Adam Chmielewski, Filozofia Poppera. Analiza krytyczna, Wrocław 1995.

Bryan Magee, Popper, Warszawa 1998.

Karl Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Warszawa 2010.

Platon (a Sokrates) w wizji Poppera

Popper uważa opis demokracji z Państwa za nieuczciwy. Platon utożsamia swobodę z bezprawiem, wolność z samowolą, a równość wobec prawa z rozprzężeniem. Demokratów nazywa marnotrawnymi i kutwami, ludźmi bezczelnymi, bezwstydnymi i nieznającymi praw, wściekłymi i przerażającymi drapieżnikami itd.… W takim państwie nauczyciel boi się uczniów i zaczyna im pochlebiać – Platon, głowa Akademii, wkłada te słowa w usta Sokratesa, zapominając, że ten ostatni nigdy nie był nauczycielem i nawet jako starzec nie robił wrażenia ani kwaśnego, ani despoty. Nie dążył do zniżania się do młodych, lecz przeciwnie: traktował ich, między innymi i młodego Platona, jak towarzyszy i przyjaciół.

Ideałem Platońskim był ustrój Sparta, choć zbyt wielki nacisk kładła na gimnastykę. Dla Aten Platon jednak proponuje (to z punktu widzenia polityka) zduszenie wszelkiego wykształcenia humanistycznego poprzez wierne naśladowanie przykładu Sparty, gdzie wszelkie sprawy literatury podlegały ścisłej kontroli państwa. Nie tylko poezja, ale również muzyka w wąskim znaczeniu tego słowa powinna podlegać ścisłej cenzurze: celem obu powinno być jedynie umacnianie stabilności państwa przez wpajanie młodzieży dyscypliny klasowej i przygotowywanie jej do służby interesom klasowym. Platon nawet zapomina, że funkcją muzyki jest wyrabianie w młodzieży łagodności, ponieważ domaga się tylko takich form muzycznych, które czyniłyby młodzież dzielniejszą, to znaczy bardziej bezwzględną.

Zasada polityczna determinująca kształcenie duszy, tj. utrzymanie stabilności państwa, określa również kształcenie ciała. Cel jest również spartański. Podczas gdy w Atenach kładziono nacisk na wszechstronne wykształcenie obywateli, Platon domaga się, by klasa rządząca była kształcona na zawodowych wojowników, zawsze gotowych uderzyć na wew. czy zew. wroga. Dwukrotnie podkreśla, że dzieci obojga płci „trzeba wyprowadzać konno na wojnę, niech się przyglądają, a jeżeliby gdzieś było bezpiecznie, to ich podprowadzić blisko i niechby kosztowani krwi jak szczenięta”.

Taki jest w skrócie Platona teoria państwa idealnego i najstarszego.

Filozof-król

Kontrast między poglądami Platona i Sokratesa jest jeszcze większy. Platon przejął od Sokratesa definicję filozofa. „Więc kogo nazywamy filozofem? Tych co kochają się w oglądaniu prawdy”. Platon jednak pozwala suwerenowi dla dobra państwa posługiwać się kłamstwem: „(…) jeżeli w ogóle ktokolwiek, to rządzący mają prawo kłamać; albo w stosunku do wrogów, albo do własnych obywateli (…)”.

Stwierdza się, że apel do zasady kolektywnej użyteczności jest ostatecznym kryterium moralnym. Moralność totalitarna unieważnia wszystko, nawet definicję, ideę filozofa. Ale „jeśli rządzący schwyta kogoś z obywateli na kłamstwie… to go ukarze, bo on wprowadza do państwa, jak do okrętu, praktyki wywrotowe i zgubne”. Tylko w tym, mówi Popper, dość nieoczekiwanym znaczeniu, rządzący Platona są miłośnikami prawdy, czyli słuchaczami oraz twórcami propagandy, np., wg Poppera, rasistowskiej w Micie o Metalach w Człowieku i o Zrodzonych z Ziemi.

Mówi Sokrates w Państwie:

„A czy byłoby to możliwe, żebyśmy tak wybrali jeden z fałszów wskazanych, o których się niedawno mówiło; gdyby tak wybrać jakiś lepszy i tym fałszem wpłynąć przede wszystkim na samych rządzących, a jeśli by nie szło, to na resztę państw?”

Argumentując w ten sposób można wykazać, że Platon był konwencjonalistą.

O dualizmie faktów i decyzji. Natura i konwencja

Jedną z charakterystycznych cech magicznej postawy pierwotnych plemiennych lub „zamkniętych” społeczeństw jest to, że żyją one w zaklętym kręgu niezmiennych tabu, praw i zwyczajów, które uważają za równie konieczne, jak wschód słońca, pory roku czy podobne oczywiste prawidłowości przyrody. Dopiero wraz z upadkiem magicznego, zamkniętego społeczeństwa można było zrozumieć różnicę między naturą a społeczeństwem.

Popper wyróżnia:

prawo naturalne – opisuje ścisłą, niezmienną regularność, która albo faktycznie zachodzi w przyrodzie (i w tedy prawo jest zdaniem prawdziwym), albo nie zachodzi (prawo jest fałszywe); niepewność w tym względzie czyni prawo hipotezą;

prawo normatywne – bez względu na to, czy jest aktem prawnym, czy nakazem moralnym, może być narzucone przez człowieka; może być uznane za dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne, możliwe do przyjęcia lub nie, i tylko w przenośni można je uznawać za prawdziwe lub fałszywe, ponieważ nie opisuje ono faktu, lecz ustala zasady naszego postępowania.

Dualizm natury i konwencji, faktów i decyzji, wg Poppera, powstał wtedy, gdy społeczności pierwotne spotykały się z coraz to większą liczbą odmiennych porządków bytowych oraz kiedy następował wzrost ludności.

Wiedza

Jedynym dostępnym sposobem uczenia się we wszystkich dziedzinach wiedzy jest metoda prób i błędów, to znaczy popełnianie błędów i wprowadzanie ulepszeń.

„To, co nazywam postawą racjonalizmu, można zdefiniować tak: «Sądzę, że mam rację, ale być może, że się mylę i może ty masz rację, w takim razie poddajmy to pod dyskusję, gdyż w ten sposób znajdziemy się prawdopodobnie bliżej prawdziwego zrozumienia niż wtedy, gdyby każdy z nas upierał się, że to on ma rację»”.

W tej sytuacji spotkania dwóch ludzi można zająć co najmniej dwa stanowiska. Jedno to nieargumentacyjna postawa, przyjęta w celu przekonania drugiej strony do własnych racji. Wynika najczęściej z głębokiego przeświadczenia, że jest się posiadaczem świętej, a więc niepodważalnej prawdy, a z natury takiego poczucie wynika, że nikt inny racji mieć nie może. Popper odrzuca taką postawę – postawę autorytaryzmu, zarówno w nauce, jak i w życiu społecznym. Proponuje w zamian postawę sokratejską, argumentacyjną i samokrytyczną, która zakłada pewien stopień intelektualnej pokory. Rodzi się ona ze świadomości, że nie jesteśmy wszechwiedzący i że większość naszej wiedzy zawdzięczamy innym.

Utylitaryzm negatywny

„Jeśli miałbym dać prostą formułę lub receptę na rozróżnienie między tym, co określam jako dopuszczalne plany reformy społecznej, a niedopuszczalnymi projektami utopijnymi, powiedziałbym tak: Działaj na rzecz eliminacji zła raczej niż na rzecz realizacji dobra abstrakcyjnego. Nie zdążaj do zapewnienia szczęścia środkami politycznymi. Dąż do eliminacji konkretnych cierpień. Ale nie próbuj realizować tych celów pośrednio, opracowując i wcielając w życie odległy ideał społeczeństwa, które jest całkowicie dobre. Niezależnie od tego, jak głęboko czujesz się dłużny wobec jego inspirującej wizji, nie sądź, że jesteś obowiązany do wysiłku na rzecz jego realizacji lub że twoim powołaniem jest otwierać oczy innym na jego piękno”.

„Streszczając: moją tezą jest, że ludzkie cierpienie jest najpilniejszym problemem racjonalnej polityki społecznej, natomiast szczęście takim problemem nie jest. Dążenie do szczęścia należy pozostawić naszemu prywatnemu wysiłkowi”.

Dalej, w systemie Poppera:

pytanie: „W jaki sposób zminimalizować można złe rządy, gdy idzie zarówno o prawdopodobieństwo ich pojawienia się, jak również o ich konsekwencje, jeśli się pojawią?” należy postawić na miejscu trywialnego: „kto powinien rządzić?” i celów utopijnych uświęcających środki. Próba wdrożenia nawet najlepszego planu może zostać potraktowana jedynie jako sposobność do jego usprawnienia przez krytyczny stosunek, falsyfikację, którymi powinien zajmować się rząd oraz obywatele, przy czym niedopuszczalne jest podżeganie do nietolerancji.

Nieograniczona wolność ekonomiczna musi zostać ograniczona wprowadzeniem umiarkowanego interwencjonizmu: punktem stałym ustroju demokratycznego jest ochrona instytucji wspierających pluralizm społeczno-polityczny.

O historycyzmie

Popper odrzuca doktryny historycystyczne, przeciwstawiając im następujące rozumowanie: „1. Bieg historii ludzkiej jest mocno uzależniony od rozwoju ludzkiej wiedzy. 2. Nie można za pomocą racjonalnych lub naukowych metod przewidzieć przyszłego rozwoju naszej wiedzy. 3. Stąd też nie można przewidzieć przyszłego biegu ludzkiej historii. 4. A to oznacza, że musimy odrzucić możliwość zbudowania nauk społecznych, które odpowiadałby fizyce teoretycznej. Nie może istnieć żadna teoria naukowa rozwoju historycznego dostarczająca podstaw do historycznego przewidywania”.

Historia to nauka, która bierze wszystkie lub większość praw uniwersalnych za pewne i niekwestionowane, a głównym jej zadaniem jest budowanie i sprawdzanie zdań opisujących pojedyncze zdarzenia. Wyjaśnić pojedyncze zdarzenie oznacza odpowiedzieć na pytania „dlaczego i w jaki sposób” ono się zdarzyło. Cele nauk teoretycznych, w opozycji do nauk historycznych, są inne: polegają na sprawdzaniu praw uniwersalnych. Nie można oczywiście pisać historii, nie przyjąwszy jakiegoś ogólnego punktu widzenia organizującego myśl badacza i jego materiał. Jest to konieczne, aby zapis historyczny mógł mieć jakikolwiek sens. Otrzymujemy dzięki temu tylko historyczną interpretację, która nie jest hipotezą wymagającą sprawdzenia. Pomieszanie tych pojęć jest jednym z głównych błędów historycznych. Historia dla jednych będzie walką klas, ras o panowanie, dla innych będzie to historia naukowego i przemysłowego postępu lub historią konfliktów między społeczeństwem otwartym a społeczeństwem zamkniętym. Wszystkie te interpretacje są mniej lub bardziej interesującymi punktami widzenia i jako takie są nie do odrzucenia. Lecz historycyści przedstawiają interpretacje jako doktryny, a jeżeli zobaczą, że ich punkt widzenia jest płodny i że wiele faktów można za jego pomocą wyjaśnić, mylą to z potwierdzeniem albo nawet dowodem prawdziwości ich doktryny”.

Jej przejawem może być inżynieria utopijna, jedynie z pozoru dobrze uzasadniona:

„Każde racjonalne działanie musi mieć jakiś cel. Jest ono racjonalne o tyle, o ile świadomie i wytrwale dąży do celu i określa odpowiednie po temu środki. Jeżeli więc chcemy postępować racjonalnie, należy najpierw wybrać cel, projekt społeczeństwa doskonałego”.

Popper sugeruje, że postępowanie według metod inżynierii utopijnej stwarza stan chaosu…

Proponuje inżynierię cząstkową, w której zmian dokonuje się bez przemocy.

„Polityk, który przyjmuje tę metodę, może mieć na uwadze projekt społeczeństwa albo nie, może wierzyć, że ludzkość któregoś dnia zrealizuje ideał państwa i osiągnie tu na ziemi szczęście i doskonałość, lub też może nie wierzyć. Będzie natomiast w pełni świadom, że doskonałość, jeśli w ogóle jest osiągalna, jest czymś bardzo odległym. Inżynier cząstkowy będzie raczej wyszukiwał i zwalczał największe i najpilniejsze zła, niż walczył o największe dobra ostateczne”.

Głos krytyczny

Wyobraźmy sobie taką oto sytuację społeczną: Pewien inżynier społeczny, pan B., powodowany ideą cząstkowej inżynierii społecznej, ma do rozwiązania łatwo wykrywalne niedomogi społeczeństwa, które mają wszakże tę niedogodność, że występują w wielkiej obfitości jednocześnie: bezrobocie, inflacja, zagrożenie poziomu życia sięgające w szybkim tempie poniżej minimum biologicznego w przypadku coraz większej liczby ludzi, ogromne zadłużenie kraju, całkowity rozkład materialnej bazy przemysłu, niska jakość wytwarzanych towarów i ograniczony dostęp do rynków światowych, poważne osłabienie obronności państwa, wzrost przestępczości, niepewna sytuacja polityczna kraju sprzyjająca irracjonalizacji ruchów politycznych i zagrażająca pozycji samego inżyniera społecznego, niestabilność areny międzynarodowej itp. Można postawić pytanie, które z wymienionych lub też tych niewymienionych problemów pan B. powinien rozwiązywać, mając do dyspozycji niewielkie zasoby finansowe i niewielki autorytet społeczny, w jakiej kolejności powinien się do nich zabierać, jakie kroki przedsiębrać, nie powiększając dotkliwości innych zjawisk negatywnych, przestrzegając przy tym reguł inżynierii cząstkowej? Opanowanie inflacji pociąga za sobą dalsze obniżanie się stopy życiowej ludności, co sprzyja pogłębianiu się niestabilności wewnętrznej, niski poziom życia negatywnie wpływa na poziom i jakość produkcji oraz wywołuje demoralizację społeczną i wzrost zagrożenia przestępczością. Ludzie są istotami racjonalnymi, ale zgodziwszy się racjonalnie na usuwanie pewnych negatywnych zjawisk społecznych, formułują w takiej sytuacji opozycyjne programy opanowania sytuacji, między którymi racjonalne dyskusja nie musi być możliwa, ponieważ jej konkluzje, gdyby w ogóle miało do nich dojść, mogą być sprzeczne z interesami pewnych wpływowych ugrupowań politycznych, na tyle silnych, aby udowodnić innymi niż dyskusja środkami „słuszność” swoich racji. W rezultacie cząstkowy inżynier społeczny może znaleźć się w sytuacji, w której z konieczności będzie respektować interesy grup nie najbardziej racjonalnych, lecz najsilniejszych, a jego decyzje mogą okazać się nikogo nie zadowalającymi kompromisami.

Popper argumentuje, że cząstkowy inżynier społeczny zajmuje się nie tyle rozważaniem systemów wartości, którymi należy się kierować, ile dobrem możliwie najsprawniejszych technik wprowadzania w życie określonych – niewielkich – przemian. Cele jego poczynań są jednoznacznie definiowane przez powszechny (albo niemal powszechny) consensus co do działań priorytetowych. Przedstawiona wyżej, nie całkiem wyimaginowana, sytuacja podważa również i to twierdzenie Poppera: to prawda, że bezrobocie jest złem społecznym pociągającym inne negatywne skutki, ale inżynier stojąc wobec rozlicznych problemów stanie nie wobec dylematu, co może zapewnić szczęście ludziom i jak ma ono wygląda, ale wobec problemu, które zło likwidować najpierw, które zło jest większe, a które mniejsze: rozpad rolnictwa czy stagnacja przemysłu, zagrożenie bezpieczeństwa czy wzrost bezrobocia. Takie sytuacje są codziennością zdecydowanej większości państw i społeczeństw, a także małych grup i jednostek ludzkich.