tłum. Kazimierz Leśniak

1. Substancja jako pierwsza kategoria bytu

Słowo byt może oznaczać: istotę, określoną rzecz (tode ti), jakość albo ilość, albo każdy tego rodzaju predykat. Najważniejsze znaczenie to istota - czyli substancja. Istota to jest odpowiedź na pytanie "czym rzecz jest" - np. człowiekiem; a nie np. gdy pytamy o jakość rzeczy: wtedy jest dobra, zła czy jakaś inna. Stanom takim jak "chodzić" czy "być zdrowym" przysługuje substrat - który jest substancją i rzeczą jednostkową. Zatem to, co istnieje przed wszystkim innym i co nie jest własnością niczego, lecz po prostu istnieje, powinno być substancją.

Podobnie wiele znaczeń ma wyraz "pierwsze". Substancja jest pierwsza pod każdym względem: pojęciowym, poznawczym i czasowym. Żadna inna kategoria nie może istnieć oddzielnie, a substancja tak. Jest pierwsza według pojęcia (definicji), albowiem w pojęciu każdej rzeczy musi być obecne pojęcie substancji. Jest pierwsza pod względem poznawczym, gdyż wtedy dopiero dobrze znamy rzecz, gdy wiem czym ona jest, a nie: jaka ona jest. Wg Arystotelesa na pytanie: czym jest substancja próbowali odpowiedzieć wszyscy filozofowie.

2. Różne poglądy na substancję

Przedsokratycy przyjmowali jedną substancję, tj. substancję zmysłową. Platon przyjął trzy rodzaje substancji: dla idei, dla przedmiotów matematycznych oraz dla ciał zmysłowych. Jeszcze więcej substancji wymienił Speuzyppos.

3. Substancja jako substrat

Wyraz substancja ma przynajmniej cztery różne znaczenia: 1) istota (czyli forma), 2) ogół (powszechnik), 3) rodzaj, 4) substrat (podmiot). Substrat [podmiot] jest to coś, o czym wszystkie inne predykaty są orzekane, podczas gdy on sam nie może już być orzekany o niczym. (...)W pewnym sensie substratem nazywa się materię, w innym formę, w trzecim połączenie obydwu. Forma jest wcześniejsza od materii i byt przysługuje jej w większym stopniu.

Materia to jest to, co samo przez się nie jest ani określoną rzeczą, ani nie jest ilością, ani żadną inną kategorią określającą byt.

Kategorie inne niż substancja są orzekane o substancji, a substancja - o materii.

W poznawaniu rzeczy zaczyna się od tego, co najbardziej poznawalne, a kończy na tym, co mniej poznawalne.

4. Istota rzeczy i definicja

Istotą każdej rzeczy jest to, dzięki czemu rzecz jest rzeczą samą przez się.

Definicja istoty rzeczy to taka definicja, w której nie występuje sam wyraz, lecz wyrażone jest jego znaczenie.

Wyrazem "szata" określa się połączenie substancji z innymi kategoriami. "Bycie szatą" nie ma istoty - istota indywidualna przysługuje tylko substancjom. Dlatego istnieje istota tylko tych rzeczy, których pojęcie jest definicją. Zaś definicję może mieć tylko to, co istnieje samo przez się - nie może jej mieć to, co jest dodane do podmiotu jako predykat.

"Jest" przysługuje wszystkim kategoriom, ale nie w tym samym stopniu; substancji przysługuje w sposób pierwotny, a kategoriom w sposób wtórny; tak też istota przysługuje substancji bezwarunkowo, a w sposób ograniczony innym kategoriom.

Podsumowując, "definicję może mieć tylko to, co istnieje samo przez się; nie może jej mieć to, co jest dodane do podmiotu jako predykat" (komentarz nr 14), a później: "z argumentacji (...) wynika, że istnieje definicja: a) substancji, b) innych kategorii, c)wyrazów złożonych, jak np. człowiek biały, d) (...) par utworzonych z atrybutów wraz ze swym podmiotem". Tylko że definicje rzeczy innych niż substancja są definicjami w inny sposób (bo przysługuje kategoriom w sposób ograniczony).

5. O definicji i istocie przedmiotu z właściwym atrybutem

Atrybuty istotne to takie, w których występuje albo pojęcie, albo nazwa przedmiotu, którego są atrybutem, i które nie mogą być wyjaśnione bez niego. Np. "biały" może być bez człowieka, ale "żeńskie" nie może być bez zwierzęcia.

Non wypukły to będzie "nos nos-wklęsły".

Podsumowując: albo tylko substancja posiada istotę i definicję, albo "istota" i "definicja" są wieloznaczne, i przysługują kategoriom i złożeniom w innym sensie.

6. Tożsamość rzeczy z istotą

Żadna rzecz nie różni się od własnej substancji, a istota jest substancją każdej rzeczy.

Pytanie: czym różni się substrat - to, o czym się orzeka, a co nie jest orzekane o niczym - od istoty - tego, czym bywszy, jest się? A jeśli substrat nie jest orzekany o niczym, to w jakim znaczeniu substancja jest orzekana o materii (skoro substrat to jedno ze znaczeń substancji)?

Także w przypadku rzeczy samoistnych, jak np. Idee substancja musi być identyczna z istotą. Gdyby tak nie było, to 1) nie mogłoby być wiedzy o Ideach, bo wiedza o każdej rzeczy polega na poznaniu jej istoty; 2) istoty nie będą bytami (chyba dlatego, że istota to jest to, czym bywszy jest się - no a jak się tym nie jest, to się w ogóle nie jest (bytem)).

Dalej: dobro musi być jednym z istotą dobra, a piękno z istotą piękna - bo inaczej dobro nie byłoby dobrem, a piękno pięknem.

7. Powstawanie i jego odmiany

To, co powstaje, powstaje albo z natury, albo przez sztukę, albo spontanicznie. (...) Wszystko powstaje dzięki czemuś, z czegoś i staje się czymś.

(...) każda bowiem rzecz może istnieć lub nie istnieć, a zdolność ta jest materią w każdej.

Wytwory sztuki to te wytwory, których forma jest w duszy artystów.

Jedna część wytwarzania to myślenie, a druga to działanie.

(...) nic nie może powstać, jeżeli czegośprzedtem nie było. Ta część rzeczy, która istnieje, zanim one zaistnieją, to materia. Materia występuje jako element w definicji rzeczy, np. spiżowe koło. Jednocześnie pewne rzeczy nie są swoją materią, ale są z niej, np. posąg jest z kamienia, a nie jest kamieniem.

8. Wieczność materii i formy

Wszystko, co powstaje, powstaje albo wskutek czegoś, albo z czegoś, albo staje się czymś.

Forma nie powstaje, ale powstaje całość utworzona z niej i z materii. Przy tym forma to jakość rzeczy a nie określona rzecz poszczególna. Wg Arysoteltesa idee są zatem zupełnie niepotrzebne, by wyjaśnić powstawanie rzeczy - bo to czynnik tworzący (aktualizujący) jest przyczyną formy w materii.

9. Powstawanie samorzutne i powstawanie w różnych kategoriach

Jedne rzeczy powstają samorzutnie, a inne przez sztukę - dzieje się tak dlatego, że w pierwszym przypadku materia może poruszać się sama, a w drugim nie może.

10. Części formy są częściami definicji

Czy pojęcie części musi się znajdować w pojęciu, czy nie? Np. pojęcie zgłoski zawiera litery, jednak pojęcie koła nie zawiera odcinków, choć zgłoska zawiera litery, a koło odcinki.

Wyraz "część" jest (niespodzianka) wieloznaczny.

Części materialne są poźniejsze - np. palec jest częścią człowieka, zatem człowiek jest wcześniejszy; półkole jest późniejsze od koła, bo do niego się odnosimy w definicji. Inaczej z częściami pojęcia i substancji; np. substancją zwierząt jest ich dusza, i części duszy są wcześniejsze od organizmu żywego.

Część to może zatem być albo część formy=istoty, albo część całości złożonej z formy i materii, albo część samej materii. Tylko części formy są częściami definicji. Definicje istnieją tylko dla pojęć ogólnych, a nie dla konkretnych przedmiotów, które można poznać tylko przez myślenie intuicyjne lub postrzeżenie zmysłowe. Materia jest niepoznawalna. Jest natomiast albo postrzegalna zmysłowo - np. brąz, albo wyobrażalna -np. przedmioty matematyczne.

11. Części formy i części rzeczy złożonych

Spiż nie jest częścią formy koła, bo może być koło drewniane czy z brązu. Podobnie forma człowieka nie tkwi zawsze w ciele i kościach, choć nie można jej przenieść na inną materię - niemożliwe jest jej oddzielenie.

Dlaczego półkola są częściami koła, a nie są częściami definicji koła? Dlatego, że są one częściami koła zmysłowego, a nie ogólnego, którego dotyczy definicja.

Istnieją dwa rodzaje materii: materia zmysłowa i materia jako przedmiot myśli.

Fizyka = filozofia druga.

12. Jedność przedmiotu definiowanego

Człowiek - zwierzę lądowe dwunożne nieopierzone.

Czemu jest tak, że "zwierzę dwunożne" to jest jedność, a nie wielość, skoro "dwunożne" nie uczestniczy w "zwierzęciu" (a wtedy coś jest jednością, gdy jedno uczestniczy w drugim) - bo rodzaj (genus proximum) nie może uczestniczych w swych różnicach (differentia specifica).

Definicja składa się z różnicy i rodzaju - genus proximum i differentia specifica.

Metoda podziału. Podział - wprowadzanie różnic - postępuje aż dojdziemy do gatunków bez różnic (np. zwierzę obdarzone nogami - zwierzę posiadające racice - itd., czyli u człowieka to będzie "dwunożne"), i ta ostatnia różnica, to będzie forma i substancja tej rzeczy.

13. Powszechniki nie mogą być substancjami ani elementami substancji

Powszechnikiem jest to, co z natury przysługuje wielości, zatem powszechnik nie może być substancją, bo ona, jeśli jest właściwa jakiejś rzeczy, to nie jest właściwa żadnej innej - dlatego jest jej istotą. Ponadto substancja nie jest orzekalna o jakimś przedmiocie, a powszechnik zawsze jest.

14. Idee nie są substancjami

Jeżeli "zwierzę" w "człowieku " i w "koniu" jest tym samym, to będą mu równocześnie przysługiwać odrębne atrybuty. A jeśli jest czymś innym, to powstanie nieskończoność gatunków. Do tego "zwierzę samo w sobie", którego istotą jest zwierzęcość, musiałoby istnieć poza zwierzęciem - jak to możliwe?

15. Indywidua i Idee nie są definiowalne.

Formy nie ulegają powstawaniu ani niszczeniu: np. gdy powstaje dom, to powstaje dom poszczególny, a nie forma domu.

Nie może być definicji ani dowodu dla rzeczy zmysłowych, ponieważ nie może istnieć definicja ani dowód tego, co może być inne, niż jest.

Nie można definiować żadnej Idei, bo Idea jest jednostkowa i nie może istnieć oddzielnie.

16. Części przedmiotów zmysłowych są tylko potencjami. Jedność i Byt nie są substancjami

A nie są, bo nic, co jest wspólne rzeczom, nie jest substancją.

Żaden powszechnik nie jest substancją i żadna substancja nie składa się z substancji.

17. Substancja jest formą

Substancja jest zasadą i przyczyną.

Pytając o coś: dlaczego, pytamy, dlaczego coś jest jakimś, a nie, dlaczego jest sobą, bo to jest pytanie bez sensu. Odpowiedzią mogłoby być tylko "Ponieważ każda rzecz jest nieodłączna od siebie samej".

Przyczyna sprawcza jest poszukiwana w przypadku powstawania i ginięcia, a przyczyana celowa również w przypadku bytu. Pytając "Dlaczego ta oto rzecz jest człowiekiem", szukamy przyczyny, dzięki której materia jest określoną rzeczą - czyli substancji rzeczy (czyli formą, czyli pierwszą przyczyną bytu).