Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
Im. Witelona W Legnicy
EMILIA FĄFARA
AGRESJA U DZIECI
Legnica, 2008/2009
Pedagogika, Rok 1, Grupa 2
SPIS TREŚCI:
1. Wprowadzenie i informacje ogólne……................................................................................3
2. Różne formy agresji dla dziewcząt i chłopców………………..............................................4
3. Czynniki wywołujące agresję………….................................................................................5
4. Wpływ rodziny………............................................................................................................7
5. Tłumienie zachowań agresywnych.........................................................................................8
6. Wskazówki dla rodziców…………........................................................................................9
WPROWADZENIE I INFORMACJE OGÓLNE
Agresja nie jest działaniem jednego typu, ale dotyczy rozmaitych zachowań powodujących fizyczną, psychiczną i emocjonalna krzywdę innych ludzi. Obraz nastolatka bijącego kolegę jest prawdopodobnie najbardziej typowym stereotypowym postrzeganiem agresji dziecięcej. Agresja to również rozpowszechnianie o kimś złych plotek, celowe wykluczanie jednostki z grupy, przezywanie i drażnienie. Większość dzieci spotyka się właśnie z takimi jej formami.
Agresja to celowe wyrządzanie krzywdy innej osobie, która boi się, chce uniknąć bólu i cierpienia. Agresja dostarcza przyjemności i jest sposobem na szybką realizację doraźnego celu, ale psuje stosunki z ludźmi.
Badacze wyróżniają różne typy agresji (Hanna Hamer "Psychologia społeczna", Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2005):
Agresja bezpośrednia- w kontakcie " twarzą w twarz" ( demonstrowanie wrogości).
Agresja pośrednia- gdy unikamy kontaktu z krzywdzoną osobę, jednocześnie np. szykanując ją, intrygując, plotkując itp.
Agresja przemieszczona- to pośrednie wyrażenie agresji przez skierowanie na inną osobę niż ta, która ją wywołała. Ofiary przemieszczonej agresji to " kozły ofiarne".
Agresja instrumentalna- gdy krzywdzenie człowieka, agresja przemyślana na zimno, służy innemu celowi, np. przypadkowe zabójstwo podczas napadu na bank.
Agresja emocjonalna- spontaniczny atak pod wpływem gniewu, np. zabójstwo w afekcie. Agresja może być spowodowana zaburzeniami pracy mózgu, np. miażdżycą, uszkodzeniem układu limbicznego.
Agresja werbalna i fizyczna- słowna różni się od fizycznej tym , że nie dochodzi do uszkodzenia ciała, chociaż rany zadane słowami bywają bardzo dotkliwe.
Definicje agresji obejmują szereg negatywnych zachowań, włączając w to przemoc fizyczną. Wszystkie dzieci mogą przejawiać pewne agresywne zachowania. W wieku przedszkolnym agresja ta jest zwykle skupiona na pozyskiwaniu lub odzyskiwaniu rzeczy, których pragną. Wraz z dorastaniem dzieci stosują przemoc fizyczną coraz rzadziej, zaczynają jednak przejawiać agresję werbalną, na przykład przezywać i drażnić kolegów. Zachowanie agresywne w większości wypadków nie powinno stanowić problemu, ponieważ zanika w momencie, kiedy uczą się one lepiej komunikować z ludźmi i trafniej oceniać ich intencje.
RÓŻNE FORMY AGRESJI DLA DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW
Jedną z odpowiedzi na tak postawione pytanie może być: to zależy, co rozumiemy pod pojęciem agresji. Jeśli definiujemy ją jako fizyczny bądź werbalny atak na druga osobę, to- jak dowodzi wiele źródeł- chłopcy są bardziej agresywni od dziewcząt. Jeśli jednak rozszerzymy tę definicję o pojęcie agresji w relacji obejmującej takie zachowania jak wykluczenie jednostki z grupy czy obwinianie jej o wszystko co najgorsze i dokuczanie, wtedy różnica między chłopcami a dziewczętami nie jest juz tak wielka. Naukowcy podkreślają, że o wiele mniej różnic związanych z płcią występuje w zachowaniach agresywnych w wypadku rodzeństwa. Badania wykazały również, że zarówno chłopcy jak i dziewczęta stosują w dużym stopniu przemoc fizyczną wobec rodzeństwa.
Różnice w zachowaniach obu płci pojawiają się po raz pierwszy w wieku przedszkolnym. W przedszkolach zaobserwowano silniejsze zaangażowanie w agresję słowną i fizyczną u chłopców, a także fakt, że agresja w ich zachowaniach osiągała o wiele wyższy poziom niż w wypadku dziewczynek. Istnieje przynajmniej kilka przyczyn tych różnic. Wiele badań wykazało, że chłopcy są bardziej impulsywni niż dziewczynki, co może powodować, że częściej popadają z rówieśnikami w konflikty dotyczące zabawek. Typowym przykładem takiego zachowania jest opisywane wcześniej sięganie po zabawkę drugiego dziecka. Takie postępowanie zagraża dziecku i denerwuje je, powodując konflikt. W ten sposób impulsywność chłopców może stać się początkiem sytuacji konfliktowej. Po drugie, na wynikające różnice z płci w zachowaniach mogą mieć wpływ skłonności dziewczynek do negocjacji zapobiegających przemocy. Jest to spowodowane różnicami biologicznymi oraz odmiennymi społecznymi oczekiwaniami wobec obu płci dotyczącymi okazywania emocji.
Oczekiwania społeczne zostały dobrze zilustrowane w wynikach badań pokazujących, jak różnie dorośli interpretują potencjalnie wrogie oraz agresywne reakcje dzieci, w zależności od tego, czy dotyczą one chłopców czy dziewczynek. Na przykład dorośli określali reakcję jako "agresywną", gdy obserwowali zachowanie dziewczynki. W wypadku chłopca tę samą reakcję interpretowali jako agresywną. Badania sugerują również, że rodzice odmiennie traktują dzieci w zależności od płci- czynią tak zwłaszcza ojcowie. Zwyczajowo uczestniczą w swoistej " męskiej fizycznej grze" ze swoimi synami, dlatego chłopcy znają ten rodzaj zachowań lepiej niż dziewczynki. Wyniki badań dowodzą, iż jesteśmy o wiele bardziej tolerancyjni wobec agresji chłopców niż dziewczynek. Różnica ta ma potencjalnie istotne konsekwencje dla rozwoju dzieci, ponieważ w rezultacie chłopcy o wiele rzadziej niż dziewczynki doświadczają potępienia zachowania i innych negatywnych skutków własnej agresji.
CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE AGRESJĘ
Większość dzieci bywa agresywna, zarówno fizycznie, jak i słownie. Zastanówmy się więc, dlaczego zjawisko to jest tak powszechne. Badania w tej dziedzinie skupiają się na czynnikach wywołujących przemoc, takich jak bieda, patologia, "dostępność" reakcji agresywnych i wiara w skuteczność przemocy.
Środowisko
Dzieci dorastają w zróżnicowanym otoczeniu, na które składa się najbliższa rodzina, szkoła i dzielnica, miasto, wspólnota religijna, kultura i kraj. Wszystkie te czynniki wywierają wpływ na jego rozwój. Jest ich bardzo wiele, ale skoncentrujemy się na tych, które jak wykazały badania, mają największy wpływ na rozwój młodego człowieka. Pierwszym z nim jest ubóstwo, kolejnym zaś przemoc obecną w telewizji.
Ubóstwo
Badania nad liczbą przestępstw z użyciem przemocy wykazują, że ich występowanie koncentruje się w ubogich dzielnicach miast. Nie oznacza to, że ubóstwo należy zawsze utożsamiać z przestępstwem, ale raczej, że jest ono jednym z wielu czynników ryzyka mogących zwiększyć występowanie zachowań agresywnych. Ubóstwo samo w sobie nie ma istotnego znaczenia, ale w połączeniu z innymi czynnikami ryzyka znacząco wpływa na zwiększenie poziomu agresji. Ponadto badacze, wiążąc biedę z przemocą, zadali pytanie, dlaczego w ogóle ubóstwo powinno być traktowane jako czynnik ryzyka. Zgodnie z jedną z hipotez bieda oddziałuje raczej na rodziców małych dzieci niż na nie same. To rodzice doświadczają stresu związanego z zapewnieniem swoim dzieciom godziwych warunków życia, a ubóstwo w znacznym stopniu zwiększa stres. Może to wpłynąć destabilizująco na dorosłych, na ich zdolność skutecznego kontrolowania zachowań dziecka oraz na jakość więzi rodzinnych. W ten sposób dzieci doświadczają skutków biedy pośrednio, poprzez wpływ niedostatku na zachowania rodziców. Młodzież w dzielnicach miast silnie zagrożonych patologią, stykając się z działalnością różnego rodzaju grup przestępczych oraz osób handlujących narkotykami, przejmuje negatywne wzorce. Może to wzbudzić w nich chęć dołączenia do grup rówieśników angażujących się w tego typu aspołeczne zachowania. Jest jednak oczywiste, że ubóstwo jest tylko jednym z wielu czynników wpływających na rozwój dzieci żyjących w takim otoczeniu oraz że większość nie zaangażuje się w tego typu zachowania jedynie z powodu ubóstwa swojej rodziny. Wyniki badań często wskazują, że niektórzy rodzice w biednych rejonach w bardzo zdecydowany sposób nadzorują postępowanie swoich nastoletnich dzieci, zapobiegając ich uczestnictwu w działaniach aspołecznych.
Przemoc w telewizji
Przemoc i telewizji jej wpływ na dzieci do podmiot licznych dyskusji na temat oddziaływania mediów na młodego człowieka. Badania przeprowadzone na ten temat wykazały, że agresja płynąca z ekranu ma bezpośredni wpływ na zachowanie dziecka. Oglądanie programów telewizyjnych pełnych przemocy skutkuje wzrostem agresywnych zachowań u dziecka w okresie najbliższych trzech lat. Jeśli dziecko wykazuje duży poziom agresji oraz dziecko cechujące się niskim jej poziomem przyswoją sobie tę samą "dawkę" telewizyjnych scen przemocy, to poziom ich agresji proporcjonalnie wzrośnie. Udowodniono również, że związek pomiędzy oglądaniem telewizji a przemocą opiera się nie tylko na fakcie, ale dzieci mające tendencję do zachowań agresywnych chętniej oglądają programy telewizyjne. Dzieci oglądając przemoc w telewizji, dowiadują się, że określonego rodzaju zachowanie jest akceptowane w wypadku niektórych ludzi. Staje się to w pewien sposób ich wewnętrznym usprawiedliwieniem. Innymi słowy, mogą sobie przyswajać nowe formy agresywnego zachowania, równocześnie znajdując wytłumaczenie dla tego typu zachowań (np. bo ofiara "sobie zasłużyła"). Oczywiście ekran telewizyjny nie jest jedynym źródłem agresywnych wzorców dla młodego człowieka. Bardzo ważne jest dostrzeżenie innych powodów agresywnych reakcji dziecka oraz tych kontekstów, w których może ono rozwijać swoją wiedzę o przewidywalnych skutkach przemocy.
WPŁYW RODZINY
Rozważając związek ubóstwa z ryzykiem wystąpienia agresji, wspominaliśmy, że głównym czynnikiem nacisku na dziecko może być stres, jaki wywołuje ubóstwo u jego rodziców. Wiele badań nad indywidualnymi postaciami agresji dotyczyło stosunków w rodzinie i bezpośrednich kontaktów między poszczególnymi jej członkami. Wykazują one, że czynniki, takie jak relacje rodzic- dziecko, ciepło rodzicielskie i praktyki dyscyplinujące, mogą mieć szczególne znaczenie przy przewidywaniu wystąpienia u dziecka zachowań opartych na przemocy.
Relacje rodzic- dziecko
Wszystkie dzieci pod koniec pierwszego roku życia zaczynają okazywać szczególne przywiązanie do zajmujących się nimi osób, to znaczy rodziców, rodzeństwa, opiekunek, dziadków, wujków i cioć. Ten rodzaj okazywania przez dziecko sympatii jest wyrazem podświadomego związku pomiędzy niemowlakiem i dorosłym. Tego rodzaju związek uczuciowy jest istotny dla poczucia bezpieczeństwa dziecka, a na dłuższą metę również dla tworzenia się uczucia ufności wobec innych ludzi i utrzymywania z nimi dobrych relacji. W takim związku, w którym osoba opiekująca się dzieckiem pociesza je, kiedy jest mu źle, może ono bezpiecznie badać otaczający je świat i rozwijać w sobie zaufanie do innych. Jednak niektóre dzieci pozostają w relacji, w której nie znajdują poczucia bezpieczeństwa, a w obecności osoby dorosłej nie czują się dobrze- w takich przypadkach dzieci nie są zainteresowane odkrywaniem otoczenia. Wyniki badań sugerują, że mogą one przejawiać pewne negatywne zachowania wobec innych. Nie należy jednoznacznie wiązać pozbawionego bezpieczeństwa związku uczuciowego z zachowaniami agresywnymi. Pozostawanie w takich relacjach nie musi oznaczać wzrostu poziomu agresji w wieku późniejszym, ale każdy kolejny czynnik ryzyka zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia tych zachowań.
Ciepło rodzicielskie
Natura związku uczuciowego pomiędzy rodzicem i dzieckiem mówi nam wiele o ich wzajemnych relacjach. poziom "ciepła" okazywanego przez rodziców jest kolejnym czynnikiem mającym wpływ na zachowanie dziecka. Badania sugerują, że brak matczynego uczucia wiąże się z podwyższonym poziomem problemów z zachowaniem. Badania podkreśliły ten aspekt, dowodząc, że matki bardzo uczuciowo związane ze swoimi dziećmi nie miały później z nimi problemów.
Praktyki dyscyplinujące
Rodzice dzieci agresywnych, aby poradzić sobie z pociechami, zwykle stosują więcej środków przymusu, na przykład kary fizyczne, a o wiele mniej innych metod, takich jak rozmowa czy przekonywanie. Dla teoretyka nauk społecznych jest to wskazówka mówiąca, że w takich sytuacjach mogą wystąpić dwa aspekty modelujące zachowanie. Po pierwsze, rodzice sami doprowadzają do tego typu zachowań u dzieci, które tylko powtarzają to, co same widzą. Po drugie, rodzice wchodzą z dzieckiem w konflikt, który jedynie wzmaga agresję. Badania dowiodły, że w rodzinach, w których są agresywne dzieci, zwykle można dostrzec wzorzec powodujących konflikt relacji, nazywany "procesem przymusu w rodzinie". Rodziny te charakteryzuje słaba wymiana myśli lub negatywnych reakcji. Rodzice zwykle marnują czas na ciągłe karcenie dziecka, zakazywanie mu czegoś lub grożenie w odpowiedzi na jego płacz, skargę, czy nieposłuszeństwo, czym wywołują frustrację. W otoczeniu takim agresja wykorzystywana jako środek służący powstrzymywaniu negatywnych zachowań dziecka. Na przykład dziewczynka drażni się ze starszym bratem, który bije ją po to, by przestała, a to powoduje, że matka bije syna za to, że uderzył siostrę. Wzorzec ten został opisany jako restrykcyjny, ponieważ członkowie rodziny osiągają swoje cele za pomocą gróźb, poleceń i innych środków przymusu, zamiast posłużyć się prospołecznymi, pozytywnymi sposobami, Młodzi ludzie traktowani tak w domu reagują agresywnie również w innym otoczeniu i często w późniejszym życiu zachowują się aspołecznie. Na drugim biegunie zachowań rodzinnych możemy umieścić model wzmacniający zachowania pozytywne związany z brakiem agresywnych zachowań u dzieci.
TŁUMIENIE ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH
Trening umiejętności rodzicielskich rozpoczyna się od nauczenia rodziców rozpoznania, definiowania i obserwowania agresywnych zachowań u dziecka. Do terapii włącza się elementy wzmocnienia i kary. Sugeruje się szereg nagród i kar, takich, które najlepiej odpowiadają wiekowi i temperamentowi dziecka. Nagrody powinny mieć formę słowną i zawierać pochwały i pozytywne uwagi odnośnie zachowania. Najważniejsze w tym ćwiczeniu jest to, by rodzice umieli stosować łagodne kary, by uniknąć sytuacji, w której kara sama w sobie będzie stanowić problem. Rodzice powinni notować agresywne zachowania dzieci, tak aby byli w stanie stwierdzić, czy ich starania przynoszą zamierzony efekt. Badania dowodzą, że wykorzystywanie przez terapeutę tej strategii prowadzi do znacznego zredukowania negatywnych zachowań oraz że pozytywne zmiany są trwałe.
Trening umiejętności rozwiązywania problemów zwykle opiera się na indywidualnej pracy pedagoga z nastolatkiem bądź z małą grupą dzieci. Terapeuta przedstawia rysunki bądź opowiada historie z udziałem innych dzieci. Zarówno obrazki jak i historie są opracowane tak, żeby wciągnąć dzieci do dyskusji na temat postępowania innych ludzi i przewidywania konsekwencji ich zachowań. Historie i obrazki pomagają również zastanowić się nad skutkami stosowania agresji wobec przedstawionych osób.
WSKAZÓWKI DLA RODZICÓW
Rozwiązywanie problemów.
Dzielenie się może być trudne dla dzieci w każdym wieku, wiec nie ma się co dziwić, jeśli w otoczeniu rówieśników wybuchnie jakiś konflikt. Z pewnością trzeba zachęcać dzieci do dzielenia się z innymi, jednak kiedy wybuchnie konflikt, należy odłożyć na bok jedną lub dwie szczególnie ważne zabawki. Za każdym razem kiedy dziecko użycza swojej zabawki innym dzieciom należy go pochwalić.
Negocjacje
Za pomocą modelowania trzeba zachęcać dziecko do słownego negocjowania swoich warunków. Ważna jest rozmowa z dzieckiem o różnych sposobach rozwiązywania konfliktu bez uciekania do agresji. Nakłonić go do przemyślenia nad konsekwencjami, które pociąga za sobą agresywne zachowanie, jak bardzo można zranić drugiego człowieka.
Przemoc w telewizji
Rodzic powinien sprawdzać jakie programy regularnie ogląda jego dziecko. Należy zabronić oglądania filmów pełnych przemocy i wytłumaczyć mu dlaczego nie powinno tego robić. Wyjaśnić mu, że programy telewizyjne nie pokazują prawdziwych skutków agresji wobec innych ludzi.
LITERATURA:
1. Ackerman R. J., Pickering S. E. „Zanim będzie za późno. Przemoc i kontrola w rodzinie”, Gdańsk 2002.
2. Brzezińska A., Hornowska E. „Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy”, Warszawa 2007.
3. Guerin S., Hennessy E. „Przemoc i prześladowanie w szkole”, Gdańsk 2004.
4. Hamer H., „Psychologia społeczna”, Warszawa 2005.
9