Finanse publiczne

Temat 1

System finansów publicznych i budżet państwa

Wyk. Agnieszka Barcikowska

Justyna Dmowska

Finanse publiczne:

- obejmują procesy związane z gromadzeniem, podziałem i wydatkowaniem finansowych środków publicznych, w oparciu o regulacje prawne oraz finansowaniem deficytu budżetowego i obsługą długu publicznego.

Podmiotowo finanse publiczne oznaczają instytucjonalne ramy w których dokonują się powyższe procesy.

Definicja ustawowa

Zgodnie z art. 3 ustawy o finansach publicznych:

„finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności:

1) gromadzenie dochodów i przychodów publicznych;

2) wydatkowanie środków publicznych;

3) finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa;

4) zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne;

5) zarządzanie środkami publicznymi;

6) zarządzanie długiem publicznym;

7) rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej.

Funkcje finansów publicznych:

• alokacyjna (państwo dysponując zasobami pieniężnymi w formie budżetu może przemieszczać środki finansowe na zadania, które ma obowiązek spełniać, albo też na dziedziny wymagające dofinansowania lub też na dziedziny, które ze swojej istoty nie przynoszą zysku a ich prowadzenie jest konieczne dla istnienia państwa i zbiorowych potrzeb obywateli)

• redystrybucyjna (tzw. wtórny podział PKB; w każdym współczesnym społeczeństwie istnieją potrzeby zbiorowe, które państwo powinno zaspokajać, co rodzi potrzebę stosowania mechanizmu podzielenia środków uzyskanych w sferze produkcyjnej do sfery nieprodukcyjnej; funkcja ta jest podstawą funkcji finansów publicznych)

• kontrolna (redystrybucja PKB dokonywana poprzez obieg pieniężny pozwala poprzez ściśle określone reguły ewidencjonowania wszystkich zjawisk finansowych poprzez jednostki sektora publicznego na wyciąganie wniosków o stanie gospodarki państwa i przeciwdziałanie nadużyciom mogących powstać w gospodarowaniu finansami publicznymi; umożliwia także kontrole prowadzenia tejże gospodarki)

• stabilizacyjna (spełnianie przez finanse publiczne ww. 3 funkcji powoduje materializowanie się funkcji 4; polega ona na tym, że prawidłowe alokowanie środków, ich redystrybucja oraz wnikliwa kontrola umożliwia wypełnianie przez państwo celu nadrzędnego tzw. stabilizacji gospodarczej- zmniejszanie bezrobocia, regulowanie popytu publicznego, rozwój harmonijny równomierny; mechanizm tej funkcji polega na tym, że państwo poprzez dobór odpowiednich źródeł swoich dochodów oraz ustalenie kierunków ich wydatkowania może zachęcać lub zniechęcać podmioty do aktywności gospodarczej)

Elementy systemu finansów publicznych

Ze względu na przekrój podmiotowy do najważniejszych elementów systemu finansów publicznych zalicza się:

• władze ustawodawcze szczebla

  • centralnego (parlament),

  • pośredniego (rady regionalne),

  • samorządowego (rady gminne);

• władze wykonawcze, a więc rządy i zarządy wyżej wymienionych szczebli;

• władze kontrolne działające w imieniu władz stanowiących, które obejmują swym zasięgiem wszystkie dziedziny życia gospodarczego i społecznego; (w Polsce należą do nich Najwyższa Izba Kontroli i Regionalne Izby Obrachunkowe)

• aparat skarbowy (finansowy), który na bieżąco zajmuje się realizacją dochodów i wydatków publicznych;

• podmioty (jednostki) finansowane z funduszy publicznych, a zwłaszcza jednostki budżetowe ( jednostki administracji publicznej, szkoły, jednostki policji itd.).

Narzędzia systemu

Do najważniejszych narzędzi zapewniających funkcjonowanie systemu finansów publicznych pod względem przekroju instrumentalnego zaliczamy:

• podatki centralne i lokalne,

• opłaty,

• cła,

• subwencje i dotacje,

• składki na ubezpieczenia społeczne,

• dochody pochodzące z majątku publicznego,

• kredyty państwowe i pożyczki publiczne.

W systemie finansów publicznych najważniejsze miejsce zajmuje budżet państwa. Wynika to z sytuacji, że w budżecie państwa gromadzi się i dzieli największą część środków publicznych, a także z faktu, że władze centralne są dominującym podmiotem systemu politycznego, gospodarczego i społecznego kraju.

Budżet państwa:

-plan finansowy państwa,

-zestawienie prognozowanych na następny rok budżetowy dochodów i wydatków rządowych,

-sporządzone przez rząd (projekt budżetu)

-zatwierdzone (po wprowadzeniu ewentualnych poprawek) przez parlament,

-najczęściej w formie ustawy budżetowej.

Budżet uwzględnia przychody i rozchody następujących instytucji:

• sądów i trybunałów,

• administracji rządowej.

Pojęcie budżetu państwa może być rozumiane w trzech aspektach:

• ekonomicznym – pewien fundusz pieniężny,

• prawnym – pewien akt normatywny,

• technicznym (konstrukcja techniczna) – wszelkie czynności związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków budżetowych.

Celem sporządzania budżetu jest racjonalizacja wydatków. Budżet stanowi podstawę finansowego planowania przedsięwzięć oraz dostarcza najważniejszych informacji potrzebnych do kontroli prowadzonej działalności.

Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku zwanego rokiem budżetowym, który w Polsce pokrywa się z rokiem kalendarzowym. Następnie budżet jest ogłaszany w Dzienniku Ustaw jako ustawa budżetowa i staje się wówczas aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym jego realizację.

Źródła prawa budżetowego

1. Konstytucja

-właściwość ustawy budżetowej dla dochodów, wydatków państwa

-możliwość stosowania prowizorium budżetowego

-wyłączność inicjatywy ustawodawczej dla RM

-elementy procedury uchwalania budżetu oraz kontrola wykonania budżetu z kwestią absolutorium włącznie

2. wśród ustaw stanowiących źródło prawa budżetowego wymienić należy:

-ustawa o finansach publicznych

-ustawy ustrojowe dotyczące jednostek samorządu terytorialnego

-ustawa o radzie ministrów

-ustawy o organach kontroli państwowej

-ustawy o TK i TS

-ustawy o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych

Cechy budżetu

Cechy budżetu można określić za pomocą zasad budżetowych, które kierowane są do ustawodawstwa w celu prawidłowego funkcjonowania organizacji gospodarki budżetowej i realizacji jej zadań. Można tu wymienić m.in. takie zasady jak:

• zasada zupełności budżetu - polega na zestawieniu w budżecie wszystkich a nie tylko wybranych dochodów i wydatków państwa.

• zasada jedności – oznacza, że istnieje tylko jeden dokument na całość dochodów i wydatków państwa (jedno zestawienie zwane budżetem). W ramach tej zasady rozróżnia się jedność formalną i materialną. Jedność formalna osiągana jest poprzez budowę zbiorczego budżetu państwa, obejmującego budżet władz centralnych i terenowych, co powinno zapewnić lepszą kontrolę i większą przejrzystość wydatków budżetowych. Jedność materialna natomiast głosi, że dochody tworzące fundusz budżetowy mają przeznaczenie ogólne, tzn. nie są z góry związane z określonymi celami finansowanymi z budżetu.

• zasada jawności – polega na tym, że społeczeństwo (obywatele) są zaznajomieni z budżetem jego treścią sposobem uchwalania oraz ze sprawowaniem nad nim kontroli. W praktyce oznacza to raczej prezentowanie dochodów i wydatków organom przedstawicielskim, różnym ciałom i organizacjom społecznym.

• zasada realności – postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków budżetowych.

• zasada szczególności – oznacza, że w budżecie muszą być zawarte cele szczegółowe konkretne, a nie określone w sposób ogólny.

• zasada równowagi – jest to dążenie do tego, aby dochody były równe wydatkom, co w praktyce nie jest jednak nigdy osiągane (zawsze występuje nadwyżka lub deficyt budżetowy), a w każdym wypadku idealne zrównoważenie dochodów i wydatków jest stanem wyjątkowym; poprzestaje się tu więc na postulacie, że nadwyżka budżetowa wypracowana podczas okresu wysokiej koniunktury powinna służyć pokryciu deficytu podczas recesji; ta zasada jest nazywana Złotą Zasadą Budżetową.

• zasada jasności – (przejrzystości) polega na takiej konstrukcji budżetu i na takim ujęciu dochodów i wydatków, który umożliwia prawidłowe planowanie i łatwość oceny przez parlament i opinie publiczną; służy temu klasyfikacja dochodów i wydatków (działy, paragrafy).

Budżet można podzielić na :

• bieżący(powstaje z wpływów podatkowych),

• inwestycyjny tzw. kapitałowy(powstaje z zaciąganych pożyczek).

Funkcje budżetu

Oprócz zasad budżetowych należy wspomnieć o funkcjach jakie pełni budżet.

Głównymi funkcjami budżetu są:

• funkcja polityczna, która kontroluje działalność poprzez parlament,

• funkcja ekonomiczna odpowiada za podział części dochodu, a także za proporcje podziału i toku procesów gospodarczych,

• funkcje prawne są odpowiedzialne za decyzje o charakterze konkretnego budżetu. Poza wymienionymi powyżej funkcjami budżetu możemy także wymienić inne funkcje budżetu takie jak: planowanie, podział środków, kontrola wydatków.

Dzięki budżetowi urealniamy założone przez nas cele programowe. Np. jeśli planujemy jakieś przedsięwzięcie to w sporządzonym budżecie musimy uwzględnić koszty, czas i przychody. Za pomocą budżetu możemy też zweryfikować niedociągnięcia naszego przedsięwzięcia, a to pozwala nam przewidzieć trudności jakie stają lub staną na naszej drodze podczas realizacji założonego celu.

Budżet daje możliwość zobrazowania sytuacji finansowej. Dzięki temu można dokonać racjonalnego podziału dostępnych środków nie bojąc się o to, że mogą powstać nieprzewidywalne dziury w planie finansowym. Każde przedsięwzięcie powinno być przedstawione dokładnym planem finansowym czyli budżetem. Dobrze przedstawiony budżet pozwala nam zobaczyć ile poniesiemy kosztów, a ile dostaniemy korzyści z realizacji zamierzonych celów. Dlatego też ważna jest kontrola, którą można przeprowadzić na początku przygotowania budżetu, dzięki czemu możemy od samego początku zauważyć jeśli pojawią się ewentualne nieprawidłowości w planowaniu przedsięwzięcia. Kontrolę można także przeprowadzić w trakcie realizacji budżetu lub po jego zamknięciu.

Budżet państwa składa się z dwóch części:

• budżet władz centralnych – finansuje:

- administracja państwowa;
- obrona narodowa;
- wymiar sprawiedliwości.

• budżet władz lokalnych – finansuje:
  - ochrona porządku publicznego;
  - oświata i kultura;
  - ochrona zdrowia;
  - gospodarka komunalna i mieszkalnictwo;
  - infrastruktura.

PROCEDURA BUDŻETOWA (całokształt prawnie określonych zasad postępowania z budżetem)

1. Ustalenie budżetu- obejmuje całokształt czynności, których treścią jest tworzenie budżetu jako planu posiadającego określoną formę prawną

-przygotowanie projektu budżetu( całokształt czynności których treścią jest tworzenie budżetu jako planu czyli określenie jego dochodów i wydatków zarówno w kwotach szczegółowych zgodnie z obowiązująca klasyfikacją budżetową jak i w kwotach globalnych

-uchwalenie budżetu- przekazanie parlamentowi projektu budżetu przez rząd, publikacja ustawy budżetowej

2. wykonywanie budżetu- obejmuje czynności polegające na gromadzeniu dochodów i dokonywaniu wydatków zgodnie z obowiązującym planem budżetowym

3. faza kontroli wykonywania budżetu (2 stadia)

-sporządzenie przez organy administracji rządowej sprawozdania z wykonania budżetu

-kontrola wykonania budżetu przez parlament kończąca się udzieleniem rządowi absolutorium z wykonania budżetu

Wykonanie budżetu to ogół czynności polegających najogólniej rzecz biorąc na pobieraniu dochodów ze źródeł i w proporcjach wynikających z ustawy budżetowej oraz dokonywanie wydatków na cele i w kwotach w budżecie ustalonych

Bibliografia

• S. Owsiak, Finanse Publiczne, PWN, Warszawa 2005

• W. Misiąg, Finanse Publiczne w Polsce, Presspublica, Warszawa 1996

• W. Pluta Planowanie finansowe w przedsiębiorstwie Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 1999 s. 59

• red. Z. Dych i B Szopa Podstawy makroekonomii Polskie towarzystwo ekonomiczne Kraków 2004 s.92

• D. Begg, S. Fischer R. Dornbusch Makroekonomia Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2007 s.82

• Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne , Budżet władz lokalnych, Warszawa 2001

• Komorowski J., Budżetowanie jako metoda zarządzania przedsiębiorstwem, PWN, Warszawa 1997

• Wernik A., Finanse publiczne, PWN, Warszawa 2000