Problematyka poetyki Arystotelesa (poezja, odmiany poezji, mimesis, katharsis, cechy tragedii, cechy epopei, porównanie obu odmian poezji.
Poezja i jej odmiany w Poetyce Arystotelesa
POEZJA- to sztuka poetycka, czyli trwała poetycka dyspozycja do opartego na trafnym rozumowaniu tworzenia. Poezja jest sztuką naśladowczą. Oprócz poezji do sztuk mimetycznych A. zalicza: - plastykę, - taniec, - muzykę.
Sztuk poetyckie, czyli naśladowcze to: - epopeja, - tragedia, - komedia, - dytyramb, - muzyka na aulos (flet) i cytrę
Sztuki te różnią się środkami, sposobami i przedmiotami naśladowania.
A. wyróżnia następujące środki naśladowania (w sztuce słownej): - rytm, - melodia, - słowo
Najważniejsze było to, że sztuka poetycka naśladuje. Forma nie była istotna.
Przedmioty naśladowania:
- postacie, które sztuka przedstawia lepszymi, niż są w rzeczywistości - upiększanie rzeczywistości (Homer i tragedia antyczna),
- postacie, które sztuka przedstawia gorszymi, niż są w rzeczyw. - karykatura (komedia antyczna).
Sposoby naśladowania, czyli forma podawcza:
-opowiadanie - wcielenie się w inna postać (Homer) lub we własnym imieniu (dytyramb),
-oddanie głosu postaciom (dramat)
Podział poezji na jej odmiany opiera się na kategorii gatunków, nie ma kategorii rodzajów. Brak tu liryki jako twórczości pieśniowej, bo nie ma ona podstawowej, istotnej cechy twórczości poetyckiej - nie jest mimetyczna.
Geneza sztuki poetyckiej, tj. literatury pięknej:
-naturalna zdolność człowieka do naśladowania,
-naturalne odczuwanie melodii, rytmu,
-odczuwanie przyjemności z dzieła mimetycznego.
Bardziej interesowało Arystotelesa dobro w sztuce i poezji rozumiane jako ich pożyteczność, niż antyczne i poetyckie piękno (cecha sama w sobie, rodząca estetyczną przyjemność).
Piękno równało się wielkości połączonej z ładem, porządkiem i proporcją
Poezja – rozumiana jako twórcze działanie, przypomina proces naturalny. Poeta jako podmiot owego działania (procesu naturalnego) staje na miejscu natury, dlatego działalność jego uzależniona jest od „dobrej natury”, czyli wrodzonych predyspozycji do tworzenia (inaczej mówiąc talentu).
Katharsis i mimesis w Poetyce Arystotelesa
Mimesis - od funkcji mima (gra, akcja), jedyna kategoria, łącząca poezję i twórcze naśladowanie. Twórczo naśladując przyrodę, można ja przedstawić taką, jaka jest lub brzydszą. Zdarzenia przedstawione nie są realne (rzeczywiste), a możliwe na zasadzie prawdopodobieństwa i konieczności. Twórca może przedstawić rzeczywistość taką, jaka jest, ale też taka jaka powinna być lub nawet taką, której nie ma, a jej istnienie w realnym świecie jest niemożliwe. Naczelną zasadą jest tylko zasada prawdopodobieństwa- eliminacja przypadkowości w doborze i układzie elementów świata przedstawionego. Staje się on dzięki mimetyczności autonomiczny (odmienny ontycznie od realnego).
PROCES MIMETYCZNY - tworzenie świata przedstawionego, co nie jest równoznaczne z kopiowaniem rzeczywistości. Zatem mimesis - jest to rzeczywistość przedstawiona w dziele sztuki; dziś nazwalibyśmy to fikcyjnością.
Z Poetyki Arystotelesa:
W rozumieniu sposobu naśladowania (mimesis) Arystoteles idzie za tradycją platońską. U Platona mimesis to kopiowanie, tworzenie lustrzanego odbicia rzeczywistości. Wg Platona lit-ra dzieli się na: - dramat (właśnie on najbardziej interesował Arystotelesa); - epikę (gdzie poeta się nie wypowiada); - lirykę (poeta mówi o swoich uczuciach)
U Arystotelesa dramat jest pojęciem nadrzędnym, w nim zawiera się zróżnicowanie gatunkowe (Arystoteles wyróżniał kategorie gatunkowe i rodzajowe): tragedia (uważał, że ona jest najwyższym tworem procesu mimetycznego), komedia i dramat satyrowy.
A. nie używa słowa epika, tylko epos jako poemat heroikomiczny. Sporadycznie go przywołuje w swoim dziele i prawie wcale nie poświęca uwagi liryce.
Naśladownictwo – wg Arystotelesa – to pokrewieństwo rodzajowe, różnica gatunkowa. Dramat wyróżnia się techniką (środkami poetyckimi), tragedię i komedię różnią przedmioty naśladownictwa. Tragedia przedstawia poważnych bohaterów. Zasada prawdopodobieństwa pozwala wyeliminować wszelką przypadkowość w doborze przedstawionego świata, który jest autonomiczny, zbudowany ze składników:
-przedmiotów naśladowania,
-środków, czyli tworzywa, jakim posługuje się naśladowca,
-sposób, forma, w jakiej przebiega proces naśladowczy,
Naśladować można na trzy sposoby:
kiedy osoby naśladowane są lepsze niż w rzeczywistości (tragedia)
kiedy są takie same jak w rzeczywistości
kiedy są gorsze niż w rzeczywistości (komedia)
Umiejętność naśladowania nie jest tym samym co tworzenie przez sztukę wiernego obrazu rzeczywistości, to raczej przedstawienie w sposób artystyczny
Arystoteles próbował pokazać pochodzenie etniczne gatunków, odwołując się do genezy wyrazów komedia, tragedia, dramat:
Komedia – od ‘koma’ – nazwa jednostki administracyjnej w Sparcie
Tragedia – oznacza ‘działanie’, utworzona została z dytyrambu – utworu poetyckiego, gatunkowego, podporządkowanego liryce. Dytyrambem pisano pieśni kultowe, religijne ( -amb oznacza wyraz, który jest archaizmem greckim). Arystotelesowska definicja tragedii: jest ona naśladowaniem za pomocą postaci działających.
Komedia i tragedia maja, wg A., wspólne źródło – kult dionizyjski (Grecja)
Tragedia jest po to, mówi A., by wywoływać katharsis.
KATHARSIS - kategoria psychologiczna, ściśle związana z tragedią, która w czasie oglądania ma wzbudzić litość i trwogę (= współczucie i strach) i przez to „oczyszczać” te uczucia. Oczyszczanie to ma dokonywać się przez przeżycie litości (nad postacią szlachetną, cierpiącą niesłusznie) i trwogi (przez wczucie się w los postaci, który może się nam przydarzyć). Litość i trwogę w tragedii może wzbudzić: - widowisko (gorszy sposób), - układ zdarzeń, fabuła (lepszy sposób).
Wymienia następujące cechy bohatera tragicznego:
szlachetność – zarówno kobieta jak i niewolnik mogą mieć taką cechę;
stosowność - męstwo przypisane zostało wyłącznie mężczyźnie;
podobieństwo
interwencja nadprzyrodzona, irracjonalna – nie podoba się Arystotelesowi, chyba że poza planem wyobrażeń
zawiązanie tragedii (przedakcja) – składnik ten zyskiwał coraz bardziej na znaczeniu
rozwiązanie – następuje przed końcem akcji tragicznej
cechy tragedii, cechy epopei, porównanie odmian( epos i tragedia w Poetyce Arystotelesa)
Wykład o tragedii rozpoczyna Arystoteles w 6 rozdziale Poetyki. Za najbardziej tragicznego poetę A. uważał Eurypidesa (stworzył on 17 tragedii), chociaż podkreślał, że nawet on popełnia pewne błędy. Opinia A. jest charakterystyczna dla jego czasów, ponieważ Eurypides wtedy był bardzo popularny.
Pierwotną postacią tragedii była tragedia chóralna, w której przewodził chór. Następnie Sofokles dodał do tego trzeciego aktora i dekoracje sceniczne, a także ograniczył rolę chóru.
Wyróżniał A. cztery odmiany tragedii:
etyczna;
patetyczna – wyrażała cierpienie, pathos (pathos – trzeci składnik fabuły; bolesne lub zgubne zdarzenie np. naoczne przedstawienie zabójstwa, śmierci, rozpaczy)
?
widowiskowa – następowało tu oddzielenie partii chóralnych, chór coraz mniej pełnił funkcje aktorską; partie chóru stają się luźnymi wstawkami.
A. wyodrębnił składniki tragedii (ilościowe):
partie chóralne: - stasima – pieśń stojącego chóru;
- parodos – pieśń maszerującego chóru;
- eksodos – pieśń chóru na odejście;
partie dialogowe (aktorskie): - epeithodion – epizod;
Składniki te, wg A., występują w każdym utworze tragicznym, ale w różnych ilościach w stosunku do siebie.
Określa tragedię jako naśladowcze przedstawienie akcji (wtedy fabuła [mythos] jest najważniejsza).
Fabuła dla A. jest odpowiednio długa, jeśli w jej ramach jest możliwe przejście: w tragedii - ze szczęścia w nieszczęście przez zbłądzenie; a w komedii- z nieszczęścia w szczęście.
Akcja z kolei ma być:
- poważna (bo świat przedstawiony w tragedii jest lepszy, niż rzeczywisty)
- skończona (zamknięta całość: musi mieć początek, środek i koniec)
- posiadająca odpowiednie wielkości (taka, która jest łatwa do zapamiętania w całości)
- język ma być ozdobny (zasada decorum – sposób mówienia w danej sytuacji) i odmienny w różnych częściach dzieła (zróżnicowanie na partie mówione i śpiewane - autor mówi od siebie, daje głos postaciom, forma dramatyczna a nie narracyjna);
- czymś w rodzaju oczyszczenia duszy z uczuć (katharsis) przez wzbudzenie litości i trwogi
U A. dramat jest pojęciem nadrzędnym, w nim zawiera się zróżnicowanie gatunkowe (poeta wyróżniał kategorie gatunkowe i rodzajowe): tragedia (uważał, że ona jest najwyższym tworem procesu mimetycznego), komedia i dramat satyrowy.
Tragedia przedstawia poważnych bohaterów. Wymienia następujące cechy bohatera tragicznego:
szlachetność – zarówno kobieta jak i niewolnik mogą mieć taką cechę;
stosowność - męstwo przypisane zostało wyłącznie mężczyźnie;
podobieństwo
interwencja nadprzyrodzona, irracjonalna – nie podoba się Arystotelesowi, chyba że poza planem wyobrażeń
zawiązanie tragedii (przedakcja) – składnik ten zyskiwał coraz bardziej na znaczeniu
rozwiązanie – następuje przed końcem akcji tragicznej
Arystoteles próbował pokazać pochodzenie etniczne tragedii, odwołując się do genezy wyrazu:
Tragedia – oznacza ‘działanie’, utworzona została z dytyrambu – utworu poetyckiego, gatunkowego, podporządkowanego liryce. Dytyrambem pisano pieśni kultowe, religijne ( -amb oznacza wyraz, który jest archaizmem greckim). Arystotelesowska definicja tragedii: jest ona naśladowaniem za pomocą postaci działających.
Komedia i tragedia maja, wg A., wspólne źródło – kult dionizyjski (Grecja)
Tragedia jest po to, mówi A., by wywołać katharsis.
KATHARSIS - kategoria psychologiczna, ściśle związana z tragedią, która w czasie oglądania ma wzbudzić litość i trwogę (= współczucie i strach) i przez to „oczyszczać” te uczucia. Oczyszczanie to ma dokonywać się przez przeżycie litości (nad postacią szlachetną, cierpiącą niesłusznie) i trwogi (przez wczucie się w los postaci, który może się nam przydarzyć). Litość i trwogę w tragedii może wzbudzić: - widowisko (gorszy sposób), - układ zdarzeń, fabuła (lepszy sposób).
Tragedia składa się:
Fabuły (mythos) - najważniejsza, ponieważ celem tragedii jest naśladowanie akcji, tworzy ona oś zdarzeniową
Charakteru postaci (ethe) - zespół cech wewnętrznych postaci, popychający je do działań
Myślenia (dianoia) - jest ono też głównym celem ( zdolność wyrażania w mowie tego, co w danej sytuacji jest istotne, tym zajmuje się Retoryka);
Wyrazu/ języka/ stylu/ warstwy językowej (leksis) - kompozycja słowna, posiadająca formę wiersza i dialogu- związana z formą języka.
Śpiewu (melopeia) - najważniejsza ozdoba tragedii, nie jest elementem przebiegu zdarzeń, nie łączy się z postaciami.
Optyki/widzialnego świata/dekoracji (opseos kosmos) - najluźniej związany ze sztuką poetycką element, wykorzystywany przede wszystkim wtedy, gdy fabuła jest słabo napisana, ponieważ odbiorcy lubią efekty widowiskowe. Jest ono dość konwencjonalne.
A. jest zwolennikiem JEDNOŚCI AKCJI (o jedności miejsca i czasu nie mówi bezpośrednio). W swoim dziele nie używa słowa epika, tylko epos jako poemat heroikomiczny. Sporadycznie go przywołuje, natomiast liryce prawie wcale nie poświęca uwagi.
Tragedia zasługuje na wyższą ocenę niż epopeja. Tragedia posiada nie tylko wszystkie składniki epopei, lecz nadto bardzo istotny element śpiewu i widowiska, dzięki którym sprawia najżywszą przyjemność. Równą żywość oddziaływania posiada przy tym tragedia i czytana, i wystawiana na scenie. Poza tym osiąga ona cel naśladowania mając mniejsze rozmiary. Przyjemniejsza jest rzecz zwarta niż rozcieńczona potokiem czasu. Tragedia osiąga swój cel w sposób doskonalszy.
A. działa pod prąd myślenia Greków, którzy uważali działa Homera za najwybitniejsze.