treści powstają w odrębnych strukturach uformowanych hierarchicznie, posiadających część pobudzającą, odpowiedzialną za uruchomienie danej reakcji, i antagonistyczną część hamującą, odpowiedzialna za zniesienie lub przytłumienie danej reakcji. Stwierdzono także, że znak emocji zależy od pobudzenia odrębnych organizacji mózgowych. W układzie limbicznym i podwzgórzu istnieją obszary, których drażnienie jest źródłem odczuć pozytywnych i inne, których drażnienie wywołuje emocje negatywne.
Kora mózgowa odgrywa rolę mechanizmu ułatwiającego powstanie reakcji emocjonalnej, jest mechanizmem warunkującym precyzje oraz magazynem wyuczonych sposobów zachowania, które aktualizują się w odpowiedzi na działanie bodźców emocjonalnych. Człowiek jako jedyny przedstawiciel istot żywych, przeżywa specyficzne rodzaje emocji, których źródłem jest kora mózgowa.To emocje właśnie nadają docierającym do nas informacja odpowiedni koloryt.Nie zawsze emocje są pozytywne przykre również są niezbędne.Nasze emocje ciągle się zmieniaja.W dużej mierze zależą od świadomości.Bo kiedy dokonamy w naszym obrazie zmian to zmienia się nasze odczuwanie go, czyli emocje.Świadomosc poddaje się tej manipulacji.Namalowany na nowo obraz zostaje przyjęty i zarejestrowany.Oznacza to,ze przezywanie emocji jest związane z jej submodalnosciami niż z sama jej treścią.Mozna to wytłumaczyć na przykładzie sprężenia zwrotnego książce G.Mitzela zostały opisane przypadki pacjentow,ktorzy umieli kontrolować akcje swojego serca.Podobnie każdy człowiek uzyskując dane z kodu percepcyjnego umie je przeprogramowac.Duzy wpływ na nasz obraz rzeczywistości procesów emocji mamy my sami.G.Mitzel opisuje tez eksperyment,który wykazal,ze nasze doznania emocjonalne daja się kształtować przez chociażby zmianę wyrazu twarzy.Doswiadczenia te mówią nam,ze możemy zdobyć kontrole nad emocjami nawet negatywnymi.
Każdy proces emocjonalny zawiera trzy specyficzne cechy. Są nimi znak emocji, intensywność procesów emocjonalnych i treść emocji.
Osoby, przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołują emocje i uczucia dodatnie. Emocje te występują w sytuacjach, gdy jednostka osiąga zamierzony cel, a także w sytuacjach optymalnej równowagi miedzy organizmem a środowiskiem. Człowiek na ogół dąży do przeżywania uczuć pozytywnych, ma tendencję do zbliżania się bodźców, które wywołują te emocje.Emocje ujemne powstają wtedy gdy procesy regulacyjne ulegają zakłóceniom. Wszystko co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia negatywne. Uczucia negatywne wywoływane są także przez sytuacje zagrożenia. Nie zawsze powodują wtedy dezorganizacje zachowania jednostki, przeciwnie - mogą ułatwiać mobilizacje organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak, lęk, ucieczkę). Człowiek niekiedy nie potrafi zabezpieczyć się przed przeżywaniem emocji ujemnych. W różnych okresach życia te same przedmioty i zjawiska, a także zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane jako pozytywne, bądź jako negatywne, a zatem staja się przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.Intensywność przeżywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli aktywacji. W zasadzie można mówić o kontinuum aktywacji - od skrajnego podniecenia emocjonalnego, którego przejawami mogą być napad wściekłości, panika, ekstaza - do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być stan śpiączki czy tez głęboki sen. Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się w zachowaniu. Wzrost podniecenia może prowadzić do wzmożonej ruchliwości, może także wywoływać stan pozornej obojętności i spokoju. Postronny obserwator nie zauważa wewnętrznego niepokoju i zwiększonej aktywności ruchowej.
Procesy emocjonalne wpływają w zasadniczy sposób na aktywność człowieka. Czasami mobilizują do działania, kiedy indziej działanie to utrudniają.
Procesy emocjonalne mogą być wywołane różnorodnymi czynnikami, sytuacjami. Same emocje inicjują wielorakie reakcje. Emocje stają się rezultatem działania takich czynników jak np. nowa nieznana sytuacja, niepowodzenie, lub przeciwnie - osiągnięcie sukcesu. Nierzadko ukierunkowują one określone reakcje np. ciekawość może stać się początkiem czynności badawczych, strach często prowadzi do ucieczki bądź zahamowania, znieruchomienia, gniew (złość, wściekłość) pobudzają do ataku fizycznego lub (i) słownego, wstręt skłania do odsuwania od siebie lub utrzymywania dystansu, nadzieja wywołuje zachowania, które przybliżają jej spełnienie. Czynniki odpowiedzialne za powstawanie procesów emocjonalnych można zakwalifikować do trzech kategorii tj.:Czynniki naturalne, które wywołują emocje na podstawie wrodzonych właściwości organizmu. Należą do nich bodźce zmysłowe oraz bodźce pochodzące z narządów wewnętrznych. Źródłem emocji często staje się przebieg i wyniki czynności wykonywanych przez jednostkę np. długotrwała bezczynność czy aktywność przekraczająca wydolność danej osoby wywołuje negatywne emocje; Czynniki związane z daną emocją przez doświadczenie jednostki, bodźce pierwotnie neutralne (bez mocy wywoływania emocji) mogą stać się dla człowieka źródłem nawet silnych emocji w wyniku określonych wydarzeń, jednostka uczy się reagować na nie emocją.
Źródłem emocji może być rozbieżność między oczekiwaniami a rzeczywistością np. bodźce nowe, zmienne, konfliktowe czy złożone.Procesy emocjonalne zwierząt i człowieka przebiegają na podobnym podłożu biologicznym. Istnieją jednak między nimi zasadnicze różnice. Emocje zwierząt powstają pod wpływem bodźców bezpośrednich, wiążą się z zaspokojeniem potrzeb biologicznych, takich jak potrzeba pokarmowa, wody, tlenu, snu, seksualna i inne. Emocje zwierząt istnieją tak długo, jak długo w polu zachowania istnieje przedmiot lub sytuacja, która je pobudziła. Zaspokojenie potrzeby staje się źródłem emocji pozytywnej, niemożność zaspokojenia wywołuje negatywna emocje.Emocje zwierząt nazywamy emocjami pierwotnymi. Charakterystyczną ich cecha jest to, że zwierze nie uświadamia sobie swoich emocji i ich związku z przeżytą sytuacja. Emocje pierwotne są aktywizowane głównie przez ośrodki podkorowe. Ośrodki te z kolei aktywizują korę i przenoszą pobudzenie do narządów wykonawczych.
Różnica między emocjami zwierząt i ludzi wiąże się z wzrastającą u człowieka rolą kory mózgowej w procesach regulacyjnych. Wskutek wykształcenia się kory mózgowej możliwe było powstanie specyficznej dla człowieka świadomości. Dzięki świadomości, emocje człowieka mają charakter społeczny, cechuje je poznawcza treść oraz intencjonalność. Człowiek reaguje nie tylko na zjawiska i przedmioty, ale także na myśl o nich. Rozumie on stosunek między sytuacja wywołująca emocje a przeżyciem emocjonalnym.Te specyficzne ludzkie emocje nazywamy emocjami pośrednimi bądź uczuciami.
Uczucia aktywizowane są na ogół przez korę mózgową. Jest to możliwe w związku z posiadaniem przez każdego człowieka doświadczenia indywidualnego. Fizjologicznym podłożem odrębnego dla każdej jednostki doświadczenia są odpowiednie połączenia w korze mózgowej. Pod wpływem bodźca, a na podstawie posiadanego doświadczenia, zostaje dokonana w korze mózgowej ocena bodźca jako pozytywnego lub negatywnego. Stanowi ona pierwsze ogniwo procesu uczuciowego.
W zależności od oceny bodźca, pobudzenie zostaje przekazane do odpowiednich ośrodków podkorowych i wywołuje w nich stan aktywności, przekazany następnie do narządów wykonawczych.
W takim ujęciu uczucia stanowią jakby wyższe piętro procesów emocjonalnych. Przeżywanie ich właściwie jest tylko u człowieka, ponieważ reakcje uczuciowe powstają w oparciu o bodźce o zabarwieniu społecznym i wiążą się z wcześniejszym doświadczeniem jednostki. Małe dziecko dysponujące ubogim doświadczeniem społecznym, nie umiejące jeszcze mówić, doznaje emocji pierwotnych. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego, umiejętności obserwowania i nazywania przeżyć własnych i przeżyć innych ludzi, jednostka uczy się uświadamiać sobie własne procesy emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy kocha, ale wie o tym. Potrafi ująć swe przeżycia w kategoriach słownych i włączyć je w system informacji o sobie. O dojrzałości jednostki świadczy bogactwo jej życia uczuciowego, ale także umiejętność panowania nad emocjami.Uczucia ludzi dorosłych, w przeciwieństwie do uczuć dziecka, odznaczają się dużą trwałością i są wyrazem ich ogólnego i świadomego stosunku do otaczającego świata.
Uświadamianie sobie własnych procesów emocjonalnych ma jednak pewne ograniczenia. Nawet dorosły, dojrzały człowiek nie uświadamia sobie niekiedy własnych stanów emocjonalnych. Nie potrafi niekiedy połączyć doznań emocjonalnych z bodźcami, które je wywołały. Zniekształcenia orientacji w zjawiskach emocjonalnych mogą przybierać następujące formy:
Człowiek nie zdaje sobie sprawy z wystąpienia emocji (np.: nie zauważa swego niepokoju, zaangażowania emocjonalnego)człowiek dokonuje fałszywej kategoryzacji emocji (np.: określa swą urazę jako moralne oburzenie lub obawę przed niepowodzeniem, jako brak zainteresowania)człowiek nieprawidłowo określa źródła emocji (np.: upatruje przyczyny swego gniewu na kogoś w jego niemoralnym zachowaniu, gdy w rzeczywistości gniew wywołany jest brakiem szacunku lub lekceważeniem)człowiek może nieprawidłowo określać związek między emocją a postępowaniem (np.: uważa, że karze dziecko dla jego dobra, gdy w rzeczywistości czyni tak dla okazania własnej przewagi)
Nieodłącznym składnikiem procesów emocjonalnych są różnego rodzaju ruchy wyrazowe. Ekspresja emocjonalna pojawia się w ruchach wyrazowych twarzy, tj. w mimice, ruchach wyrazowych całego ciała, a także w zmianach sposobów zachowania. Wszystkie wymienione rodzaje ekspresji emocjonalnej uzależnione są od norm zachowania obowiązujących w danej kulturze.Na ekspresje emocjonalna wpływa również przynależność do określonego kręgu kulturowego. Mieszkańcy krajów południowych w sposób wyrazisty okazują swoje przeżycia emocjonalne. Przeciwnie mieszkańcy krajów wschodu nie uzewnętrzniają swych przeżyć emocjonalnych.
Pod wpływem emocji występują charakterystyczne zmiany w wyrazie twarzy. Uczuciu radości towarzyszy uśmiech. W smutku głowa zwisa, na czole tworzą się zmarszczki poziome, powieki kryją oczy. W gniewie tworzą się pionowe na czole, brwi skierowane są ukośnie w górę, oczy błyszcza, usta tworzą wąska zaciśniętą linie. Uczuciu strachu towarzyszy znieruchomienie twarzy, jakby zaokrąglenie oczu i rozchylenie ust.
Przeżywaniu stanów emocjonalnych towarzysza także ruchy wyrazowe całego ciała, czyli ruchy pantomimiczne. Gesty czy postawa ciała mogą wiele powiedzieć o przeżywanych stanach emocjonalnych. Podobnie wokalizacja podczas pobudzenia emocjonalnego ulega zmianom. Natężenie głosu może wzrastać lub malec.
Zarówno zwierze jak i człowiek ucieka od bodźców wywołujących lek. Zając ucieka spłoszony przez naganiacza, człowiek ucieka z miejsca gdzie wybuchł pożar. Podobnie zwierze i człowiek dążą w kierunku bodźców przyjemnych. Głodne zwierze kieruje się do miejsc, gdzie znajduje pokarm. Człowiek dąży do częstych, przynoszących mu zadowolenie kontaktów z przyjaciółmi. Emocje dodatnie cechuje zatem propulsywność, zbliżanie się do źródła, które je wywołało, ujemne zaś - repusywność: oddalanie się od bodźców ocenianych negatywnie.Reakcje takie nie są regułą nawet w świecie zwierząt, na przykład zwierze nie zawsze ucieka od niebezpieczeństwa, często walczy o życie.
Określenie stopnia trwałości procesów emocjonalnych wydaje się ważne ze względu na ich rolę w regulacji zachowania. Emocje i uczucia mogą być krótkotrwałe, dotyczą wtedy jakiejś określonej sytuacji. Gdy sytuacja ta zmienia się - słabną lub zanikają zatłoczonym i dusznym autobusie człowiek może być zły i niezadowolony, a gdy z niego wysiądzie i odetchnie świeżym powietrzem - złość mija.Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych łączy się z trwałym stosunkiem do przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten uwarunkowany jest nabytym doświadczeniem. Im człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze są jego uczucia.Podniecenie emocjonalne, będące wyrazem podwyższenia poziomu aktywacji, może prowadzić do wzmożonych, intensywnych reakcji zewnętrznych, ale również do wzrostu aktywności wewnętrznej. Zjawisko to pozwala na dokonanie podziału procesów emocjonalnych na dwie przeciwstawne grupy: na uczucia czynne, czyli steniczne i bierne, czyli asteniczne. Nie wszystkie uczucia steniczne są uczuciami przyjemnymi, podobnie nie wszystkie uczucia asteniczne maja zabarwienie ujemne. Silny gniew, mobilizujący do działania zaliczymy do uczuć czynnych. Zadowolenie z wykonanej pracy do uczuć biernych.To czy uczucia określamy jako steniczne, czy jako asteniczne, zależy od rodzaju uczucia. Lek przed trudnym egzaminem na ogół powoduje wzrost podniecenia i aktywność skierowaną na cel, to znaczy na opanowanie wiadomości potrzebnych do zdania egzaminu. Smutek związany z przeżyciem zawodu uczuciowego prowadzi do spadku sił, zmniejszenia aktywności, niechęci do jakiegokolwiek działania. Opisany powyżej lek jest uczuciem stenicznym, smutek - astenicznym. Na ogół procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów poznawczych, nadając im swoiste zabarwienie. Gdy doznajemy przeżyć o charakterze pozytywnym, otaczający nas świat spostrzegamy także w kategoriach pozytywnych. Wszystko co nas otacza, wydaje się nam piękne i dobre. Odwrotnie gdy jesteśmy smutni lub nieszczęśliwi, cały świat może nam się wydawać ponury i wrogi.Przeżywanie silnych emocji tak pozytywnych jak negatywnych, może wpływać na zwężenie pola spostrzegania. Pochłonięty wielką radością czy też cierpieniem człowiek może nie zauważyć pędzącego samochodu. Dziecko lękające się samotności, zostawione samo w domu, może w przedmiotach zwykłych i znanych widzieć czekających złodziei czy tez groźne zjawy.Przeżywanie dodatnich stanów emocjonalnych wpływa pozytywnie na efekty uczenia się. Stwierdzono, że jednostka uczy się znacznie szybciej, gdy jest nagradzana za dobry wynik, a z otrzymana nagrodą łączą się pozytywne stany emocjonalne. Odwrotnie lęk przed karą może wpływać dezorganizująco na przebieg uczenia się. Im kara jest bardziej przykra, a więc wywołuje silniejsze emocje negatywne tym większy staje się jej dezorganizujący wpływ na proces i efekty uczenia się.
W wielu sytuacjach przeżycia emocjonalne wpływają dodatnio na przebieg działania, zdarza się jednak, że również porażka, która nastąpiła bezpośrednio po sukcesie mobilizuje aktywność, wpływa na polepszenie wyniku. Lęk o średnim natężeniu działa mobilizująco.
Treść emocji także wpływa na efektywność działania. Na przykład uczucie gniewu działa mobilizująco, zaś smutek czy przygnębienie łączą się ze spadkiem aktywności, a nawet całkowicie biernym zachowaniem.Procesy emocjonalne oddziałują na kierunek działania. Na ogół dążymy do tych przedmiotów i zjawisk, które są źródłem emocji dodatnich, unikamy zaś tych, które są źródłem przeżyć przykrych.
Literatura pracy:
Henryk Gasiul,”Teorie emocji i motywacji”
G.Mitzel,”Wprowadzenie do psychologii „
Karol Darwin,”O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt”
Daniel Goleman,”Inteligencja emocjonalna „
E.Dubowik,R.Koscielak,A.Tomczak-Witch,”Wybrane zagadnienia z psychologii „
2