Beata Rzeźnik

Pojęcie, cechy i rodzaje ubezpieczenia społecznego

W pracy tej zostały omówione zagadnienia związane z pojęciem ubezpieczenia społecznego, jego przedmiotem i zakresem. Szczegółowo przedstawione zostały tutaj zarówno cechy, jak również poszczególne rodzaje ubezpieczenia społecznego.

Wstęp

Już w czasach starożytnych w społeczeństwie rysowała się potrzeba istnienia pewnego mechanizmu działania, który to byłby w stanie w jakiś sposób zabezpieczać ludność przed różnego rodzaju przykrymi i często niespodziewanymi zdarzeniami, jak chociażby choroba, kalectwo, śmierć czy też nagłe pogorszenie sytuacji materialnej. Z czasem, wraz z rozwojem zarówno społecznym jak cywilizacyjnym następowało stopniowe zmniejszanie dobrowolności i wybiórczości stosowanych zabezpieczeń. W czasach nowożytnych zaś narodziła się potrzeba zaimplementowania świadczeń, które byłyby zagwarantowane przez państwo, ponieważ dotychczasowe metody zabezpieczeń okazały się nieefektywne. Doprowadziło to w konsekwencji do powstania współcześnie nam istniejących instrumentów zabezpieczenia społecznego, do których to zaliczamy właśnie ubezpieczenia społeczne.

1. Pojęcie ubezpieczenia społecznego

Ubezpieczenia społeczne są podstawowym instrumentem stosowanym przez państwo w ramach polityki socjalnej. Są one regulowane przez normy prawa publicznego. W naszym kraju zarówno zakres jak i przedmiot tego ubezpieczenia jest określony w ustawie z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.). Zgodnie z art. 1 tejże ustawy „ubezpieczenia społeczne obejmują: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenia rentowe, ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych”.¹ Z kolei jako przedmiot tegoż ubezpieczenia rozumie się niezawiniony brak dochodu, powstały w wyniku zarówno zdarzeń losowych (na przykład choroba) jak również szczególnych sytuacji rodzinnych (na przykład urodzenie dziecka).

Encyklopedia popularna PWN definiuje ubezpieczenia społeczne jako: „system świadczeń zapewniających pracownikom i ich rodzinom pomoc z publicznych funduszów składkowych w razie choroby, niezdolności do pracy, starości lub śmierci”². Z kolei Grażyna Szyburska – Walczak ubezpieczenie społeczne określa jako „system zagwarantowanych ustawowo świadczeń na pokrycie potrzeb wywoływanych przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje, gdzie prawo do świadczeń powstaje z mocy prawa po wykazaniu, że zaszło zdarzenie, które objęte jest ubezpieczeniem oraz, że spełnione zostały ustawowe warunki do nabycie tego prawa”³.

1. Cechy ubezpieczenia społecznego

Ubezpieczenie społeczne jako pojęcie interdyscyplinarne posiada pewne cechy wynikające z definicji oraz przedmiotu i zakresu tego pojęcia. Do cech ubezpieczenia społecznego zaliczamy:

• ścisły związek z wykonywaniem pracy – obowiązek ubezpieczenia powstaje tylko w przypadku wykonywania pracy (zawarcia umowy o pracę), prowadzenia działalności gospodarczej, wykonywania umowy o dzieło lub też umowy zlecenia oraz z tak zwanego stosunku służby,

• przymusowość – tylko w nielicznych przypadkach (za wyjątkiem stosunku pracy) istnieje możliwość dokonania wyboru (jest to tak zwane ubezpieczenie dobrowolne),

• obejmowanie zdarzeń związanych z wykonywaniem pracy – przypadkiem będącym wyjątkiem od tej reguły jest na przykład okres choroby czy też przebywania na urlopie wychowawczym,

• roszczeniowy charakter – prawo ubezpieczeniowe gwarantuje wypłatę świadczenia, jeżeli nie można go otrzymać z nie własnej winy lub też otrzyma się świadczenie w nieodpowiedniej wysokości lub w niewłaściwym terminie, w takim przypadku można dochodzić swoich praw na drodze sądowej,

• formalizm – zarówno wypłata świadczenia, jak i obowiązek opłacania składek, jest ściśle określony przez prawne procedury,

• schematyzm – prawo ubezpieczeniowe precyzyjnie określa, kiedy można otrzymać świadczenie, jaki jest ich rodzaj i sposób obliczenia wysokości,

• finansowanie z funduszu celowego – dochody i wydatki tego funduszu są precyzyjnie określone przepisami ustawy i nie ma żadnej innej możliwości finansowania i wypłacania świadczeń z tego funduszu,

• niedochodowość – instytucje czy też firmy realizujące zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych nie mogą czerpać zysku ze swojej działalności (wyjątkiem od tej zasady jest funkcjonowanie trzeciego filaru emerytalnego),

• zależność między opłacaniem składki ubezpieczeniowej, jej wysokością i czasem opłacania a prawem do świadczenia ubezpieczeniowego i jego wysokością – im dłuższy okres opłacania składek i wyższa ich wysokość tym wyższe świadczenie z ubezpieczenia społecznego,

• samorządność – ubezpieczeni poprzez swoich przedstawicieli mają wpływ na gospodarowanie składkami i funkcjonowanie instytucji realizujących zadania z zakresu ubezpieczenia społecznego.

1. Rodzaje ubezpieczenia społecznego

W naszym kraju istnieje bardzo dużo różnego rodzaju form ubezpieczeń. Generalnie rzecz ujmując ubezpieczenia możemy podzielić na ubezpieczenia gospodarcze (obowiązkowe i dobrowolne), ubezpieczenia społeczne (obowiązkowe i dobrowolne), a także ubezpieczenia zdrowotne (obowiązkowe).

rys. 1. Podział ubezpieczeń społecznych

źródło: Opracowanie własne

Z kolei ubezpieczenia społeczne możemy dalej dzielić na: ubezpieczenia zusowskie, ubezpieczenia funduszowe i ubezpieczenia krusowskie, inaczej zwane rolniczymi. Poniżej zostały one pokrótce scharakteryzowane.

Ubezpieczenia zusowskie są jednym z elementów ubezpieczenia społecznego. W ich skład wchodzą ubezpieczenia rentowe, chorobowe, emerytalne (ta część składki przypadająca na I filar) i ubezpieczenia wypadkowe. Są one wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych – państwową jednostkę organizacyjną, która dysponuje środkami finansowymi funduszów ubezpieczeń społecznych, a także prowadzi rozliczenia z płatnikami składek. Ustawa z dnia 13 października 1998 roku dokonała podziału ubezpieczeń na cztery wymienione wcześniej rodzaje, tworząc w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych cztery podfundusze, tj. emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy – finansowane osobnymi składkami. Dodatkowo składki emerytalna i rentowa zostały podzielone między płatnika składek i ubezpieczonego. W wyniku reformy dotychczasowa jedna 45% składka została zastąpiona czterema składkami przeznaczonymi na cztery rodzaje ubezpieczeń, których stopy procentowe wynoszą odpowiednio:

• 19,52% podstawy wymiaru – na ubezpieczenie emerytalne, pracodawca odprowadza 9,76% na fundusz emerytalny, z kolei pracownik pozostałą część, czyli 9,76% dzieli jeszcze na dwie mniejsze i 2,46% przekazuje do funduszu emerytalnego, a pozostałe 7,3% do otwartego funduszu emerytalnego,

• 8,00% podstawy wymiaru – na ubezpieczenie rentowe, pracownik odprowadza 1,5% składki, obowiązek wpłaty pozostałej części (6,5%) spoczywa na pracodawcy, całość wpływa na konto funduszu rentowego,

• 2,45% podstawy wymiaru – na ubezpieczenie chorobowe, gdzie cała składka płacona jest przez pracownika na fundusz chorobowy,

• ubezpieczenie wypadkowe 0d 1 kwietnia 2012 r. 1,93 %, gdzie cała kwota płatna jest przez pracodawcę do funduszu wypadkowego.

Ubezpieczenia funduszowe są kolejnym elementem ubezpieczenia społecznego. Dzielimy je na: ubezpieczenia wypłacane z II filara – są to ubezpieczenia obowiązkowe i ubezpieczenia wypłacane z III filara (pod warunkiem wcześniejszego opłacania składek) – są one dobrowolne. System filarowy polega na tworzeniu i wykorzystywaniu różnych źródeł finansowania świadczeń dla zaspokojenia potrzeb osób, które kończą działalność zawodową. Podstawę systemu filarowego tworzą rozwiązania, w których udział jest obowiązkowy, a wypłatę świadczeń w określonej wysokości, gwarantuje państwo. Drugi filar tworzą tak zwane Otwarte Fundusze Emerytalne, trzeci zaś Pracownicze Pogramy Emerytalne, będące indywidualną formą przezorności.

Ubezpieczenia krusowskie są ostatnim elementem ubezpieczenia społecznego. Zwane są inaczej ubezpieczeniami rolniczymi i jak sama nazwa wskazuje przeznaczone są dla osób zamieszkujących i prowadzących działalność rolniczą w pozostającym w jej posiadaniu gospodarstwie rolnym. Podleganie pod ubezpieczenie krusowskie wyklucza jednoczesne podleganie innemu ubezpieczeniu społecznemu w tym samym okresie czasu. Do ubezpieczeń rolniczych zaliczamy: ubezpieczenia emerytalno – rentowe, chorobowe, wypadkowe i ubezpieczenia macierzyńskie. Ubezpieczenie społeczne rolników realizuje Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) na mocy ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Zakończenie

Spadek przyrostu naturalnego, starzenie się społeczeństwa jak również migracje ludności nie są obojętne dla kształtowania systemu ubezpieczeń, który to musi być dostosowywany do zmieniającej się sytuacji demograficznej tak, aby zapewnić wydolność tego systemu. Stan finansów publicznych i sytuacja ekonomiczna społeczeństwa wymuszają nieustanne korekty rozwiązań służących realizowaniu założeń przyjętego w 1998 roku systemu ubezpieczeń społecznych, przez co przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych cechują się znaczną niestabilnością. W efekcie tego wszystkiego mamy do czynienia z systemem podlegającym ciągłym zmianom, a problematyka ubezpieczeniowa jest rozległa i skomplikowana.

Bibliografia:

1. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 roku (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.)

2. Jędrasik-Jankowska I., Pojęcie i konstrukcje prawne ubezpieczenia 
   społecznego, Warszawa 2010

3. Kluszczyńska Z., W. Koczur, K. Rubel, G. Szpor, T. Szumlicz; System 
   ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe., wyd. Prawnicze 
   Lexis-Nexis, Warszawa 2011

4. Garbiec R., Ubezpieczenia w teorii i praktyce, cześć I: System ubezpieczeń społecznych, wyd. Sekcja Wydawnicza Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2004

5. Szyburska – Warczak G., Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, wyd. Lex, Warszawa 2012

6. Encyklopedia Popularna, wyd. PWN, Warszawa 1982

---

1. ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.), art.1↩

2. Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1982, s.815↩

3. G. Szyburska – Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, wyd. Lex, Warszawa 2012, str. 25↩