18. PRZYCZYNY ZAKOŃCZENIA SIĘ ZIMNEJ WOJNY
Zimna wojna rozpoczęła się wraz z nieprzestrzeganiem zasad przyjętych na sojuszniczych konferencjach kończących drugą wojnę światową, a zakończyła wraz z rozpadem ZSRR. Za jej początek można uznać przejęcie urzędu prezydenckiego w USA przez Harry’ego Trumana, który wprowadził program pomocowy dla państw opierających się presji ZSRR – zwany doktryną Trumana, związany z polityką powstrzymywania, zaś za jej symboliczny początek - wygłoszenie przez Churchila mowy w Fulton w marcu 1946r. Brytyjski polityk powiedział wówczas: ”Od Szczecina nad Bałtykiem po Triest nad Atlantykiem, w poprzek całego kontynentu zapadła żelazna kurtyna. Poza tą linią leżą wszystkie stolice starych państw Europy Środkowej i Wschodniej”. Zimną wojnę możemy nazwać konfrontacją ideologiczną, przerywaną okresami odwilży i odprężenia, czyli detente, podczas których prowadzono negocjacje i zmniejszało się napięcie w stosunkach dwustronnych.
Przyczyny zakończenia się zimnej wojny możemy podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Do pierwszej kategorii niewątpliwie możemy zaliczyć upadek komunizmu w Związku Radzieckim. Ważnym wydarzeniem było już samo przejęcie władzy przez Gorbaczowa w roku 1985. Wprowadzone przez niego zmiany – „pieriestrojka” i „glasnosti” miały służyć umocnieniu socjalizmu, nie natomiast jego upadkowi. „Głasnost”, czyli jawność pozwalała krytycznie wypowiadać się na temat radzieckiej rzeczywistości, dawała wolność wyznania oraz zmniejszała kontrolę nad mediami i wydawcami.”Pierestrojka” wiązała się z wprowadzeniem do systemu elementów gospodarki kapitalistycznej. Stworzyła warunki do demokratyzacji życia społecznego m.in. dzięki stworzeniu stanowiska prezydenta oraz wycofaniu z konstytucji zapisu o kierowniczej roli KPZR. Wbrew temu partia nadal sprawowała rzeczywistą władzę i manipulowała informacjami. Skutki zmian były katastrofalne, ponieważ w miejscu starych, nie zdążyły powstać nowe i sprawne mechanizmy rynkowe – np. odrzucono centralne planowanie, co doprowadziło do destabilizacji cen, ale nie wprowadzono skutecznych narzędzi wolnorynkowych. Rezultatem zmian była inflacja, braki w zaopatrzeniu, spadek produkcji, wzrastająca liczba przestępstw oraz społeczna niepewność co do przyszłości. Sytuacja ekonomiczna kraju diametralnie się pogorszyła i, aby uniknąć katastrofy gospodarczej, ZSRR ograniczał wydatki, redukując liczbę żołnierzy w bazach pozaeuropejskich, a następnie likwidując je m.in. w Wietnamie, na Kubie i w Angoli. W 1989 r. Armia Czerwona wycofała się także z Afganistanu.
Wbrew zamiarom Gorbaczowa demokratyzacja ZSRR nie umocniła ustroju komunistycznego, ale przyspieszyła jego upadek. Pogłębiały się tendencje odśrodkowe – odradzały się aspiracje narodowe i konflikty religijne. Kraje nadbałtyckie takie jak Litwa, Łotwa i Estonia, ale także i Gruzja zaczęły się domagać niezależności. Mimo, że Gorbaczow został postawiony przed faktem dokonanym w postaci aktów secesji tych państw, nie chciał wobec nich używać całej siły militarnej swego kraju, czym naraził się nie tylko liberałom, ale i konserwatystom. W konsekwencji doprowadziło to zorganizowania, co prawda nieudanego, puczu przez konserwatystów, czego konsekwencją był rozpad Związku Radzieckiego, zastąpionego Wspólnotą Niepodległych Państw.
Odstąpienie od doktryny Breżniewa (zasady ograniczonej suwerenności) i przyjęcie polityki nieinterwencji doprowadziło do utraty bezpośredniej kontroli przez ZSRR nad procesami zmian w Europie Środkowo-Wschodniej. Zresztą Gorbaczow nie mógłby liczyć na dobre stosunki z Zachodem i zawieranie korzystnych umów i porozumień, gdyby podjął działania w celu tłumienia ruchów wolnościowych w tej części Europy. Dlatego też rok 1989 przyniósł odsunięcie od władzy przywódców komunistycznych w Polsce i na Węgrzech, a następnie w całym bloku wschodnim. Pod wpływem masowych demonstracji doszło też do upadku muru berlińskiego, co dało okazję do zjednoczenia Niemiec.
Do czynników zewnętrznych, które doprowadziły do zakończenia się zimnej wojny można zaliczyć stosunki ze Stanami Zjednoczonymi. W 1983 r. Reagan nazwał Związek Radziecki „imperium zła”, a jednym z celów swej polityki zagranicznej uczynił wzrost uzbrojenia konwencjonalnego i nuklearnego. Wspierał również bojowników w krajach Trzeciego Świata, głównie nikaraguańskich contras oraz mudżahedinów w Afganistanie, które przeciwstawiały się ZSRR. Duży wpływ na zmianę relacji amerykańsko – radzieckich wywarła nowa filozofia stosunków międzynarodowych Gorbaczowa. „Nowe myślenie” opierało się na koncepcji, że bezpieczeństwo nie zależy od dalszych zbrojeń, lecz wynika w większym stopniu z działań politycznych podejmowanych w atmosferze współpracy między obiema stronami. Idea wspólnego interesu bezpieczeństwa zaprzeczała radzieckiemu przekonaniu o nieuniknionym konflikcie między kapitalizmem i komunizmem. Ponadto przyjęto doktrynę uzasadnionej wystarczalności, która stanowiła odrzucenie agresji oraz redukcji zbrojeń i utrzymywania liczebności radzieckich sił zbrojnych na minimalnym poziomie.
Twarda polityka prezydenta Reagana – oparta na doktrynie powstrzymywania Trumana, a w szczególności jego sprzeciw wobec kompromisu w kwestii rozwoju Inicjatywy Obrony Strategicznej, zwanej potocznie „gwiezdnymi wojnami”, zmusiła stronę radziecką do negocjacji, a w rezultacie wpłynęło też na upadek komunizmu. USA dowiodły, że są zdolne prześcignąć ZSRR, szczególnie w dziedzinie zbrojeń nuklearnych, stawiając Związek Radziecki przed wyborem dogonienia USA, co groziło jego bankructwem. Innym wyjściem było przystąpienie do rozmów dwustronnych i realnej redukcji arsenałów broni jądrowej. Gorbaczow wybrał tę drugą opcję, czego dowodem było m.in. było podpisanie w grudniu 1987 r. układu o wyeliminowaniu rakiet średniego i krótkiego zasięgu, deklaracja jednostronnej redukcji sił konwencjonalnych oraz postęp w negocjacjach układu o redukcji zbrojeń strategicznych. Bez zawarcia tych umów Gorbaczow nie mógłby liczyć na sfinansowanie planów reform wewnętrznych. Druga koncepcja mówi, że zwycięstwo Zachodu nie było możliwe przez powstrzymywanie i militarne odstraszanie przeciwnika. Według niej polityka Regana nie tylko nie przyspieszyła zakończenia zimnej wojny, ale to zakończenie nawet opóźniła. „Determinacja Gorbaczowa w realizacji reform gospodarczych napotykała przeszkody w postaci specjalnych wydatków zbrojeniowych, a przede wszystkim na ograniczenia strukturalne, co jedynie zachęcało do poprawy stosunków z Zachodem. To dzięki tej determinacji doszło do zakończenia zimnej wojny”.
Należy podkreślić, że choć zmiana klimatu w stosunkach dwustronnych była możliwa przede wszystkim dzięki ustępstwom strony radzieckiej, Stany Zjednoczone również modyfikowały swoją politykę.
Zimna wojna przysłużyła się stabilizacji polityki międzynarodowej i pomogła utrzymać tzw. długi pokój w okresie powojennym. Jej zakończenie natomiast zmieniło strukturalne i ideologiczne warunki, jakie panowały między dwoma mocarstwami po zakończeniu konferencji poczdamskiej.