Zasady udzielania pierwszej pomocy medycznej

Autor: Adam Maciej Pietrzak, specjalista anestezjolog i specjalista medycyny ratunkowej, członek Polskiego Towarzystwa Medycyny Ratunkowej

Konsultant: dr hab. n. med. Liliana Wawrzyńska, z-ca kierownika Kliniki Chorób Wewnętrznych Klatki Piersiowej, Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie

Elementem szkolenia wstępnego ogólnego jest zawsze zagadnienie dotyczące zasad udzielania pierwszej pomocy. Szansa na przeżycie ofiar wypadków przy pracy zależy przede wszystkim od natychmiastowej pomocy udzielonej przez osoby obecne na miejscu zdarzenia. Nawet ciężko poszkodowani mogą zostać uratowani, o ile zostaną podjęte natychmiastowe działania podtrzymujące ich życie.

Podstawy prawne ratownictwa w wypadkach przy pracy

Zadaniem osoby udzielającej pierwszej pomocy jest niedopuszczenie do pogorszenia stanu ogólnego poszkodowanego do czasu przybycia na miejsce zdarzenia profesjonalnych ratowników. Udzielanie pierwszej pomocy zostało uregulowane w przepisach Kodeksu karnego i Kodeksu cywilnego.

Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Nie popełnia przestępstwa ten, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu, albo w warunkach, w których możliwa jest natychmiastowa pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej (art. 162 kk).

Przesłanką obowiązku udzielenia pomocy jest powstanie sytuacji konieczności (urazu, nagłego pogorszenia stanu zdrowia). Nie ma przy tym znaczenia, czy osoba poszkodowana jest sama winna swojemu położeniu (np. próba samobójcza, skutek zaniedbania lub lekkomyślności).

Działania ratunkowe są wymagane, o ile nie stwarzają dodatkowego ryzyka dla życia lub zdrowia ratownika. Należy się jednak pogodzić z ewentualnymi stratami materialnymi (np. zużycie własnej apteczki, zniszczenie odzieży).

Podejmując się udzielenia pomocy w wypadku drogowym, musisz liczyć się z zabrudzeniem własnej odzieży, aby dotrzeć do osoby poszkodowanej. Prawdopodobnie będziesz musiał wykorzystać własny sprzęt ratunkowy (apteczkę, trójkąt ostrzegawczy, lampy ostrzegawcze, gaśnice, narzędzia samochodowe). Poświęcasz wtedy dobro mniejszej wartości dla ratowania życia ludzkiego.

Nie musisz jednak zbliżać się do płonącego samochodu cysterny, gdyż to przekracza możliwości przypadkowego ratownika-kierowcy, ale możesz pomóc ofiarom wypadku poza pojazdem.

Przypominamy Ci, że udzielający pomocy nie może zaniedbywać własnych obowiązków służbowych w zakresie stwarzającym zagrożenie bezpieczeństwa innych ludzi.

Lekarz pogotowia wiozący pacjenta nie może zatrzymać się w celu ratowania kogoś na ulicy; dróżnik nie może pozostawić niestrzeżonego przejazdu kolejowego i oddalić się w celu udzielenia pomocy rannej osobie.

Od osoby posiadającej jakiekolwiek kwalifikacje w udzielaniu pomocy wymaga się, by jej działanie było możliwie najlepsze i wykonane w sposób najbardziej skuteczny, zgodnie z posiadaną przez nią wiedzą.

Odpowiedzialność karną przewiduje się za zaniechanie pomocy lub świadome działanie na szkodę ofiar wypadku. Nie przewiduje się odpowiedzialności karnej za ewentualne niezamierzone powikłania związane z prowadzoną działalnością ratowniczą.

Nie przewiduje się oskarżenia ratowników o uszkodzenie kręgosłupa ofiary wypadku wydobytej z płonącego samochodu, gdzie niewątpliwie by zginęła. O ile nie zachodzi prawdopodobieństwo świadomego działania na szkodę ofiar wypadku, nie przewiduje się odpowiedzialności karnej za ewentualne niepowodzenia akcji ratunkowej.

Prawo cywilne traktuje udzielenie pomocy jako „niezlecone wykonanie zadania”, gdzie wykonawca odpowiada jedynie za szkody powstałe w wyniku rozmyślnego lub wyraźnie niedbałego działania.

Kto w celu odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego drugiemu ratuje jego dobro, może żądać od niego zwrotu uzasadnionych wydatków, chociażby jego działanie nie odniosło skutku, i jest odpowiedzialny tylko za winę umyślną lub rażące niedbalstwo (art. 757 kc).

Opatrując rannego człowieka za pomocą środków opatrunkowych z własnej apteczki, masz prawo ubiegać się o zwrot kosztów lub środków opatrunkowych od osoby uratowanej lub ubezpieczyciela.

Musisz wiedzieć, że przepisy prawa cywilnego przewidują możliwość roszczeń o odszkodowanie i zadośćuczynienie zarówno ze strony ratownika (za straty materialne poniesione w akcji), jak również osoby poszkodowanej (za ewentualne szkody wynikłe z powodu rozmyślnego lub wyraźnie niedbałego wykonania zadania przez ratownika).

Prowadzenie dokumentacji powypadkowej

Dokumentacja dotycząca stanu zdrowia pracownika przed wypadkiem stanowi element dokumentacji lekarskiej lekarza zakładowego lub lekarza orzekającego o zdolności do pracy i może być udostępniona na potrzeby postępowania sądowego lub orzecznictwa lekarskiego.

Dokumentacja wypadkowa stanowi przedmiot dochodzenia dla inspektora bhp, pracodawcy, inspektora pracy lub prokuratury. Ze względów medycznych dokumentacja wypadkowa sporządzana w zakładzie pracy powinna zawierać następujące elementy (stanowiące również część dokumentacji standardowej):

– stan ogólny zdrowia pracownika przed wypadkiem z uwzględnieniem przebytych urazów i ewentualnych chorób zawodowych,

– szczegółowy opis czynnika powodującego uraz u pracownika (dla pogotowia),

– czas i opis podjętych czynności ratowniczych (dla pogotowia),

– stan ogólny zdrowia podczas przekazania poszkodowanego profesjonalnym ratownikom (do dokumentacji wypadkowej).

Przygotowanie sprzętu i łączności ratunkowe

Ważne jest, aby podczas szkolenia z zakresu pierwszej pomocy zapoznać pracowników z rozmieszczeniem oraz zawartością zakładowych apteczek pierwszej pomocy. Apteczki te powinny zawierać sprzęt i środki, które potencjalni użytkownicy potrafią bezpiecznie zastosować. Wyposażenie specjalistyczne, takie jak sprzęt reanimacyjny, leki lub sprzęt ewakuacyjny, wymagają dodatkowego i skomplikowanego szkolenia. W podstawowej apteczce pierwszej pomocy ryzykowne jest zatem umieszczanie leków lub sprzętu specjalistycznego. Opakowanie apteczki pierwszej pomocy powinno spełnić warunek odporności mechanicznej, jednoznaczności przeznaczenia i wygody obsługi.

WAŻNE! Opakowanie apteczki pierwszej pomocy powinno umożliwiać szybkie dostarczenie jej na miejsce wypadku. Należy uniknąć dodatkowego przenoszenia poszkodowanych do miejsca przechowywania apteczki.

Istotne elementy apteczki

W każdej apteczce powinna znaleźć się instrukcja udzielania pomocy. Wskazane jest, by była ona możliwie uproszczona (raczej rysunki niż tekst), tak aby przygodny ratownik bez specjalistycznego szkolenia mógł bezpiecznie posługiwać się zawartością, nie czyniąc dodatkowej szkody ofierze wypadku. Powinna także zawierać przypomnienie numerów telefonów alarmowych (zakładowych, pogotowia ratunkowego, straży pożarnej itp.) stosownie do potrzeb i możliwości.

Latarka umieszczona w apteczce może służyć do wzywania pomocy i być niezbędna w razie konieczności ewakuacji z zagrożonych pomieszczeń. Zwykłą latarkę elektryczną można zastąpić jednorazową chemiczną latarką ratunkową. Przydatnym elementem apteczek są też sprawne nożyczki lub nóż. Często bowiem, aby udzielić pomocy, trzeba przeciąć samochodowe pasy bezpieczeństwa, ubranie osoby rannej czy opatrunki. Wygodne i bezpieczne są nożyczki z zaokrąglonymi końcami (tzw. do opatrunków).

Rękawiczki

Udzielanie pomocy przy uszkodzeniach ciała i zranieniach zawsze związane jest z ryzykiem kontaktu z krwią. Aby uniknąć zakażenia, należy używać gumowych rękawiczek ochronnych (niekoniecznie sterylnych). Raczej niewskazane jest używanie rękawiczek z folii, bo są mało wytrzymałe i łatwo się rozrywają. W apteczce powinny znaleźć się również jednorazowe maseczki do sztucznego oddychania. Są one kawałkami folii z plastikowym ustnikiem i zaworem lub filtrem przeciwbakteryjnym umożliwiającym higieniczne wykonanie oddychania zastępczego techniką usta – usta.

Folia NRC

Istotnym elementem apteczki powinna być także folia termoizolacyjna NRC (ang. National Research Center; po raz pierwszy wyprodukowano ją w latach siedemdziesiątych w USA na potrzeby programu kosmicznego). Osoby poszkodowane podczas oczekiwania na pomoc lekarską i transport do szpitala są często narażone na znaczną utratę ciepła. Efektywną ochronę przed stratami ciepła może zapewnić im ekran ze srebrno-złotej folii NRC. Odbija on około 80% promieniowania podczerwonego, jest nieprzewiewny i nieprzemakalny. Standardowa folia (220  160 cm) zwykle wystarcza do zabezpieczenia dorosłego człowieka. Poszkodowanego zagrożonego wychłodzeniem należy okryć srebrną stroną folii do ciała. Jeśli chcesz ochronić poszkodowanego przed przegrzaniem, odwróćcie folię srebrną stroną do słońca, aby stanowiła lustro odbijające światło słoneczne.

Przypominamy, że apteczka zakładowa nie powinna zawierać waty, leków i środków dezynfekcyjnych. Do opatrywania ran nie stosuje się waty, bardzo trudno jest bowiem usunąć włókienka waty z rany przy próbie zmiany opatrunku. Może to utrudnić gojenie lub powodować ropienie rany. Lepsze są sterylne kompresy gazowe, które należy umocować za pomocą bandaża elastycznego (jest on bardziej odporny na rozerwanie niż bandaż z gazy). Do prowizorycznego tamowania krwotoków z ran kończyn proponuje się szeroką taśmę – pasek do spodni lub krawat (mniejsze ryzyko miejscowych uszkodzeń tkanek). Generalnie użycie opasek uciskowych rezerwuj dla przypadków strat masowych lub amputacji urazowej.

Nie zaleca się również umieszczania w apteczce środków dezynfekcyjnych. Otwartych ran, oparzeń nie dezynfekuje się (zalecenie nie dotyczy specyficznych warunków polowych).

Polanie oparzenia II stopnia spirytusem salicylowym powoduje szereg powikłań: ciężki wstrząs bólowy, poparzenie dodatkowe tkanek spirytusem, nasilenie stanu zapalnego, uszkodzenie zakończeń nerwowych. Podobnie szkodliwe jest użycie jodyny i gencjany. Zabarwienie tych środków dodatkowo uniemożliwia ocenę chirurgiczną uszkodzenia. Ponadto trzeba pamiętać, że możesz trafić na osobę uczuloną na jodynę lub gencjanę.

Woda utleniona jest zbyt nietrwała jak na potrzeby apteczki zakładowej, a ewentualne przygotowywanie jej z perhydrolu niesie ze sobą ryzyko zrobienia zbyt stężonego, żrącego roztworu. Zakładowa apteczka pierwszej pomocy nie powinna zawierać leków. Leki standardowo umieszczane w apteczkach są z reguły w postaci doustnej (wymagającej połknięcia), czyli efektu farmakologicznego należy spodziewać się dopiero po pewnym czasie od zażycia – w warunkach normalnych po upływie około 20–40 minut. W pierwszej pomocy nie dysponujecie takim komfortem czasowym. Ponadto poszkodowany w stanie wstrząsu ma względnie niedokrwiony przewód pokarmowy, co znacznie utrudnia wchłanianie leku, a istotnie zwiększa ryzyko zachłyśnięcia, nudności i wymiotów oraz podrażnień błony śluzowej żołądka. W urazach pożądane byłoby podanie leków przeciwbólowych, jednakże dostępne w aptekach bez recepty leki przeciwbólowe mają zbyt słabe działanie lub są w formie doustnej (wykluczającej podanie). W wyposażeniu dużej apteczki firmowej zazwyczaj znajdują się także worek samorozprężalny do zastępczego oddychania (Ambu, Laerdal, VBM), kieliszek do płukania oka, kołnierz do stabilizacji kręgosłupa szyjnego (może być jednorazowy) oraz płachta ewakuacyjna-nosze.

Wzywanie pomocy

Jeżeli w celu wezwania pomocy korzystasz z telefonu komórkowego, pamiętaj o łączeniu się z numerem 112. Połączenia z tym numerem nie wymagają wprowadzenia kodu zabezpieczającego PIN, a nawet karty SIM operatora danej sieci. Pozwala to na szybkie połączenie z dowolnego sprawnego (również cudzego) telefonu komórkowego.

Korzystając z tradycyjnych numerów ratunkowych: 999 (pogotowie ratunkowe), 998 (straż pożarna) i 997 (policja), czasem będziesz musiał wybierać również numer kierunkowy dla danej miejscowości, ponieważ telefony komórkowe pracują na poziomie centrali międzymiastowej. Z numeru 112 możesz skorzystać również dzwoniąc z telefonu stacjonarnego.

Wzywając pomoc, możesz również korzystać z łączności krótkofalowej za pomocą takich urządzeń, jak radia CB czy radiotelefony.

Pamiętaj, że posługując się nimi, powinieneś poznać obowiązujące w danej sieci zasady wezwań ratunkowych, np. częstotliwość, pasmo ratunkowe – kanał 9, 19 (27.060 MHz + 5kHz, mod. A3E).

Kolejność podawania informacji

Wzywając pomoc z użyciem środka łączności, należy zachować określoną kolejność podawania informacji. Preferowana kolejność informacji zachowana jest na wypadek niespodziewanego przerwania połączenia:

1. Gdzie wydarzył się wypadek? (nazwa miejscowości, dzielnicy, ulicy, numer domu, numer mieszkania lub nazwa instytucji; informacje powinny być dokładne, by wykluczyć ryzyko pomyłki).

2. Ile osób zostało poszkodowanych? (umożliwia wysłanie odpowiedniej liczby zespołów ratowniczych; jeden zespół pogotowia ratunkowego ma zwykle możliwość transportu tylko jednej osoby poszkodowanej).

3. Co się stało? (możliwie pełna informacja pozwala skierować do miejsca zdarzenia adekwatną pomoc specjalistyczną oraz daje możliwość konsultacji telefonicznej z fachowcem).

Możliwe, że zostaniesz również poproszony o dane osobowe – będzie to dowód Twojej wiarygodności, a być może ewentualny dowód Twojej dobrej woli (istotny także z racji odpowiedzialności karnej i cywilnej).

WAŻNE! Połączenie z dyspozytorem pomocy kwalifikowanej należy utrzymywać do momentu, gdy uzyska się potwierdzenie przyjęcia zgłoszenia!

Zasady zabezpieczania miejsca wypadku i ewakuacji poszkodowanych

Niezależnie od wezwania pomocy kwalifikowanej i udzielania pierwszej pomocy musisz zająć się zabezpieczeniem miejsca wypadku. Do współpracy przy czynnościach zabezpieczających miejsce zdarzenia staraj się angażować przygodnych świadków zdarzenia. Strategia działania musi priorytetowo traktować bezpieczeństwo ratowników i osób poszkodowanych.

W miejscu zdarzenia należy:

1) zatrzymać lub ograniczyć ruch pojazdów lub urządzeń mechanicznych (by nie zagrażały akcji ratowniczej),

2) wyznaczyć strefę ochronną wokół miejsca zdarzenia,

3) do bezpośredniego udzielania pomocy angażować jedynie niezbędną, minimalną grupę ratowników (wszelkich widzów, przedstawicieli mediów szukających sensacji dobrze jest usunąć jak najdalej od miejsca akcji),

4) decyzję o ewentualnej ewakuacji rannych należy podejmować jedynie wtedy, gdy grozi im bezpośrednie zagrożenie (np. pożar, wybuch, zatrucie, eskalacja wypadku na drodze) i transport nie będzie bezpośrednio zagrażał życiu rannych.

NA PRZYKŁAD – Zauważając wypadek komunikacyjny, najpierw zasygnalizuj samo powstanie sytuacji awaryjnej. Natychmiast należy włączyć światła awaryjne, wystawić trójkąt lub trójkąt ostrzegawcze (w odległości adekwatnej do przeciętnej drogi hamowania na drodze). We własnym samochodzie zaciągnij hamulec ręczny, zabierz ze sobą apteczkę, telefon i ewentualnie gaśnicę. Przed zbliżeniem się do rozbitych pojazdów warto szybko ocenić stabilność sytuacji. Nie jest wskazane zbliżanie się do płonącej, grożącej wybuchem ciężarówki z chemikaliami lub paliwem. Jeżeli można się zbliżyć, należy spróbować wyłączyć silnik pojazdu i zaciągnąć hamulec ręczny. Dopiero teraz możesz ocenić stan ogólny poszkodowanych. Z obserwacji zdaj relację dyspozytorowi powiadamiania ratunkowego podczas wzywania pomocy profesjonalnej. W sytuacji możliwego przemieszczania się wraku (zsuwanie się ze skarpy, mostu, wiaduktu), zagrożenia pożarem, braku dostatecznego zabezpieczenia i widoczności konieczne może być natychmiastowe ewakuowanie rannych, nie czekając na pomoc profesjonalnego zespołu straży pożarnej.

Technika ewakuacji powinna być zawsze dopasowana do panujących warunków, aby nie zwiększać już istniejących obrażeń ciała poszkodowanych. W warunkach strat masowych, katastrof dowodzenie akcją ratunkową, w tym ewakuacją, przejmują profesjonalne zespoły ratownicze. Obowiązują trzy tryby pilności postępowania leczniczego i ewakuacyjnego:

– czerwony (bezpośrednie stany zagrożenia życia wymagające resuscytacji, zabiegów interwencyjnych, natychmiastowej diagnostyki),

– żółty (stabilne stany wymagające pilnej interwencji zabiegowej i diagnostyki),

– zielony (stabilne stany niewymagające pilnych interwencji, tryb pomocy ambulatoryjnej).

Oceny tej dokonuje zawsze profesjonalny zespół ratowniczy.

Podstawowa diagnostyka objawów życiowych ofiary wypadku

Sekwencję działań koordynujących pracę przygodnych i profesjonalnych ratowników określono mianem „łańcucha przeżycia” (ang. Chain of survival). Składają się na niego następujące czynności:

1) ocena sytuacji,

2) wezwanie pomocy profesjonalnej,

3) zabezpieczenie miejsca wypadku,

4) prowadzenie działań ratujących i podtrzymujących funkcje życiowe osób poszkodowanych (ang. Basic Life Support – BLS),

5) profesjonalna pomoc, przywrócenie i stabilizacja funkcji życiowych z zastosowaniem sprzętu atunkowego i leków (ang. Advanced Life Support – ALS).

Dopiero zabezpieczeni i stabilni poszkodowani są transportowani do szpitali w celu kontynuowania działań diagnostycznych i leczniczych.

Postępowanie z poszkodowanym w stanie bezpośredniego zagrożenia życia ułatwi Ci schemat postępowania ABC:

1) udrożnienie dróg oddechowych (ang. airway),

2) kontrola oddychania (ang. breathing),

3) kontrola krążenia krwi (ang. circulation).

Najpierw należy sprawdzić, czy poszkodowany jest przytomny, czy oddycha (tym samym, czy ma zachowane krążenie krwi), czyli czy wykazuje najistotniejsze cechy decydujące o przeżyciu. Aby szybko ocenić stan poszkodowanego, nigdy nie należy nim potrząsać, klepać po twarzy i szczypać. Do określenia przytomności wystarczy jego reakcja na proste bodźce. Człowiek głęboko nieprzytomny nie zareaguje ani na dźwięk, ani na dotknięcie. Jego reakcja na ból może być stłumiona lub zniesiona. Już dochodząc do osoby prawdopodobnie nieprzytomnej należy głośno ją zawołać (np. Proszę pani! Proszę pana! Co się stało? Czy mnie słyszysz?). Jeżeli nie widać reakcji na głos, należy dotknąć dłonią twarzy lub czoła poszkodowanego. Jeżeli brak również reakcji na dotyk, na pewno jest on nieprzytomny.

WAŻNE! Jeżeli poszkodowany nie reaguje ani na głos ratownika, ani na dotyk, na pewno jest nieprzytomny.

Jeżeli masz do czynienia z osobą nieprzytomną, możliwe jest, że dojdzie u niej do zaburzeń funkcji krążenia i oddychania. Należy więc natychmiast sprawdzić, czy osoba ta oddycha:

• Czy słyszysz i czujesz uchem przystawionym do ust i nosa wydech poszkodowanego?

• Czy widzisz ruchy oddechowe klatki piersiowej i brzucha?

W standardzie podstawowych działań resuscytacyjnych nie sprawdzamy tętna. U poszkodowanego nieprzytomnego i nieoddychającego (domniemanie niewydolności krążenia) trzeba podjąć zastępcze oddychanie i pośredni masaż serca. Przyjmuje się, że badanie tętna nad tętnicami szyjnymi przez przygodnego ratownika jest obarczone zbyt dużym błędem prawidłowego rozpoznania. Odczytanie własnego tętna kapilarnego opuszków palców ratownika było czasem mylnie uznawane za tętno poszkodowanego, nie podejmowano pośredniego masażu serca i poszkodowany z zatrzymaniem krążenia ginął. Wykonania zastępczego oddychania i pośredniego masażu serca u pacjenta nieprzytomnego, nieoddychającego, choć z zachowanym tętnem nad tętnicami szyjnymi nie uznaje się za błąd przygodnego ratownika. Nie uważa się żeby pośredni masaż serca w tym przypadku zagrażał życiu pacjenta. Są to zalecenia zgodne z wytycznymi Europejskiej Rady Resuscytacji z 2005 r. (reprezentowanej w Polsce od 2002 r. przez Polską Radę Resuscytacji). Według tych wytycznych w standardzie Podstawowych Czynności Ratujących Życie BLS (Basic Life Support) nie zaleca się sprawdzania tętna przed podjęciem pośredniego masażu serca.

Jeżeli poszkodowany jest nieprzytomny i nie oddycha, zaleca się pełną resuscytację (oddychanie zastępcze i pośredni masaż serca). Całość diagnostyki oznak życia powinna Ci zająć około 10–15 sekund. Następnie należy bezzwłocznie przystąpić do niezbędnych działań ratunkowych.

Resuscytacja według schematu BLS

Resuscytacja krążeniowo-oddechowa jest najtrudniejszą czynnością ratowniczą pierwszej pomocy medycznej. Łączy w sobie czynności trudne technicznie oraz obarczone stresem emocjonalnym. Podczas czynności resuscytacyjnych przeżycie poszkodowanego bezpośrednio zależy od ratownika i jego natychmiastowego działania.

WAŻNE! Od momentu zatrzymania krążenia i oddychania w ciągu 4 minut dochodzi do nieodwracalnych zmian w wyniku niedotlenienia mózgu (w standardowych warunkach otoczenia). Jest to proces biologicznie ostateczny i nieodwracalny.

Pod pojęciem resuscytacji rozumiemy przywrócenie czynności układu krążenia, oddychania i nerwowego.

W pozycji na plecach człowiek nieprzytomny może mieć zatkany dostęp do krtani przez zapadnięty na tylną ścianę gardła język. Należy więc odchylić mu głowę do tyłu i wysunąć (podciągnąć) żuchwę. Manewr wysunięcia nazywany jest „rękoczynem Esmarcha”.

Po odchyleniu i odpowiednim ułożeniu głowy należy sprawdzić, czy poszkodowanemu powrócił oddech.

WAŻNE! Jeżeli nieprzytomny nie oddycha, musisz podjąć oddychanie zastępcze (sztuczne). Utrzymując drożność górnych dróg oddechowych, wdmuchuj własne powietrze wydechowe do ust lub nosa poszkodowanego, wykonując 2 wydechy, tak aby uniosła się klatka piersiowa poszkodowanego. Na jeden wdech poszkodowanego potrzeba około 700 do 1000 ml powietrza (co oznacza dla ratującego konieczność wykonania głębokiego i długiego wydechu) i 10–15 wdechów na minutę. Czas wydechu powinien trwać około 2–3 sekund, gdyż powolne narastanie ciśnienia zmniejsza ryzyko wtłoczenia powietrza do żołądka i zachłyśnięcia

Możesz nieznacznie modyfikować objętość i częstość oddychania zastępczego. Mniejszy człowiek wymaga mniejszych objętości, nieco większych częstości oddechu. Nie należy się hiperwentylować (przesadnie głębokie wdechy ratownika mogą doprowadzić go do utraty przytomności). Jeżeli w zestawie pierwszej pomocy znajduje się maseczka do sztucznego oddychania, możesz prowadzić wentylację z zachowaniem ochrony przed zakażeniem. Jeżeli posiadasz worek samorozprężalny do zastępczego oddychania (Ambu, Laerdal), to możesz prowadzić wentylację za jego pomocą.

Pomocy oddechowej topielcom udziela się bez uprzedniego „wylewania” wody z dróg oddechowych. Ilość wody pozostającej w drogach oddechowych jest nieistotna dla zastępczej wentylacji.

Po dwóch zastępczych oddechach musisz podjąć także masaż pośredni serca. W tym celu odsłoń klatkę piersiową poszkodowanego, określ wcięcie szyjne mostka i kąt podżebrowy. Powinieneś ułożyć dłonie na dolnej połowie mostka i nie odrywając ich, rytmicznie uciskać klatkę piersiową tak, aby uchylała się o 3–5 centymetrów.

WAŻNE! Po każdych 30 uciśnięciach klatki piersiowej należy wykonać 2 oddechy zastępcze. Częstotliwość uciskania klatki piersiowej powinna wynosić 100 na minutę.

Proporcja czasu uciśnięcia do zwolnienia nacisku dłoni powinna wynosić 1:1. Postępowanie takie należy kontynuować do momentu przybycia zespołu ratowniczego lub poruszenia się pacjenta i powrotu własnego oddychania lub ostatecznie do momentu wyczerpania się sił ratowników.

Technika masażu pośredniego serca zapewnia maksymalnie około 30% normalnego mózgowego i wieńcowego przepływu krwi. Jeżeli dysponujesz możliwością wentylacji workiem samorozprężalnym, możesz prowadzić resuscytację we dwie osoby.

Na tym etapie kończą się podstawowe czynności ratujące życie (ang. BLS) i możliwie szybko należy rozpocząć zaawansowane czynności ratujące życie (ang. ALS).

Resuscytacja według schematu BLS AED

Zatrzymanie krążenia krwi może być spowodowane jednym z czterech mechanizmów zaburzeń rytmu serca:

– częstoskurczem komorowym,

– migotaniem komór,

– asystolią,

– czynnością elektryczną serca bez wyczuwalnego tętna.

Najczęstszą przyczyną zatrzymania krążenia jest migotanie komór i częstoskurcz komorowy. Wskazana jest wtedy wczesna defibrylacja prądem, w wyniku której pojawia się szansa na przywrócenie miarowego rytmu serca zapewniającego wydolne krążenie krwi.

Rozpoznanie chaotycznej czynności elektrycznej mięśnia sercowego może zostać dokonane przez analizator komputerowy Automatycznego Defibrylatora Serca (ang. Automatic External Defibrillation – AED). Urządzenie to następnie zaleci defibrylację elektryczną i będzie nadzorowało wykonywane czynności resuscytacyjne.

Czynności, które musi wykonać przygodny ratownik, to:

1) uruchomienie urządzenia AED,

2) przyklejenie elektrod terapeutycznych na klatce piersiowej poszkodowanego (zgodnie z instrukcją),

3) wykonywanie poleceń urządzenia.

Elektroniczny nadzór resuscytacji, możliwość defibrylacji elektrycznej oraz standaryzowany elektroniczny przewodnik zwiększają znacząco skuteczność działań ratunkowych i szanse przeżycia poszkodowanych z zatrzymaniem krążenia.

Pozycja bezpieczna

Jeżeli poszkodowany jest nieprzytomny, a ma zachowane oddychanie, postaraj się ułożyć go na boku w pozycji bezpiecznej (o ile nie ma on innych obrażeń ciała wymagających natychmiastowego opatrzenia). Pozycja boczna umożliwia naturalne udrożnienie górnych dróg oddechowych (język i podniebienie miękkie nie zapadają się na tylną ścianę gardła) oraz zabezpiecza przed ewentualnym zachłyśnięciem zawartością żołądka przy wymiotach. Technikę układania opracowano z myślą o słabym ratowniku i ciężkim poszkodowanym.

Układanie poszkodowanego w pozycji bezpiecznej

1. Rękę ratowanego bliższą tobie ułóż pod kątem prostym w stosunku do ciała, a następnie zegnij w łokciu pod kątem prostym, tak aby dłoń ręki była skierowana do góry. Dalszą rękę przełóż w poprzek klatki piersiowej i przytrzymaj stroną grzbietową przy najbliższym tobie policzku.

2. Drugą swoją ręką złap za dalszą kończynę dolną tuż powyżej kolana i pociągnij ją ku górze nie odrywając stopy od podłoża.

3. Przytrzymując dłoń dociśniętą do policzka pociągnij za dalszą kończynę dolną tak, by ratowany obrócił się na bok w twoim kierunku.

4. Ułóż kończynę, za którą przetaczałeś poszkodowanego w ten sposób, aby zarówno staw kolanowy jak i biodrowy były zgięte pod kątem prostym.

5. Odegnij głowę ratowanego do tyłu, aby udrożnić drogi oddechowe. Jeżeli to konieczne ułóż rękę ratowanego pod policzkiem tak, aby utrzymać głowę w odgięciu.

Jeżeli nieprzytomny wymaga długotrwałego ułożenia, należy zmieniać ułożenie ciała co 1–2 godziny na drugi bok (lustrzane odbicie pierwotnej pozycji). Długotrwałe utrzymywanie pozycji bocznej ustalonej na jednym boku może prowadzić do niedokrwienia ramienia lub nawet przejściowego porażenia nerwów splotu barkowego.

Podejrzenie urazu kręgosłupa

Jeżeli charakter obrażeń ciała lub prawdopodobny przebieg zdarzenia (np. upadek z wysokości, uraz głowy ciężkim przedmiotem, wypadek komunikacyjny lub sportowy) sugerują uszkodzenie kręgosłupa u osoby nieprzytomnej, należy ograniczyć wszelkie manewry przed prowizorycznym zabezpieczeniem przynajmniej odcinka szyjnego. Poszkodowanego nieprzytomnego należy jednak układać na boku, gdyż zachłyśnięcie kwaśną zawartością żołądka jest powikłaniem natychmiastowym i w większości przypadków śmiertelnym.

Bardzo cennym i prostym urządzeniem ratowniczym jest sztywny kołnierz zabezpieczający odcinek szyjny kręgosłupa (inaczej „kołnierz Schanza”). Prawidłowa i bezpieczna technika zakładania kołnierza wymaga jednak nieco praktyki. Zanim założysz go osobie z urazem, najpierw przymierz go sobie – umożliwi Ci to zorientowanie się, jak należy go dopasować, aby stabilizował głowę, a nie dusił.

Ciało obce w drogach oddechowych

Z reguły zanim osoba, która zaaspirowała ciało obce do górnych dróg oddechowych, straci przytomność z powodu uduszenia się, jest możliwość udzielenia jej wcześniej pomocy.

Gdy w drogach oddechowych poszkodowanego utkwi ciało obce (np. cukierek, papieros, proteza zębowa), nie należy klepać go po plecach w pionowej pozycji ciała, ale w głębokim skłonie. Spowoduje to ypadnięcie przeszkody z dróg oddechowych pod wpływem drgań.

W skrajnych sytuacjach możesz podjąć próbę ciśnieniowego wybicia ciała obcego z tchawicy poprzez tzw. manewr Heimlicha. W tym celu należy stanąć za osobą duszącą się, objąć rękoma jej tułów (łącząc obie dłonie pięściami na nadbrzuszu) i gwałtownie ścisnąć brzuch i klatkę piersiową duszącego się, wybijając ciało obce. Osobie leżącej (nieprzytomnej) można silnie ucisnąć oburącz brzuch.

Po każdym przypadku usuwania ciał obcych z dróg oddechowych metodą Heimlicha zalecana jest kontrola lekarska poszkodowanego, gdyż istnieje możliwość przypadkowego połamania żeber. Ze względu na ryzyko śmiertelnych powikłań nie wolno stosować tzw. tracheotomii polowej (polegającej na nacięciu tchawicy przygodnym ostrym narzędziem).

Zranienia głowy, szyi, kończyn, klatki piersiowej, brzuch

W przypadku zranienia krwawiącą ranę (po odsłonięciu, rozcięciu ubrania) należy ucisnąć poprzez czystą gazę opatrunkową lub choćby część ubrania. Jest to najprostszy, podstawowy opatrunek uciskowy. Sterylność doraźnych opatrunków nie jest kwestią pierwszorzędną. Nie stosuj raczej waty ani ligniny bezpośrednio na ranę, gdyż mogą one we fragmentach pozostać w ranie i później zropieć.

Unikaj wlewania do rany środków dezynfekcyjnych, które denaturują białka tkanek, utrudniają ostępowanie chirurgiczne, utrudniają niekiedy gojenie rany i mogą spowodować wstrząs bólowy.

Ranną kończynę dobrze jest unieść powyżej poziomu ciała. Zmniejszy to ciśnienie krwi w kończynie i krwawienie z rany. Z wyjątkiem szczególnych sytuacji: katastrof masowych, ukąszeń jadowitych zwierząt i amputacji urazowych, nie stosuje się opasek uciskowych powyżej rany (pasków, linek). W skrajnych sytuacjach mogą one doprowadzić do martwicy kończyny. Opaska uciskowa (tzw. wojskowy „krępulec”) najczęściej potrzebna jest przy amputacjach urazowych. Na kikut obciętej kończyny załóż wtedy opaskę uciskową (pasek, taśmę) około 5–10 centymetrów od rany, następnie opatrunek uciskowy na ranę i unieś kikut powyżej poziomu serca. Amputowane części ciała należy zachować do ewentualnej replantacji, przechowując w czystej, suchej, plastikowej folii zanurzonej w wodzie z lodem.

Zranienia głowy

Szczególnego postępowania wymagają rany i obrażenia głowy.

Rannych należy:

1. Ułożyć w pozycji półsiedzącej podpartej.

2. Delikatnie (nie uciskając) osłonić ranę opatrunkiem.

Trzeba unikać uciskania ran głowy, ponieważ rana może być otwartym „wentylem bezpieczeństwa” dla rosnącego ciśnienia przy ewentualnym krwawieniu wewnątrz czaszki. Zatkanie odpływu może powiększyć krwiak i ucisnąć mózg z fatalnymi tego konsekwencjami.

Rany szyi

Rany szyi wymagają ostrożności opatrywania. Dobrze jest stosować ucisk punktowy, tak aby nie spowodować zaburzeń oddychania (uduszenie), zaciśnięcia tętnic szyjnych lub nie uszkodzić kręgosłupa szyjnego.

Rany klatki piersiowej

Rany klatki piersiowej poza założeniem opatrunku uciskowego należy jeszcze uszczelnić folią i plastrem. Postępowanie takie zabezpiecza przed powstaniem lub narastaniem odmy opłucnowej.

Fakt oddychania zawdzięczamy między innymi rozprężeniu płuc wewnątrz klatki piersiowej. Wyrównanie ciśnień między atmosferą a jamą opłucnej powoduje „zapadnięcie się” płuca pod działaniem sił sprężystych tkanki, czyli odmę opłucnową. Brak czynnej tkanki płucnej prowadzi do duszenia się. Istnieje również możliwość powstania tzw. odmy prężnej, gdzie uszkodzeniu ulega płuco przy zachowaniu szczelności ściany klatki piersiowej. Ratunkiem jest wtedy punkcja i odbarczenie odmy, wykracza to jednak poza zakres pomocy przedlekarskiej.

Rany brzucha

Rany brzucha wymagają ułożenia rannego na plecach, niewielkiego ugięcia mu nóg w kolanach zmniejszenie napięcia ściany brzucha) i przykrycia rany dużym, nieuciskającym opatrunkiem, np. z chusty trójkątnej lub gazy opatrunkowej. Nawet jeżeli dojdzie do pełnego wytrzewienia, nie należy upychać jelit z powrotem do jamy brzusznej tylko zostawić przykryte opatrunkiem (ucisk grozi niedokrwieniem jelit).

WAŻNE! Nigdy nie należy podawać osobom rannym w brzuch niczego doustnie!

Może się zdarzyć, że w ranie utkwiło jakieś ciało obce (kawałek metalu, drewna, szkła, plastiku). Wbrew naturalnemu odruchowi, nie wyjmujcie go z rany, lecz pozostawcie, uszczelniając i stabilizując opatrunkami. Na ostrym końcu ciała obcego mogła obkurczyć się życiowo istotna tętnica, z której krwotok będzie trudny do zatamowania. Podobna sugestia dotyczy wszelkich ciał obcych – o ile ich obecność nie zagraża bezpośrednio życiu, usuwanie pozostawcie specjalistom.

Uszkodzenia oczu

Każdy uraz (spowodowany np. dostaniem się do oczu opiłków lub pyłu żelaznego) i oparzenie oczu wymaga pilnej kontroli okulistycznej. Opóźnienie pomocy specjalistycznej nawet o kilka godzin może doprowadzić do utraty wzroku. Dla ograniczenia ruchomości gałki ocznej preferuje się zastosowanie opatrunku obuocznego nawet w urazach jednego oka.

Do opatrywania ran możesz, oprócz gazy i bandaży, stosować także chusty trójkątne, plaster. Istnieje również wiele rodzajów specjalistycznych opatrunków, np. silikonowanych, metalizowanych lub hydrożelowych (oparzenia). Duże możliwości dają również doraźne improwizacje, najczęściej za pomocą fragmentów ubrania. Nie tyle istotna jest podręcznikowa poprawność techniki bandażowania, sterylność opatrunków, co szybkość i dokładność ich mocowania. Jeżeli nawet nie jesteś zadowolony z jakości wykonania opatrunku, dodaj raczej kolejną warstwę, a kontrolę i zmianę pozostaw chirurgom.

Problemy związane z urazami wewnętrznymi – uraz wielonarządowy

Działanie dużych sił na organizm człowieka może spowodować uszkodzenie narządów wewnętrznych klatki piersiowej, jamy brzusznej i czaszki bez widocznego uszkodzenia skóry lub złamań kości. Szczególne zagrożenie stwarzają stłuczenia i krwawienia narządów, gdy objawy kliniczne są dyskretne lub/i występują z opóźnieniem. Objawy bólowe mogą być nietypowe lub nie występować wcale.

Pracownik zmarł po trzech dniach od doznania urazu głowy z powodu narastającego krwiaka śródczaszkowego. Wcześniej nie miał żadnych objawów bólowych ani utraty przytomności.

Objawy wstrząsu związanego z wewnętrznym krwawieniem mogą być również nietypowe (np. pobudzenie lub agresja), mogą rozwijać się bardzo powoli lub być maskowane przez inne urazy. Nie popełnisz błędu, zakładając, że np. w wypadku komunikacyjnym zawsze dochodzi do urazów narządów wewnętrznych i tylko kwestią czasu i dokładnej diagnostyki będzie ich znalezienie. Odwrócenie rozumowania diagnostycznego, szukanie poprzez eliminację prawdopodobnych uszkodzeń zmniejsza ryzyko przeoczenia urazu zagrażającego życiu.

Podejrzenie urazu głowy

Podejrzewając uraz głowy i zapewne także kręgosłupa szyjnego (np. po upadku z wysokości, wypadku komunikacyjnym), należy starać się ustabilizować odcinek szyjny kręgosłupa poszkodowanego i nie pozostawiać go bez nadzoru. Jeżeli jest to osoba przytomna, zalecane jest ułożenie głowy i tułowia nieco wyżej (np. w pozycji półsiedzącej podpartej), ponieważ zmniejszy to ciśnienie krwi w głowie i ciśnienie śródczaszkowe. Osoby przytomne, nawet jeśli zapewniają o dobrym samopoczuciu, powinny być traktowane z ostrożnością. Nigdy nie wolno pozwolić im na samotne poszukiwanie pomocy lekarskiej, gdyż nie wiadomo kiedy może nastąpić nagła utrata przytomności spowodowana uciskiem krwiaka na mózg. Pośrednią wskazówką krwawienia śródczaszkowego może być jednostronne lub obustronne poszerzenie źrenic.

Podejrzenie urazu klatki piersiowej

Każdy tępy uraz klatki piersiowej może doprowadzić do stłuczenia serca i płuc, może spowodować krwawienie do jamy opłucnej lub worka osierdziowego. Groźne jest także stłuczenie płuca lub serca mogące spowodować nagłą niewydolność krążenia i oddychania. Postępujący obrzęk pourazowy mięśnia sercowego zagraża opóźnionymi zaburzeniami rytmu i zatrzymaniem krążenia. W tym przypadku również zalecana jest dla przytomnych pozycja półsiedząca podparta. Narastające objawy duszności mogą sugerować odmę lub krwiak w jamie opłucnej. Możesz rozważyć położenie zimnego okładu na okolicę urazu. Zmniejszy to krwawienie wewnętrzne i podziała łagodząco na ból. Nie zaleca się ciasnego bandażowania w razie prawdopodobnego złamania żeber.

Podejrzenie urazu brzucha

Uraz brzucha wymaga ułożenia na plecach oraz niewielkiego ugięcia nóg w kolanach, ponieważ zmniejszy to napięcie mięśni i ewentualny ból. Mogą pojawić się nudności i wymioty. Możesz rozważyć położenie zimnego okładu, choć może on powodować dyskomfort poszkodowanego.

WAŻNE! Należy unikać wysokiego unoszenia nóg poszkodowanego z podejrzeniem urazu brzucha, ponieważ zwiększa to ciśnienie krwi w narządach jamy brzusznej i możliwe jest wykrwawienie całkowite do jamy otrzewnej.

Podejrzenie złamania

Zamkniętym złamaniom i urazom stawów towarzyszy ból i często krwawienie do mięśni. Przy złamaniu zamkniętym kości udowej może dojść do utraty około 1,5 litra krwi do krwiaka wokół złamania, przy złamaniu kości ramieniowej około 0,5 litra z około 5–6 litrów krwi krążącej w organizmie ludzkim. Złamanie miednicy może spowodować utratę nawet 5 litrów krwi do jamy brzusznej.

Zalecane delikatne opatrywanie i usztywnienie złamanej kończyny jest działaniem zapobiegającym urazom wewnętrznym naczyń krwionośnych poprzez ostre odłamy kostne.

Wstrząs pourazowy

Organizm ludzki po doznaniu urazu wykazuje tendencję do rozwijania reakcji wstrząsowej. Reakcja ta polega na uruchomieniu naturalnych mechanizmów ratunkowych organizmu przechodzących stopniowo w reakcję patologiczną. Wstrząs jest wynikiem dysproporcji między zapotrzebowaniem a zaopatrzeniem w tlen poszczególnych tkanek z powodu nagłej niewydolności krążenia krwi powstałej z różnych przyczyn.

Przyczyną wystąpienia wstrząsu może być utrata objętości krwi krążącej lub osocza krwi (oparzenie), uraz lub nagła dysfunkcja serca (zawał), rozszerzenie łożyska naczyń krwionośnych w odpowiedzi na ból, infekcję, substancję toksyczną, reakcję alergiczną.

Brak zdecydowanego przeciwdziałania rozwijającemu się wstrząsowi może doprowadzić do postępującego niedotlenienia życiowo istotnych narządów, a następnie śmierci całego organizmu

Objawy wstrząsu

Objawy reakcji wstrząsowej mogą przebiegać w kilku fazach. Początkowo poszkodowany bywa przytomny, blady, spocony, ma przyspieszoną czynność serca, przyspieszone oddychanie, może odczuwać niepokój, może być nawet pobudzony i agresywny. Stopniowo kontakt z poszkodowanym może się pogarszać, pojawiają się kłopoty z porozumiewaniem, senność, sinica ust i paznokci, spłycenie oddychania, zwolnienie częstości tętna. Potem może nastąpić utrata przytomności, sinica lub bladość skóry, tętno staje się wolne i słabo wyczuwalne, mięśnie wiotkie, dochodzi do zwolnienia i zatrzymania oddychania, a następnie krążenia.

Przeciwdziałanie rozwijaniu się reakcji wstrząsowej w warunkach doraźnych polega na:

– zatamowaniu ewentualnych krwotoków,

– zapobieganiu stratom ciepła (np. użyciu folii termoizolacyjnej NRC),

– stabilizacji złamań i zwichnięć,

– działaniu przeciwbólowym,

– zapewnieniu komfortu oczekiwania i transportu poszkodowanego.

Jeżeli doszło do dużych strat krwi, to po założeniu opatrunków możesz ułożyć wyżej kończyny poszkodowanego, tak aby zwiększyć ciśnienie krwi w głowie i tułowiu (poprawa ukrwienia narządów).

Nie zaleca się aktywnego ogrzewania poszkodowanych we wstrząsie, ponieważ rozszerzenie skórnych naczyń krwionośnych względnie zwiększa niedokrwienie narządów wewnętrznych.

WAŻNE! Bardzo istotne jest utrzymywanie kontaktu werbalnego z przytomnym poszkodowanym. Rozmowa, dająca poczucie bezpieczeństwa, mobilizuje wolę przetrwania.

Przeważnie aspekt psychologiczny ratownictwa jest raczej niedoceniany, a tymczasem w wielu przypadkach sama rozmowa była wystarczającą pomocą do momentu rozpoczęcia zaawansowanych działań lekarskich.

Zabezpieczanie złamań i zwichnięć

Najtrudniejszymi urazami w udzielaniu pierwszej pomocy są złamania kości czaszki i kręgosłupa. Niestabilne kości lub ich odłamy mogą uciskać lub uszkadzać struktury mózgowia i rdzenia kręgowego. Mogą o tym świadczyć zaburzenia świadomości, drgawki, porażenia ruchowe, zaburzenia czucia, nietypowy ból nieuszkodzonych okolic ciała. Jeżeli okoliczności zmuszają Cię do przenoszenia takich osób, staraj się unikać poruszania ich głową i szyją. Staraj się również nie zginać, skręcać i ściskać kręgosłupa w odcinku piersiowym i lędźwiowym.

WAŻNE! Wskazaniem do przenoszenia, transportu doraźnymi, prowizorycznymi środkami poszkodowanych z urazem czaszki lub kręgosłupa jest tylko i wyłącznie konieczność ewakuacji z miejsca zdarzenia z powodu zagrożenia życia poszkodowanych lub ratowników. Transport takich poszkodowanych zawsze związany jest z ryzykiem śmierci lub ciężkiego kalectwa.

Zabezpieczając leżącego, można stabilizować jego głowę np. wałkami z ubrania. Przenosić na nosze należy zawsze w cztery osoby, równomiernie unosząc ciało bez szarpania, ściskania, zginania i rotacji. Jeśli jest dostępny kołnierz chroniący kręgosłup szyjny („kołnierz Schanza”), należy go ostrożnie założyć. Zanim założysz go osobie z urazem, najpierw przymierz go sobie – umożliwi to zorientowanie się, jak należy go dopasować, aby stabilizował głowę, a nie dusił. Jeżeli nie dysponujesz zespołem przynajmniej czterech sprawnych ratowników, jedyną dostępną metodą ewakuacji ludzi z podejrzeniem urazu kręgosłupa jest wywlekanie – czyli ciągnięcie za ubranie lub na kocu (tak aby unikać zginania).

Absolutnie niedopuszczalne jest noszenie rannych z urazem kręgosłupa na plecach metodą strażacką lub na jednym ramieniu. Szczególną uwagę należy zwrócić na złamania kości czaszki. Nie wolno w takich przypadkach manipulować w okolicy urazu, żeby nie wgłębić ewentualnych odłamków do mózgu. O ukrytym pęknięciu czaszki może świadczyć krwawienie z uszu i nosa, zasinienie okolic okołooczodołowych (tzw. siniaki okularowe), porażenie mięśni twarzy, ból i zaburzenia czucia. W takiej sytuacji nie masz zbyt wielkich możliwości działania – pozostaje jedynie ułożenie wyżej głowy poszkodowanego i opieka do chwili przybycia pogotowia ratunkowego.

Złamania kończyn

Pamiętając o zagrożeniu wstrząsem, postaraj się w prosty i delikatny sposób unieruchomić złamaną kość. Prawidłową stabilizację uzyskasz poprzez unieruchomienie dwóch sąsiadujących ze złamaniem stawów. Kończynę górną najprościej przymocować do klatki piersiowej (zgiętą w łokciu). Możesz zrobić prowizoryczny temblak z podwiniętej poły bluzy, kurtki lub koszuli lub zawiesić rękę w chuście trójkątnej. Najprostszą „szynę” otrzymasz ze złożonej gazety lub tektury.

Kończynę dolną staraj się stabilizować, związując z drugą nogą, oczywiście omijając okolicę złamania. W razie złamań z rotacją zalecane jest unikanie obracania kości „na miejsce”, ponieważ może dojść do dodatkowego uszkodzenia naczyń krwionośnych i nerwów. Otwarte złamania, gdzie odłam kostny przebił skórę, bardzo delikatnie ustabilizuj, a ranę przykryj luźno opatrunkiem z gazy.

WAŻNE! Bardzo niebezpieczne i niedopuszczalne są próby doraźnego, amatorskiego nastawiania złamań i zwichnięć.

Złamania żeber

Podczas tępych urazów tułowia często dochodzi do pęknięcia żeber, miednicy, rzadziej mostka. Doraźne postępowanie przy urazie klatki piersiowej polega na ułożeniu poszkodowanego w pozycji półsiedzącej podpartej. Staraj się jednocześnie obserwować, czy nie narastają objawy duszności, co mogłoby sugerować krwawienie wewnętrzne lub odmę opłucnową. Ewentualne mnogie złamania żeber zaleca się raczej stabilizować tylko jednostronnie oklejając plastrami a nie ciasno bandażując całą klatkę piersiową. W urazie miednicy większy niepokój budzą ewentualne uszkodzenia wewnętrzne niż samo złamanie. Należy przeciwdziałać przede wszystkim bólowi poprzez ułożenie w pozycji na plecach z nieco ugiętymi i podpartymi nogami. Niewskazane jest ciasne bandażowanie bioder.

Urazy stawów

Jak zapewne wiesz, bardzo kłopotliwe są urazy stawów, zwichnięcia. Niejednokrotnie są one trudniejsze w leczeniu niż złamania. W postępowaniu doraźnym ważne jest unieruchomienie, odciążenie stawu oraz zabezpieczenie przed szybko narastającym obrzękiem. Należy rozluźnić poszkodowanemu buty, ubranie, unieść wyżej uszkodzoną kończynę.

Jeśli przewidujesz, że poszkodowany zostanie niebawem poddany zabiegowi ortopedycznemu w znieczuleniu ogólnym (np. nastawieniu zwichnięcia), nie wolno mu niczego jeść ani pić.

Aby poszkodowany miał pusty żołądek, potrzeba ok. 5–6 godzin od ostatniego posiłku. Znieczulanie ogólnie chorego z pełnym żołądkiem związane jest z ryzykiem zachłyśnięcia i uduszeni.

Opatrywanie oparzeń termicznych

Doraźne ratowanie osób poparzonych powinno obejmować następujące czynności:

1) usunięcie „czynnika sprawczego” (zgaszenie ognia, usunięcie innych źródeł ciepła, odciągnięcie poparzonego w bezpieczną strefę itp.),

2) schłodzenie poparzonej okolicy ciała,

3) przykrycie rany opatrunkiem jałowym lub opatrunkiem hydrożelowym,

4) rozpoczęcie specjalistycznego leczenia.

WAŻNE! Aby ugasić palące się na człowieku ubranie, nigdy nie posługuj się gaśnicą! Wskazane jest użycie koca gaśniczego, wody, mokrego ubrania.

Następnie musisz schłodzić poparzoną okolicę ciała. Nie trać czasu na rozbieranie poparzonego, zwłaszcza ściąganie ciasnego ubrania. Najlepszym środkiem chłodzącym jest zimna woda w dużej ilości – odbiera nadmiar energii cieplnej, jak również działa przeciwbólowo poprzez obniżenie temperatury zakończeń nerwowych. Czas chłodzenia jest dowolny (około 15–30 minut), trzeba jednak pamiętać o możliwości wychłodzenia całego ciała i zagrożeniu wstrząsem. Po schłodzeniu zdejmij ewentualne obrączki lub pierścionki, zanim obrzęk zmusi Cię do ich przecięcia. Następnie przykryj ranę oparzeniową w miarę możliwości jałowym opatrunkiem z gazy.

Kolejnym krokiem jest konsultacja chirurgiczna i rozpoczęcie specjalistycznego leczenia (w razie potrzeby). Po całkowitym wygojeniu trzeba jeszcze chronić miejsce urazu przed opalaniem na słońcu, aby nie dopuścić do kolejnych oparzeń lub przebarwień (nawet 2 lata).

Ogromna liczba powikłań związanych z leczeniem oparzeń spowodowana jest błędnym postępowaniem wynikającym z fałszywych przekonań o skuteczności niektórych metod.

Nie należy polewać ran oparzeniowych spirytusem lub innymi środkami dezynfekcyjnymi (gencjana czy jodyna). Pogłębiają one uszkodzenie tkanek, denaturują białka, powodują wstrząs bólowy, uszkadzają zakończenia nerwowe. Nie używaj też maści, kremów, zasypek, talku, olejów, soli kuchennej czy Hemostinu. Unikaj preparatów organicznych (np. białko jaj kurzych grozi zakażeniem salmonellą). Oparzenia oczu i twarzy również należy chłodzić zimną wodą, a później przykryć delikatnie opatrunkiem.

Oparzenia substancją chemiczną

Oparzenia żrącą substancją chemiczną wymagają zachowania ostrożności w postępowaniu. Najpierw w sposób mechaniczny postaraj się usunąć nadmiar substancji z odzieży i skóry poparzonego. Fragmenty ubrania nasączone substancją możesz wyciąć nożyczkami. Następnie należy rozpocząć neutralizację substancji lub jej spłukiwanie. W miejscach, gdzie istnieje zawodowe ryzyko oparzenia stężonym kwasem lub ługiem, warto przygotować roztwory neutralizatora, słabego kwasu i zasady. Poręczne w zastosowaniu mogą się być 5-litrowe kanistry, z szerokim wlewem (można je unieść jedną ręką). Powinno się też mieć przygotowany sprzęt i stanowisko do płukania oczu (polecane jest używanie roztworu fizjologicznego soli kuchennej 0,9%). Inne substancje chemiczne o szczególnych właściwościach wymagają szczególnych rozpuszczalników lub neutralizatorów (np. fenol zmywa się spirytusem). Najlepsze efekty przynosi jednak zapobieganie wypadkom poprzez zastosowanie urządzeń i ubiorów ochronnych. Doraźnie po zneutralizowaniu substancji i spłukaniu wodą trzeba założyć jałowy opatrunek i skontrolować stan poszkodowanego u lekarza.

Poparzenie śluzówek jamy ustnej

Szczególne niebezpieczeństwo związane jest z przypadkowym poparzeniem chemicznym śluzówek jamy ustnej, przełyku i żołądka. Nie wolno powodować wymiotów, bo może dojść do zachłyśnięcia lub pęknięcia przełyku i żołądka. Nie wolno także neutralizować substancji, gdyż egzotermiczna reakcja zobojętniania powoduje spienienie zawartości żołądka, wymioty i zachłyśnięcie. Dopuszczalne jest podanie do picia 1–2 szklanek ciepłej wody w celu rozcieńczenia substancji w jamie ustnej, przełyku i żołądku. Osoby poparzone ługiem wymagają szybkiej interwencji lekarskiej, ponieważ postępująca martwica rozpływna tkanek i obrzęki upośledzają drożność dróg oddechowych i grożą uduszeniem.

Postępowanie z odmrożeniami i wychłodzeniem

Odmrożenia są kłopotliwe w leczeniu, zawsze bowiem pozostawiają jakiś fragment tkanki wygojonej, ale o gorszym ukrwieniu (blizna) i bardziej skłonnej do kolejnych odmrożeń. Najlepiej jest zapobiegać odmrożeniom poprzez odpowiednie ubranie i unikanie długotrwałej ekspozycji na mróz. Czynnikami sprzyjającymi odmrożeniom są:

– przemoczenie odzieży,

– za ciasne buty (powodują niedokrwienie),

– zmęczenie (powoduje zmniejszenie odporności organizmu),

– wpływ alkoholu (rozszerza naczynia krwionośne),

– wiatr (ang. chill factor – iloczyn wiatru i mrozu).

Zsiniałe, nieczułe na dotyk i ból części ciała należy delikatnie rozgrzewać przyłożoną dłonią, nie zaleca się rozcierania ani masażu. Można powoli rozgrzewać części ciała w coraz cieplejszej wodzie. Wszystkie odmrożenia z pęcherzami, martwicą wymagają natychmiastowej interwencji lekarskiej.

WAŻNE! Osoby wychłodzone na mrozie należy rozgrzewać stopniowo.

Ewentualnie można nałożyć wychłodzonemu ciepły okład na klatce piersiowej. Należy owinąć tułów i głowę, nie ruszając kończyn (zawinięcie metodą Hieblera).

Nie wolno rozcierać wychłodzonemu rąk i nóg, gdyż zasoby wychłodzonej krwi obwodowej mogłyby spowodować zatrzymanie pracy serca. Jeżeli występowałyby zaburzenia oddechowe, należy prowadzić zastępcze oddychanie techniką usta-usta, a nie przyrządem typu worek samorozprężalny (istotne jest ogrzanie powietrza).

Zasady postępowania z osobą porażoną prądem

W czasie ratowania osoby porażonej prądem ważne jest zachowanie kolejności działań:

1) odłączenie poszkodowanego od prądu i zabezpieczenie przed kolejnym porażeniem,

2) ocena obrażeń ciała (ew. sztuczne oddychanie, opatrzenie oparzeń),

3) poddanie poszkodowanego diagnostyce lekarskiej.

Do odłączenia osoby poszkodowanej od prądu należy użyć wyłączników sieciowych, bezpieczników sieciowych lub przewodów zasilających. Odrywanie osoby poszkodowanej od uszkodzonego urządzenia elektrycznego powinno być ostatecznością.

WAŻNE! Siła skurczu mięśniowego pod działaniem prądu elektrycznego jest maksymalną siłą osoby porażonej. Rozwarcie dłoni i oderwanie od źródła prądu jest zatem bardzo trudne i zawsze związane z dodatkowymi urazami (np. złamanie palców)

Graniczne natężenie prądu wyczuwalnego przez człowieka wynosi około 3,5–5 mA, dla prądu stałego i około 0,2–1,1 mA, dla prądu zmiennego. Do zadań profilaktycznych organizacji pierwszej pomocy należy wcześniejsze zapoznanie się z rozmieszczeniem wyłączników i bezpieczników, zarówno w miejscu pracy, jak i w domu.

Jeżeli dojdzie do wypadku, warto pamiętać, że większość podeszew butów nie stanowi izolacji elektrycznej i potrzebujesz dodatkowej izolacji w postaci suchego ubrania, folii, drewna itp.

W celu izolacji od prądu możesz wykorzystać blat przewróconego stołu, przewrócone krzesło, kij od szczotki, worki foliowe, suche ubranie, drzwi meblowe itp.

Po odłączeniu porażonego od prądu elektrycznego i zabezpieczeniu miejsca wypadku przed kolejnym porażeniem należy dokonać krótkiej oceny obrażeń ciała. Jeżeli porażenie prądem doprowadziło do zatrzymania krążenia i oddychania – niezwłocznie rozpocznij masaż pośredni serca i zastępcze oddychanie w sekwencji: 2 wdechy na 30 uciśnięć mostka porażonego. Osobę nieprzytomną z wydolnym oddychaniem ułóż na boku w pozycji bezpiecznej i nadzoruj do momentu przejęcia opieki przez pogotowie ratunkowe. Uszkodzenia i oparzenia skóry prądem przykryj jałowym opatrunkiem.

Należy liczyć się z ryzykiem wystąpienia wstrząsu pourazowego również u osób, które nie doznały zewnętrznych obrażeń. Wszystkie osoby po porażeniu prądem powinny być poddane diagnostyce lekarskiej i badaniom w warunkach szpitalnych ze względu na duże prawdopodobieństwo opóźnionych, poporażennych zaburzeń rytmu serca, a nawet ryzyka zatrzymania jego akcji. Istnieje także ryzyko późnych uszkodzeń nerek po porażeniu prądem. Przewidywany czas intensywnego nadzoru w warunkach szpitalnych to przynajmniej doba.

Nagłe zatrucia wziewne, kontaktowe i pokarmowe

Podstawowe drogi zatrucia to:

– droga wziewna (oddechowa),

– droga kontaktowa (przezskórna),

– droga pokarmowa (doustna).

W niektórych wypadkach substancja trująca może dostawać się do organizmu dwiema lub trzema drogami jednocześnie (np. zatrucie środkami ochrony roślin).

Zatrucie wziewne

Zatrucie nagłe drogą wziewną jest związane ze szczególnym ryzykiem także dla ratownika. Jeżeli powietrze jest skażone substancją chemiczną, wykazującą gwałtowne i trujące działanie na człowieka, nie należy podejmować złożonych działań ratowniczych w miejscu wypadku, lecz niezwłocznie ewakuować wszystkie zagrożone osoby. O ile to możliwe, ewakuację należy prowadzić, zabezpieczając poszkodowanych i ratowników indywidualnymi środkami ochrony przeciwchemicznej (maska przeciwgazowa, kombinezon gazoszczelny, ewakuacyjny aparat oddechowy). Jeżeli dysponujesz jednym kompletem, powinien używać go ratownik ewakuujący poszkodowanego, inaczej istnieje duże prawdopodobieństwo zatrucia kolejnej osoby (ratownika). W miejscach o szczególnym zagrożeniu skażeniem niezbędne jest przygotowanie sprzętu ewakuacyjnego stosownego do potrzeb.

Chlor i amoniak wchłaniają się przez skórę, płuca i oczy, wymagają zatem użycia przez ratownika kombinezonu i aparatu oddechowego, a nie zwykłej maski przeciwgazowej.

Doraźna pomoc w zatruciach wziewnych polega na zapewnieniu opieki osobie zatrutej. Poszkodowanych, którzy stracili przytomność, mają zaburzenia oddychania, należy usunąć ze strefy zagrożenia i dopiero wtedy można podjąć bezpośrednie czynności ratunkowe wobec zatrutych. Należy podjąć niezbędne środki ostrożności, aby nie doszło do zatrucia również ratownika (izolacja od bezpośredniego kontaktu: rękawiczki gumowe, maseczka do sztucznego oddychania itp.).

W miejscach narażonych na emisję tlenku węgla (piece gazowe, węglowe) niezbędny jest nadzór osób pracujących lub przebywających, ponieważ często pierwszym objawem może być osłabienie siły mięśniowej i poszkodowani nawet nie wezwą pomocy.

Niebezpieczną grupę trucizn wziewnych stanowią rozpuszczalniki do farb i lakierów, które są m.in. neurotoksyczne i mogą dawać pierwsze objawy zatrucia bardzo nietypowe i ze znacznym opóźnieniem.

Zatrucia kontaktowe

Zatrucia kontaktowe polegają na przezskórnym wchłanianiu substancji toksycznych. Pomoc tym poszkodowanym polega na:

1) mechanicznym usunięciu nadmiaru substancji,

2) usunięciu zabrudzonej odzieży,

3) spłukaniu zanieczyszczenia rozpuszczalnikiem (stosownym dla danej substancji, najczęściej wodą).

Do mycia skóry (spłukiwania) zaleca się stosowanie letniej lub zimnej wody. Ciepła lub gorąca woda rozszerza naczynia krwionośne skóry i znacznie ułatwia przezskórne wchłanianie substancji szkodliwej.

Zalecana jest także kontrola lekarska, na wypadek gdyby wchłonięta substancja mogła dać objawy ogólne, a nie tylko miejscowe.

Zatrucia pokarmowe

Zatrucia drogą pokarmową stanowią największy odsetek notowanych wypadków zatruć. Podstawową metodą postępowania jest wywołanie wymiotów u osoby zatrutej, ale pod pewnymi warunkami:

– jeśli nie doszło do zatrucia substancją żrącą, szczególnie aktywną lub lżejszą od wody (np. benzyna, nafta),

– jeśli od momentu zatrucia nie upłynęło więcej niż 4–5 godzin i perystaltyka nie przepchnęła zawartości żołądka do dwunastnicy,

– jeśli osoba zatruta jest przytomna (współpracująca z ratownikiem).

W celu wywołania wymiotów podaje się osobie zatrutej 1–2 szklanki ciepłej, dobrze osolonej wody i podrażnia palcem tylną ścianę gardła. Zabieg należy powtórzyć 2–3 razy. Po ostatnim opróżnieniu żołądka warto podać węgiel aktywny (Carbo medicinalis) w ilości 30–60 tabletek, dobrze pokruszonych z wodą (zawiesina). Adsorpcyjne właściwości węgla aktywnego wspomagają eliminację trucizny, a sam węgiel nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Poradą merytoryczną służy zawsze przez telefon pogotowie ratunkowe lub regionalny ośrodek leczenia ostrych zatruć.

Nagłe zatrucia benzyną, naftą, środkami chemicznymi lżejszymi od wody, lotnymi, wymagają specjalnego postępowania. Nie wolno zatrutych niczym poić, podawać żadnych „neutralizatorów” i powodować wymiotów, ponieważ istnieje poważne ryzyko zachłyśnięcia się zatrutego zawartością żołądka

Zwracamy Twoją uwagę na fakt, że zawsze należy starać się zachować opakowanie od substancji, którą doszło do zatrucia. Należy unikać podawania doustnie mleka, oleju, wody wapiennej oraz innych neutralizatorów. Osoby z zaburzeniami świadomości lub nieprzytomne ułóż na boku w pozycji bezpiecznej i opiekuj się do przyjazdu lekarza.

W podejrzewanych zatruciach przewlekłych postaraj się zidentyfikować prawdopodobne substancje toksyczne. W codziennym życiu należy uwzględnić ryzyko interakcji substancji zawartych w pożywieniu, leków, używek i środków, na które narażeni jesteśmy w miejscach pracy i innych. Szczególna rola w identyfikacji i klasyfikacji substancji trujących w danym zakładzie pracy należy się służby bhp. Służba bhp ma możliwość zapoznania się z substancjami stosowanymi w produkcji, technologiami, może określić na miejscu potencjalne warunki i czynniki toksyczne. Może, a nawet powinna informować pracodawcę o stwierdzonych zagrożeniach zawodowych wraz z wnioskami zmierzającymi do usuwania lub ograniczania tych zagrożeń.

Postępowanie w stanach nagłych w chorobach wewnętrznych

Postępowanie ratownicze w stanach nagłych wywołanych zaostrzeniem przebiegu choroby lub nagle powstałą chorobą wewnętrzną jest postępowaniem objawowym. Profilaktyką stanów nagłych jest ogólna profilaktyka chorób. Jeżeli starasz się zapobiegać powstawaniu i rozwojowi chorób, znacząco zmniejszaj też ryzyko zaistnienia stanów nagłych.

Padaczka

Nagła utrata przytomności z drgawkami, czyli „napad padaczkowy” wymaga spokojnego postępowania z poszkodowanym. Należy starać się chronić jego głowę, ewentualnie zabezpieczyć zęby i czekać na samoistne ustąpienie drgawek. Język ochronisz przed przygryzieniem w czasie skurczów mięśni żuchwy zwiniętym bandażem lub ubraniem, nigdy własnym palcem. Można też rozluźnić odzież chorego. Ważne jest, by chronić oczy poszkodowanego przed migającym światłem. Każdy, nawet zupełnie zdrowy człowiek może zareagować utratą przytomności i drgawkami na określoną częstotliwość i natężenie migającego światła. Po ustąpieniu drgawek nieprzytomnego należy ułożyć na boku w pozycji bezpiecznej i chronić przed ewentualnym wychłodzeniem. Po ustąpieniu napadu drgawek wskazana jest kontrola lekarska chorego.

Zaburzenia świadomości

Inne zaburzenia świadomości, bez drgawek, lecz z objawami podobnymi do stanu upojenia alkoholowego, mogą być spowodowane przez zaburzenie gospodarki metabolicznej ustroju, np. w przebiegu cukrzycy. Osłabienie, wzmożone pragnienie, wzmożone oddawania moczu, zaburzenia świadomości mogą być pierwszymi objawami cukrzycy. Osobę tracącą przytomność możesz ułożyć w pozycji bezpiecznej. Należy też niezwłocznie wezwać lekarza. Częściej zdarza się, że u chorych na cukrzycę leczonych z tego powodu pojawiają się objawy niedocukrzenia w postaci drżenia, niepokoju, zblednięcia. Należy wtedy szybko podać im do zjedzenia lub wypicia coś bardzo słodkiego (np. cukierek, czekoladę, wodę z dużą ilością cukru). Ewentualne podawanie czegokolwiek doustnie jest jednak dopuszczalne oczywiście tylko osobom w pełni przytomnym. Zawsze wskazana jest kontrola lekarska.

Choroby serca i oskrzeli

Ból w klatce piersiowej, uczucie niepokoju, duszności mogą towarzyszyć pogorszeniu wydolności krążenia w niestabilnej chorobie naczyń wieńcowych serca. Człowiek taki wymaga pilnej konsultacji lekarskiej. W pogorszeniu wydolności oddechowej w astmie (dychawicy oskrzelowej) objawiającym się dusznością i niepokojem możesz starać się doraźnie uspokoić chorego, zapewnić dostęp do świeżego powietrza. Jeżeli masz problemy z udzieleniem pomocy doraźnej w innych przypadkach związanych z chorobami wewnętrznymi, postaraj się skonsultować z lekarzem pogotowia ratunkowego.

SPRAWDZIAN WIEDZY

– odpowiedz na dziesięć pytań TAK lub NIE

1. Umiejętność udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach powinien mieć wyłącznie lekarz, pielęgniarka lub ratownik medyczny.

2. Odpowiedzialność karna (art. 162 § 1 kk) dotyczy przypadku zaniechania pomocy lub ucieczki z miejsca zdarzenia.

3. Istotnymi elementami apteczki zakładowej i samochodowej są tylko leki i środki dezynfekcyjne.

4. W Polsce dostępne są następujące ratunkowe numery telefonów: 999, 998, 997 oraz 112 w sieci komórkowej.

5. Chorego przytomnego z raną i urazem głowy powinno się ułożyć płasko w pozycji leżącej i nałożyć uciskowy, jałowy opatrunek na ranę.

6. Na rany otwarte klatki piersiowej (syczące, pieniące się) zakłada się tylko luźny gazowy opatrunek.

7. Poszkodowanych z urazem kręgosłupa przenosi się doraźnym, prowizorycznym transportem, zawsze jeżeli tylko są przytomni.

8. Oparzenie wrzątkiem należy natychmiast schłodzić zimną wodą i przykryć jałową gazą.

9. Zagrożenie życia przy porażeniu prądem elektrycznym stanowią kolejno: zatrzymanie krążenia i oddychania, oparzenia, późne zaburzenia rytmu serca.

10. Silny piekący ból w klatce piersiowej u mężczyzny w wieku ok. 60 lat, otyłego i palącego, wymaga spoczynku i szybkiej interwencji lekarskiej – może to być zawał serca.

Odpowiedzi: 1 N / 2 T / 3 N / 4 T / 5 N / 6 N / 7 N / 8 T / 9 T / 10 T