Socjologia– dr Magda Lejzerowicz 26.10.13

Zdrowie i choroba w kulturze polskiej

Mity i fakty

Medycyna ludowa

Medycyna ludowa to system działań leczniczych, oparty na tradycyjnych przekazach, empiryzmie czy na przypisywaniu danym substancjom własności magicznych, niż na eksperymentalnym wykazaniu skuteczności. Medycyna ludowa jest częścią tradycji kulturowej każdej społeczności i odgrywała w przeszłości znaczną rolę. Niektóre naturalne sposoby leczenia mają swą wartość medyczną, lecz większość oparta jest na przesądach i prymitywnym rozumowaniu kojarzeniowym.

Lud nie znał wewnętrznej budowy organizmu ludzkiego i jego czynności. Z tego też powodu nie traktował choroby jako wyniku nieprawidłowego funkcjonowania ustroju, spowodowanego wadą budowy, wpływem czynników zewnętrznych itp., lecz uważał ją jako coś obcego, wrogiego, dostającego się do wnętrza człowieka, a pochodzącego od Boga czy diabła, często jako kara za grzechy lub rodzaj pokuty. Według pojęć ludu chorobę często powodowały złe duchy, wiedźmy, czarownice i stąd w medycynie ludowej istniało szereg środków, którymi przed nimi można było się zabezpieczyć. Szczególnie na działanie złych duchów narażone miały być położnice i nie ochrzczone jeszcze noworodki. Za przyczynę bólu zęba uważano małe robaczki wielkości ziarnka maku z czarną główką, wiercące dziurę w zębie. Wśród innych przyczyn chorób można wymienić jeszcze przemianę krwi w wodę, przestrach czy zły wiatr.

Medycyna ludowa, naturalna, zwana także niekonwencjonalną, charakteryzuje się przede wszystkim tym, że nie stosuje się w niej żadnych środków chemicznych, a leczenie oparte jest całkowicie na naturalnych technikach leczenia, a także na magii. Najbardziej znanym sposobem leczenia w medycynie ludowej jest leczenie ziołami. Jest to dziedzina bez wątpienia najstarsza i najbardziej rozwinięta. Obecnie niezwykle modna jest metoda refleksoterapii, czyli leczenie dolegliwości przy pomocy umiejętnego masażu. Także leczenie tzw. apiterapią znane jest z wykorzystywania właściwości leczniczych miodu jest dziedziną zyskującą coraz więcej zwolenników. Za mniej popularne z pewnością możemy uznać leczenie pijawkami, z pewnością zez względu na dość nieprzyjemny charakter tej metody. Za metodę właściwą dla szarlatanów i naciągaczy uważa się (często niesłusznie) bioenergoterapię, wykorzystującą indywidualną siłę niektórych ludzi.

Medycyna niekonwencjonalna znana i stosowana jest nie tylko w Polsce. Do najbardziej popularnej i rozpowszechnionej możemy zaliczyć chińską medycynę naturalną, opartą także na ziołolecznictwie i unikatowych recepturach. Ludowe leki, sporządzane przez znawców ludowej medycyny w Chinach mają szerokie zastosowanie w medycynie i są skuteczne na wiele schorzeń. W Polsce najbardziej rozpowszechnione i często stosowane są domowe sposoby na grypę , przekazywane często z pokolenia na pokolenie. Wykorzystuje się tutaj różnego rodzaju napary i domowe syropy, a także lecznicze działanie czosnku, cebuli i innych warzyw.

Bez czarny

Wskazania lecznicze :

Owoce (jagody): nerwice, stany zapalne żołądka, biegunka, niedomoga wątroby, niestrawność, żółtaczka, zaparcia, nerwobóle, kamica moczowa.

Rdzeń biały: reumatyzm, artretyzm, dna, puchlina wodna, zapalenie nerek, kamica moczowa, padaczka samoistna, gromadzenie się wody w tkankach.

Kwiaty: astma, katar, gorączka podwyższona z wysypką, różyczka, reumatyzm, szkarlatyna, zapalenie pęcherza moczowego, zapalenie oskrzeli, gruźlica, choroby skórne, czyraki, dolegliwości oczu, nerek.

Liście: zewnętrznie - zwiększona przepuszczalność włosowatych naczyń krwionośnych, zapalenie jamy ustnej i gardła, zapalenie spojówek (okłady), kąpiele kosmetyczne.

Kwiaty działają napotnie, moczopędnie, uszczelniają ściany naczyń włosowatych i zwiększają ich elastyczność.

Owoce działają rozwalniająco, napotnie, moczopędnie, rozkurczowo, przeczyszczająco, przeciwbólowo, usuwają z organizmu toksyny i szkodliwe produkty przemiany materii, mają właściwości przeciwreumatyczne i przeciwzapalne, działają jako środek przeciwbólowy w rwie kulszowej, zapaleniu nerwu trójdzielnego i bólach neuralgicznych..

Liście mają właściwości moczopędne i napotne, działają słabo żółciopędnie i rozwalniająco, zwiększają odporność na choroby zakaźne.

Rdzeń białych młodych gałęzi działa moczopędnie, przepuszczająco, antyreumatycznie, zapobiega dnie, rozpuszcza kamicę nerkową i żółciową, ma właściwości przeciwpadaczkowe.

Dawki lecznicze stosowane z umiarem nie wywołują niepożądanych skutków ubocznych.

Czosnek

Zastosowanie:

Dezynfekujące, obniżające ciśnienie tętnicze krwi, żołądkowe, poprawiające przemianę materii. Związki czynne zawarte w czosnku mają silne działanie bakteriobójcze i to w bardzo niewielkich stężeniach, niszczą grzyby i pierwotniaki. Czosnek spożywany doustnie niszczy drobnoustroje przewodu pokarmowego, a jeszcze silniej układu oddechowego. Może być używany do leczenia przewlekłych biegunek bakteryjnych a także zapaleń gardła, krtani i oskrzeli.

Zdrowie i choroba w innych kulturach

Według Światowej Organizacji Zdrowia około 70% mieszkańców ziemi korzysta z tradycyjnych sposobów leczenia chorób fizycznych i psychicznych (przy czym szacunek ten nie obejmuje ludności miejskiej). Na niektórych terenach w Afryce i Azji wspomniany odsetek dochodzi do 90.

Medycyna tradycyjna, chociaż z naszego punktu widzenia pozbawiona naukowych podstaw, wydaje się logiczna (spójna wewnętrznie) i skuteczna w środowisku swojego działania. Korzystanie z niej jest głęboko zakorzenione w wierzeniach, w wartościach organizacji społecznych i przyjętych wzorach zachowania danych społeczności. Uzdrawiający i uzdrawiani należą do jednej kultury, co wiąże ich ze sobą. Ta bliskość kulturowa, psychologiczna i fizyczna ma niewątpliwy wpływ na efekty lecznicze.

Poszczególne typy systemów medycyny tradycyjnej mogłyby utworzyć długą skalę - od starożytnych, wysoko zorganizowanych i skodyfikowanych systemów hinduskich Ayurveda i Siddha oraz arabskich Unani Tibbi i medycyny chińskiej, do mniej złożonych systemów uzdrawiania niepiśmiennych ludzi w czarnej Afryce i Ameryce Południowej.

Charakterystyczna jest ogromna rozmaitość organizacyjna i konceptualizacyjna.

Nie jest możliwe zrozumienie praktycznych zasad lecznictwa i wierzeń na temat choroby w rozmaitych kulturach bez odwołania się do systemów filozoficznych, których owe wierzenia stanowią integralną część.

Medycyna Auyrveda

Medycyna Auyrveda w Indiach istnieje od 3000 lat i reprezentuje wraz z medycyną chińską najstarsze tradycje przednaukowych systemów medycznych w świecie. Jej teorie podkreślają znaczenie równowagi między ciałem, umysłem i organami zmysłowymi. Choroba jest wyrazem zaburzenia tej równowagi. Leczy się chorobę siłami magicznymi i środkami żywnościowymi w dużej rozmaitości. Doskonały związek ciała, umysłu i duszy, prowadzący do uspokojenia i spokoju, osiąga się przez praktykowanie jogi, polegającej na ćwiczeniach postawy, oddechu i określonym rodzaju medytacji. Techniki te w coraz szerszym zakresie stosowane są przez ludność krajów zachodnich.

Medycyna chińska

W powszechnym użytku znalazły się również niektóre techniki tradycyjnej metody chińskiej, jak zioła, ćwiczenia gimnastyczne i oddechowe. Należy do tego również akupunktura. Według jednego z założeń medycyny chińskiej narządy wewnętrzne są związane z określonymi punktami skóry za pomocą kanałów biegnących przez całe ciało w pobliżu skóry. Stymulacja takiego punktu wzdłuż kanału ma działać na narząd wewnętrzny związany z danym kanałem. Chociaż istnienie kanałów nie zostało potwierdzone empirycznie, jest to podstawa teoretyczna, na której opiera się akupunktura - zabieg zarówno diagnostyczny, jak i leczniczy. Bodźcem jest w tym zabiegu igła wbijana w skórę pacjenta na określoną głębokość. Należy podkreślić, że w Chinach akupunkturą stosuje się wespół z innymi środkami; rzadko stosowana jest tam jako jedyne lekarstwo.

W wierzeniach na temat choroby we wszystkich kulturach poza naszą, od medycyny hinduskiej, chińskiej, arabskiej, greckiej, poprzez południowoamerykańską (Navajo), aż do wierzeń w krajach afrykańskich, ogromne znaczenie przypisuje się naturalnej równowadze (w niektórych wierzeniach, między substancjami metaforycznie określanymi jako "gorące" i "zimne", mającymi wyjaśniać chorobę).

W XVIII wieku istniało w Europie wiele konkurujących ze sobą systemów (lub szkół) myślenia o chorobie.

Każda miała inne teorie.

Nie było naukowej elity medycznej.

Lekarze nie należeli do jednego zawodu.

Konkurowali ze sobą w poszukiwaniu wygodnego zatrudnienia, którym najczęściej były dwory arystokratów.

Sytuacja ta uległa zmianie od drugiej połowy XVIII wieku wraz z rozwojem szpitali. W miejsce orientacji "na człowieka", w wieku XIX rozwinęła się nowa orientacja choroby, coraz bardziej nastawiona na swoiste uszkodzenia anatomiczne, wiązane z objawami choroby.

Trzecia era medycyny, nazywana niekiedy "medycyną laboratoryjną", wyłoniła się z początkiem XX wieku. Ważne miejsce w rozwoju wiedzy medycznej zajęły nauki przyrodnicze, a w rozpoznaniu choroby wielkie znaczenie zaczęto przypisywać badaniom laboratoryjnym.

SPOŁECZEŃSTWO A ZMIENIAJĄCY SIĘ OBRAZ CHORÓB

OBRAZ CHORÓB W TRZECH EPOKACH HISTORYCZNYCH

Choroby, jakich doświadczał człowiek na przestrzeni dziejów, zmieniały swój charakter.

Lekarz T. McKeown i socjolog J. Powieś stwierdzili niezależnie od siebie, że w przebiegu historii człowiek przeszedł trzy charakterystyczne obrazy chorób, które były związane z trzema epokami:

przedagrarną, agrarną, współczesną przemysłową.

CHOROBY W EPOCE PRZEDAGRARNEJ

Przed około 10 000 lat p.n.e. niemal całą swą egzystencję na ziemi człowiek spędzał jako koczownik, uzależniony w swym pożywieniu od tego, co upolował lub zerwał. Na podstawie, z konieczności spekulatywnych, danych można sobie wyrobić następujący pogląd na choroby tego wczesnego etapu ewolucji społecznej: choroby zakaźne nie były częstą przyczyną zgonu. Podobnie choroby serca i rak. Przyczyny najczęstsze dotyczyły niebezpieczeństw środowiskowych, związanych np. z polowaniem lub walkami szczepowymi.

CHOROBY W SPOŁECZEŃSTWIE AGRARNYM

Mimo znacznej poprawy warunków życia, jakie przyniosła pierwsza rewolucja agrarna i zmiana z koczowniczego na osiadły tryb życia, wzrost ludności świata następował powoli wskutek wysokiej umieralności, spowodowanej epidemiami chorób zakaźnych.

Choroby te można podzielić na przenoszone przez powietrze (np. gruźlica), przez wodę (np. cholera), przez pożywienie (np. czerwonka) i przez wektory, tj. przenosicieli, jak szczury lub komary (np. dżuma lub malaria).

Spośród licznych epidemii najstraszniejsza w dziejach Azji i Europy była w XIV wieku epidemia dżumy, zwana czarną śmiercią, morem lub morową zarazą.

Ostatnia wielka epidemia dżumy wystąpiła w XVII wieku, po czym zniknęła z Europy.

W połowie XIX wieku istniały już w Anglii i Walii oficjalne statystyki umieralności. Można więc porównać główne przyczyny zgonów z tamtego okresu, to znaczy z okresu przechodzenia gospodarki rolniczej w przemysłową, z czasami współczesnymi.

CHOROBY WE WSPÓŁCZESNEJ EPOCE PRZEMYSŁOWEJ

W naszym stuleciu dokonała się ewolucja przyczyn zgonów. O ile poprzednio ludzie umierali głównie z powodu chorób zakaźnych, o tyle w połowie XX wieku na pierwszy plan wystąpiły choroby przewlekłe. Najwcześniej i najwyraźniej ujawniły się owe przemiany w krajach wysoko uprzemysłowionych. Około 1950 r. nastąpiła tani stabilizacja tych nowych proporcji.

Na przykładzie Stanów Zjednoczonych widać, że w 1900 r. około 40% zgonów było spowodowanych jedenastoma chorobami zakaźnymi, zaś 16% - trzema grupami. Natomiast w 1973 r. te same jedenaście chorób zakaźnych spowodowało tylko 6% zgonów, zaś wymienione trzy grupy chorób przewlekłych, obecnie zwane "głównymi zabójcami", prawie 60%.

Ten gwałtowny wzrost znaczenia degeneracyjnych chorób przewlekłych jest charakterystyczny dla niemal wszystkich krajów, które przeszły uprzemysłowienie.

W Polsce trzej "główni zabójcy" byli przyczyną około 53% zgonów w 1975 r. Już w 1967 r. pięć głównych przyczyn zgonów było niemal identycznych w Polsce i w USA.