Emocje jako obszar badań w psychologii rozwoju człowieka

Emocje to grupa zjawisku lub subiektywnych przeżyć tj. uczucia, afekty, nastroje itp. Emocje składają się z: wydarzenia wywołującego uczucie, fizjologicznych procesów z tym związanych, wiążące się z tym pozytywne lub negatywne przeżycia, reakcje behawioralne.

Czynniki wywołujące emocje:

• Cz. neuronalne – hormony, neuroprzekaźniki (znaczenie hipokampu i ciała migdałowatego).

• Symulacja sensomotoryczna – dotykanie, głaskanie, kołysanie.

• Stymulacja hedonistyczna.

• Systemy motywacyjne – cele i dążenia.

• Procesy poznawcze – np. przeżycia estetyczne.

Czynniki te mogą współwystępować.

Poglądy na temat natury emocji

• Natywiści – istnieje ograniczona ilość emocji, zdeterminowanych biologicznie i dlatego uniwersalnych.

• Społeczni konstruktywiści – emocje to wpływ kultury i społeczeństw.

• Badacze zorientowani poznawczo – konieczna jest ocena poznawcza.

Teoria emocji osobnych Izarda

Zakłada, że na niektóre bodźce reaguje się reakcjami wrodzonymi. Wg niego podstawowymi emocjami są: lęk, zdziwienie, złość, smutek, ciekawość, radość i wstręt. Pojawienie się tych emocji nie wymagają komponentu poznawczego czy interpretacji sytuacji w skutek np. hormonów lub bólu (czynników biologicznych). Wg niego każda emocja może rozwijać się w równym stopniu lub w tempie, a proces rozwoju polega głównie na wykształceniu się związków pomiędzy emocja a poznaniem. Proces ten jest warunkowany genetycznie i środowiskowo.

Poglądy konstruktywistów społecznych

Odrzucenie założeń biologicznych, podkreślenie roli kultury i społeczeństwa. Fakt ten zdaje się być wyrażany w zróżnicowanych kulturowo reakcjach emocjonalnych na te same sytuacje oraz zanikanie reakcji emocjonalnych na coraz rzadziej spotykane sytuacje w życiu.

Podejście poznawcze

Emocje są wynikiem poznawczej interpretacji sytuacji. Prawo sytuacyjnego znaczenia Frijda – Teoria poznawczo‑motywacyjno‑relacyjna emocji Lazarusa, czyli związek między wcześniejszymi wydarzeniami, oceną tych wydarzeń i emocjami), wykazuje związek między osobą a środowiskiem. Wg Lazarusa istnieje 15 emocji w tym 9 negatywnych. Pojęcie centralne to schematy, które zmieniają się w czasie pod wpływem zmian wiekowych jednostki i doświadczeń.

Emocja

Podstawowy temat relacyjny wg Lazarusa

Gniew Lęk Strach Poczucie winy Wstyd Smutek Zawiść Zazdrość Wstręt Szczęście Duma Ulga Nadzieja Miłość Współczucie

Poniżająca obraza własnej osoby Stawanie wobec niepewnego, egzystencjalnego zagrożenia Nagłe, konkretne i przytłaczające fizycznie zagrożenie Niedotrzymanie nakazu moralnego Niepowodzenia w życiu z punktu widzenia wymogów „ja idealnego” Doświadczenie nieodwracalnej straty Pragnienie czegoś co posiada ktoś inny Uraza wobec innej osoby spowodowana stratą uczuć innej osoby Przebywanie zbyt blisko przedmiotu nie do zniesienia Dokonywanie postępu w osiągnięciu celu Wzmocnienie czyjegoś poczucia tożsamości Zmiana na lepsze czegoś stresującego Pragnienie lepszego Pragnienie albo uczestniczenie w uczucie – niekoniecznie obopólna Bycie poruszonym przez cierpienie innych

Podejście funkcjonalistyczno – organizacyjne

Teoria rodzin emocji – rodziny to określenie dotyczące zaprzestania poszukiwania ostatecznej liczby emocji. Emocja nie jest jednostkowym stanem, a ich kombinacją. Emocje spokrewnione są przez zbiory elementów takich jak specyficzne oceny, tendencje działania, pragnienia, uczucia i reakcje emocjonalne.

Koncepcja regulacyjna emocji – emocja dotyczy związku między jednostka a środowiskiem. Teoria obejmuje emocje samoregulujące jak i te regulujące zachowanie. Umiejętność ta jest przekazywana w procesie socjalizacji przez rodziców.

Próba integracji: koncepcja poznawczo-rozwojowa Fischera

Połączenie teorii biologicznych, teorii emocji osobnych, jak i poglądy konstruktywistów społecznych. Fischer dzieli emocje na pozytywne tj. radość i miłość (osiągnięcie celu jest ułatwione) i negatywne tj. złość, smutek i lęk (przeszkoda w uzyskaniu celu). Są podstawowe emocje (uniwersalne kulturowo) i emocje podrzędne (różnią się kulturowo). Fischer zakłada, że dziecko rodzi się z wieloma specyficznymi kategoriami emocji wraz z charakterystycznymi dla nich tendencjami działania. Na pierwszym etapie rozwoju to odruchy (do 4 miesiąca), później następuje kontrola działania sensomotorycznego poprzez koordynacje odruchów (do 2 roku życia), na trzecim etapie dziecko potrafi je nazywać i wyraża w nowe sposoby, na czwartym poziomie dziecko potrafi wyabstrahować swoje emocje i okazywać je w różne sposoby uwarunkowane kulturowo.

Emocje w ciągu życia człowieka

Wczesne dzieciństwo

Funkcje wczesnej komunikacji emocjonalnej

Ważna jest komunikacja pomiędzy dzieckiem a opiekunami w celu zapewnienia bezpieczeństwa i zaspokojenia potrzeb dziecka. Dziecko może reagować pozytywnie na matkę, a matka na dziecko. Uczucia dziecka pozwalają mu na reakcje tj. płacz, a ten z kolei wywołuje w opiekunach reakcje skłaniające do interwencji. Emocje dziecka związane z zaspokojeniem potrzeb nazywane są przez Strena „Afektami witalnymi”.

Emocjonalne punkty zwrotne

Wraz z wiekiem pojawia się większa ilość zróżnicowanych emocji.

Noworodki odczuwają takie emocje jak: zaciekawienie, uśmiech, wstręt i niepokój (Izard). Przed 1 miesiącem emocje są wywoływane głownie przez stany wewnętrzne (dyskomfort, pobudzenie, ból), w 2 miesiącu zwiększa się kontakt z otoczeniem oraz częstotliwość emocjonalnych reakcji na otoczenie. Złość i smutek pojawiają się w 2 miesiącu, zdziwienie i radość przed 4 miesiącem (w sposób stały od 10 tyg). Dziecko zaczyna porównywać się z otoczeniem w 6 miesiącu życia, ilość porównań wzrasta z wiekiem. Około 8 miesiąca rozwija się pamięć umożliwiająca dziecku zapamiętywanie wydarzeń i osób oraz emocji z tym związanych. Zdaniem Kagena między 7 a 9 miesiącem dzieci odczuwają lęk przed obcymi w skutek dojrzewania połączeń układu limbicznego z płatem czołowym. Rozwój lokomocyjny umożliwia samodzielne rozwiązywanie sytuacji trudnych, ale też powoduje emocje negatywne.

Po 1 roku życia dziecko odkrywa własną osobę. Dziecko różnicuje siebie od innych, otoczenie staje się równocześnie ważne. Dzieci zaczynają interesowa się uczuciami innych, uczą się też reagować emocjonalnie tak jak otoczenie. Emocje są labilne – łatwo je zmieniać np. nagrodą, z czasem labilność się zmniejsza.w 2 r.ż. pojawiają sie emocje związane z „ja” tj. zawiśćm, zakłopotanie czy duma. W 2 r.ż. powstaje tzw. Pierwszy opór, kiedy dziecko odkrywa własną wolę.

Ogólna charakterystyka rozwoju emocji we wczesnym dzieciństwie:

• Niemowlęta dostrajają się do innych, „zarażanie emocjami”.

• Niemowlęta wyrażają zainteresowanie, niesmak, niepokój, uśmiech i zaskoczenie, złość i smutek (w 2 miesiącu).

• Dzieci między 3 a 5 miesiącem rozróżniają u innych lęk, złość i smutek, bez rozumienia ich.

• Po 8 m, poszukują emocji u innych dla regulacji własnych zachowań, społeczne porównanie. Odczuwają lęk przed obcymi i rozłąką.

• Pomiędzy 1 a 2 r.ż. interpretują stany emocjonalne innych. Pojawia się empatia i zachowania prospołeczne.

Okres średniego i późnego dzieciństwa

Emocjonalne punkty zwrotne

Najbardziej typowe dla 4 i 5 latków są emocje związane z właściwościami innych ludzi: poczucie bezpieczeństwa, niższości, poniżenia, winy czy zaufania. Poczucie winy pojawia się u 4 latków. w 6 roku życia dzieci zaczynają rozumieć emocje konfliktowe, uczą się kontrolowania emocji przez zmianę interpretacji oraz samej sytuacji.

Poziomy rozumienia emocji:

• „0” – 5;2 lat, dzieci zaprzeczają istnieniu sprzecznych emocji.

• „1” – 7;3 lat, dopuszczenie istnienia dwóch emocji o tej samej wartości i wobec tego samego celu.

• „2” – 8;7 lat, dzieci potrafią wyraża emocje o tej samej wartości w odniesieniu do różnych celów.

• „3” – 10;1 lat, dziecko staje się zdolne do wyrażania dwóch sprzecznych emocji w stosunku do różnych celów

• „4” – 11;3 lat, emocje o różnej wartości w stosunku do tego samego celu.

Lęki dziecięce

Szczyt przeżywania lęków to 3 rok życia, później lękliwość spada.

Cztery grupy lęków:

• lęki niemowlęce – przed rozłąką, hałasami, upadkiem, nieznanymi przedmiotami, obcymi ludźmi.

• lęki w wieku przedszkolnym – przed zwierzętami (szczyt 3 lata), przed ciemnością (4-5 lat), wyobrażone stwory (po 4-5).

• lęki niezależne od wieku – przed wężami, burzą.

• lęki nie będące częścią normalnego rozwoju.

Adolescencja

Hormony i emocje

Wydzielane hormony wpływają dwojako na emocje: bezpośrednio je regulując oraz przez wpływ na zmiany fizjologiczne, które powodują emocje w sposób poznawczy. negatywne emocje są związane z hormonami płciowymi oraz androgenami nadnerczy. U chłopców związek pomiędzy hormonami a agresją jest jasny, u dziewczynek nie.

Czynniki modyfikujące przeżycia emocjonalne

Nie ma dowodów na to, ze labilność emocjonalna młodzieży wynika z działań hormonalnych, negatywne przeżycia związane są bardziej z wydarzeniami życiowymi. Młodzież przeżywa więcej emocji ekstremalnych niż rodzice. Emocje w okresie adolescencji mogą też by związane z rozwojem ego. Istnieją cztery poziomy rozwoju ego: przedkonformistyczny, konformistyczny, samoświadomy i sumienny. Szybki rozwój ego powoduje konflikty. Złość i smutek jest charakterystyczny dla niskiego rozwoju ego, natomiast Bezstronność, entuzjazm i lęk dla wyższych poziomów. Ważnym czynnikiem modyfikującym są też pierwsze związki młodzieży.

Emocje w dorosłości i okresie starzenia się

Problemy wspólne dla dorosłości i starzenia się

Wraz z wiekiem wzrasta efektywność przypominania tekstu nacechowanego emocjonalnie. Dorośli wykazują większą samoregulacje aniżeli jest to u dzieci i młodzieży. Starsi ludzie częściej ukrywają złość, smutek, szczęście, zainteresowanie, wstręt i wstyd, ale nie ukrywa lęku. Nie wiadomo jednak czy można to przypisać zmianom wiekowym czy kohorty (badania międzygeneracyjne). Z wiekiem maleje nasilenie przeżyć emocjonalnych, rośnie stałość emocjonalna. Wykazują mniejsze chęć poszukiwania wrażeń oraz mniejszą reakcje fizjologiczną. Wykazują mniej uczuć negatywnych tj. depresja, zmartwienie, samotność czy smutek, mniejszy poziom lęku i winy, są mniej wrogie, rzadziej odczuwają wstyd i zakłopotanie. W przypadku pozytywnych emocji różnice między wiekowe nie są tak duże. Osoby starsze częściej są zaciekawione, młodsi mają więcej energii i są bardziej pobudzeni będąc zaciekawionymi.

Cztery poziomy rozwojowe wg Labouvie-Vief:

• poziom przedsystemowy – „Kontrola polega na pozbywaniu się uczuć poprzez impulsywne myśli i działania, pośrednictwo wszechmocnych innych osób albo proste odwrócenie sytuacji”. (najmniejsza kontrola emocjonalna 11-18)

• poziom intrasystemowy – „Jednostka wykorzystuje takie formy kontroli, jak zapominanie, ignorowanie, ukrywanie znaczenia wydarzania emocjonalnego”, „Konwencjonalne społecznie oczekiwania mają podstawowe znaczenia dla oceniania własnych uczuć”, „ Identyfikacja emocjonalna przy wsparciu innych ludzi jest podstawowym środkiem kontroli” .

• poziom intersystemowy – „Indywidualność i emocje są zaakceptowane i są zaakceptowane i struktura JA wykazuje zwiększone zainteresowanie obiektywnością”, „Jednostka ma więcej zdolności do dystansowania się i radzenia sobie wykorzystując okresowo tłumienie i odwrócenie uwagi oraz krytyczną ocenę własnych standardów, myśli i działań”, „Emocja jest kontrolowana poprzez włącznie jej w złożone negocjowanie z samym sobą i przepracowanie różnych jej skutków dla własnego JA i związków z innymi ludźmi”.

• poziom regulacji autonomicznych – „Kontrola emocji włącza i integruje dialektyczne napięcie pomiędzy wieloma możliwościami. Jednostka jest zdolna do wiązania się z innymi ludźmi, równocześnie utrzymuje własne poczucie tożsamości i rozwija tworzony przez siebie plan działań”, „Poczucie własnego JA jest rozumiane jako osadzenie w złożonych układach społecznych. Dlatego człowiek podejmuje próby integracji standardów własnego JA ze standardami innych ludzi”. (Największa kontrola emocjonalna 46-67)

Badania te były prowadzone w grupie 28 osób od 11 do 67 lat.

Problemy specyficzne dla okresu starzenia się

Zmienia się aktywność AUN powodując zmniejszenie ilości kontaktów interpersonalnych w celu zmniejszenia ilości negatywnych przeżyć i nasilenie kontaktów w mniejszej grupie w celu zwiększenia ilości emocji pozytywnych. Reakcja fizjologiczna na złość i smutek jest większa aniżeli na niechęć niż w grupach młodszych, reakcja somatyczna na lęk jest większa niż na niechęć, szczęście i zdziwienie.

Podsumowanie

• Wczesne emocje są wrodzone i uniwersalne, większość pojawia się do 1 rż wraz z dojrzewaniem UN, mają określone wzorce mimiczne (radość, zainteresowanie, niechęć, lęk i złość).

• Psychologia zakłada korelacje pomiędzy rozwojem poznawczym a emocjonalnym. Emocje wymagają schematów emocji i danych socjalizacyjnych.

• Rozwój emocji polega na ich rozumieniu, zmianie sposobu wyrażania oraz kontroli. Jest on związany z rozwojem ego.

• Do różnic indywidualnych w wyrażaniu i rozumieniu emocji należy: rozwój ego, różnice w budowie mózgu oraz style przywiązania.

• Emocje są rozpatrywane jako złożone systemy rozwiązywania sytuacji jak i w sensie relacji z otoczeniem. Patrzy się na nie w kontekście sytuacyjnym ale i ontogenetycznym.