Swoboda przepływu osób (pracowników)

Swoboda przemieszczania się osób (zwana też: swobodą migracji, przepływu pracowników) jest jedną z fundamentalnych wolności przysługujących przede wszystkim obywatelom UE. Obejmuje zarówno osoby fizyczne jak i prawne. Ustanowienie obywatelstwa europejskiego jako moment przełomowy, przyjęcie jako podstawowego prawa wszystkich obywateli UE do swobodnego przemieszczania się po obszarze UE. Łączy ona w sobie: przepływ pracowników, swobodę przedsiębiorczości i swobodę przemieszczania się obywateli unijnych niekorzystających z wolności gospodarczych. Swoboda przepływu osób dotyczy nie tylko możliwości przekraczania granic (wjazdu i wyjazdu) pomiędzy państwami członkowskimi, podróżowania w ramach UE czy tez prawa do swobodnego poruszania się i pobytu na terytorium państw członkowskich. Swobodny przepływ osób polega także na zakazie dyskryminacji ze względu na obywatelstwo w dziedzinie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy. Wyraża się także w prawie do przemieszczania się, pobytu i podjęcia pracy w wybranym państwie członkowskim.

Zakres podmiotowy.

Początkowo zakres tej swobody był ograniczony jedynie do osób (pracowników) migrujących. W późniejszym czasie TSUE rozszerzył zakres podmiotowy, przyznając pochodny status pracownika także członkom jego rodziny i innym podmiotom. Podmiotom przysługują zróżnicowane prawa na obszarze państwa przyjmującego.

Podstawowa kategorią korzystającą z najszerszych uprawnień na obszarze państwa przyjmującego jest pracownik migrujący. Występują 2 podstawowe kryteria, które muszą być spełnione aby pracownik migrujący mógł w pełni korzystać z omawianej swobody:

• Konieczne jest posiadanie przez zainteresowaną osobę obywatelstwa państwa członkowskiego (odnosi się także do państw EFTA);

• Niezbędne jest świadczenie pracy podporządkowanej na rzecz innego przedmiotu w zamian za wynagrodzenie.

Pracownikiem jest osoba świadcząca pracę za wynagrodzeniem w warunkach podporządkowania poleceniom pracodawcy. O zakwalifikowaniu się danej osoby do kategorii „pracownik” przesądza jej aktywność zarobkowa, która może realizować się w ramach różnych podstaw prawnych, nie ograniczając się do wykonywania pracy na podstawie umowy o pracę i czas zatrudnienia (umowa na czas nieokreślony, określony, praca sezonowa, niepełny wymiar czasu pracy) ani na charakter pracodawcy (publiczny, prywatny). Pracownikiem jest także osoba przejawiającą swoja aktywność zarobkową przy okazji świadczenia usług.

Wg TSUE do kategorii „pracownik” zalicza się:

• Grupa I: piłkarze zwodowi, członkowie wspólnot wyznaniowych, stażyści.

• Grupa II: emeryci i renciści, którzy uzyskali prawo do emerytury lub renty na terytorium państwa przyjmującego. W UE nie istnieje jednolity europejski system zabezpieczenia społecznego. Świadczenia z tytułu zabezpieczenia społecznego dostępne w innych krajach członkowskich dotyczą kategorii osób: 1. Pracowników będących obywatelami państwa członkowskiego UE, którzy są lub zostali ubezpieczeni zgodnie z przepisami danego państwa członkowskiego, jak tez członków ich rodzin; 2. Emerytów i rencistów będących obywatelami państwa członkowskiego UE; 3. Obywateli państw trzecich, którzy są ubezpieczeni zgodnie z przepisami danego państw członkowskiego; 4. Osób bez obywatelstwa oraz uchodźców jak również ich rodzin jeżeli pracują w UE i są ubezpieczeni zgodnie z przepisami z którego z państw członkowskich UE. Obywatele UE maja prawo przejść na emeryturę w innym państwie członkowskim.

• Grupa III: studenci. Status studenta nabywa obywatel jednego z państw członkowskich., który został wpisany na listę studentów jednej z uczelni wyższych państwa przyjmującego. Jednak inną grupę stanowią studenci, którzy przemieścili się z innego państwa członkowskiego. Korzystają oni ze swojego statusu pod warunkiem, że posiadają ubezpieczenie zdrowotne oraz środki wystarczające na utrzymanie w państwie przyjmującym.

• Grupa IV: osoby, które nie można zaliczyć do żadnej z w/w grup. Co do zasady podmioty te korzystają ze swobody pod warunkiem posiadania środków wystarczających na utrzymanie oraz ubezpieczenia zdrowotnego.

Zakaz ograniczeń swobody migracji ze względu na obywatelstwo.

Osoby korzystające z prawa do swobodnego przemieszczania się muszą w państwie pobytu być traktowane na równi z obywatelami tego kraju. Niedopuszczalne jest zatem zróżnicowanie sytuacji własnych pracowników oraz osób zatrudnionych, pochodzących z innych państw członkowskich. Zakaz dyskryminacji obejmuje zarówno dyskryminację bezpośrednią (zróżnicowanie statusu pracowników krajowych oraz migrujących) jak i pośrednią (zróżnicowanie dokonane z pozoru z innych przyczyn niż obywatelstwo, a prowadzące do takich samych skutków co dyskryminacja bezpośrednia).

Uprawnienia osób migrujących.

Przepisy UE przyznają osobom migrującym wiele uprawnień, z których mogą oni skorzystać z innym państwie członkowskim niż kraj pochodzenia. Uprawnienia pracowników migrujących: prawo ubiegania się o zaoferowane miejsce pracy, swobodnego przemieszczania się w tym celu po terytorium państw członkowskich, przebywania w państwach członkowskich w celu podjęcia tam pracy zgodnie z przepisami kraju przyjmującego, możliwość pozostania w państwie zatrudnienia po zakończeniu kariery zawodowej. Prawo do swobodnego przemieszczani się po terytorium państw członkowskich w celu podjęcia zatrudnienia obejmuje możliwość opuszczenia kraju ojczystego i wjazdu na terytorium innego państwa członkowskiego. Obywatele UE posiadający ważny dokument tożsamości lub paszport mają prawo opuszczania państwa członkowskiego w celu odbycia podróży do innego kraju. Nie muszą posiadać wiz wjazdowych, wskazywać celu i planowanego okresu podróży czy też wykazywać odpowiedniej wysokości środków finansowych. Przepisy unijne przyznają obywatelom UE możliwość pobytu w dowolnym państwie członkowskim w celu świadczenia tam pracy, zgodnie z przepisami wewnętrznymi kraju przyjmującego. Kategoria prawa pobytu:

• I – przez okres poniżej 3 miesięcy. Obywatelom UE uprawnienie to przysługuje bez konieczności wypełniania jakichkolwiek warunków i formalności.

• II – powyżej 3 miesięcy. Uprawnienie to obwarowane jest koniecznością spełnienia kilku warunków: są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek w przyjmującym Państwie Członkowskim; lub posiadają wystarczające zasoby dla siebie i członków ich rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego Państwa Członkowskiego w okresie pobytu, oraz są objęci pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym Państwie Członkowskim; lub są zapisani do instytucji prywatnej lub publicznej, uznanej lub finansowanej przez przyjmujące Państwo Członkowskie na podstawie przepisów prawnych lub praktyki administracyjnej, zasadniczo w celu odbycia studiów, włącznie z kształceniem zawodowym; oraz są objęci pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym Państwie Członkowskim i zapewnią odpowiednią władzę krajową, za pomocą oświadczenia lub innego równoważnego środka według własnego wyboru, że posiadają wystarczające zasoby dla siebie i członków rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego Państwa członkowskiego w okresie ich pobytu; lub są członkami rodziny towarzyszącymi lub dołączającymi do obywatela Unii, który spełnia warunki określone w lit. a), b) lub c).

• III – prawo stałego pobytu. Przysługuje ono obywatelom UE, którzy legalnie zamieszkują w państwie przyjmującym przez nieprzerwany okres 5 lat.

Swoboda przemieszczania się pracowników obejmuje także prawo do ubiegania się o oferowane miejsce pracy. Swobodny dostęp do zatrudnienia jest prawem fundamentalnym, przyznanym indywidualnie każdej osobie. W świetle dotychczasowego orzecznictwa TSUE prawo pobytu w innym kraju w celu poszukiwania pracy uzależnione jest od kumulatywnego spełniania dwóch warunków: aktywnego poszukiwania pracy, obiektywnej możliwości zatrudnienia (sprawa C-344/95 Komisja p. Belgii i C-171/91 Tsiotras).

Każdy obywatel i każdy pracodawca mają prawo do wymiany między sobą ofert zatrudnienia jak również zawierania i wykonywania umów o pracę. Prawo UE dopuszcza wprowadzenia warunku znajomości języka jeśli jest ona niezbędna ze względu na charakter oferowanego miejsca pracy (sprawa Groener).

Prawo UE nakazuje także równe traktowanie pracowników własnych i migrujących w zakresie wszelkich warunków pracy. Odnosi się to do wynagrodzenia, zasad rozwiązywania i nawiązywania stosunku pracy, przywrócenia do pracy lub ponownego zatrudnienia. Pracownikom migrującym przysługuje równy dostęp do szkoleń i przekwalifikowania zawodowego. Pojęcie „warunki pracy” należy interpretować szeroko mając na uwadze, że obejmuje ono także świadczenia z tytułu rozłąki z rodziną, przyznawane przez pracodawcę w związku z pracą poza miejscem stałego zamieszkania czy też możliwości uzyskania odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy. Niedopuszczalne jest zawieranie z własnymi obywatelami umów o pracę na czas nieokreślony, a z cudzoziemcami wyłącznie umów terminowych.

Pracownik migrujący korzysta z takich samych przywilejów socjalnych i podatkowych jak pracownicy krajowi. Mogą to być: zasiłki dla niepełnosprawnych, świadczenia dla bezrobotnych, zasiłki porodowe, zasiłki pogrzebowe.

Ograniczenia swobody przemieszczania się pracowników.

Swoboda przepływu osób nie jest bezwarunkowa i podlega ograniczeniom ze względu na ochronę porządku, bezpieczeństwa i zdrowia publicznego. Prawo UE upoważnia władze poszczególnych państw członkowskich do podejmowania działań, które stanowią odstępstwo od zasady swobodnego przemieszczania się osób. Restrykcje mogą być stosowane w indywidualnych przypadkach. Pojęcie „porządek, bezpieczeństwo i zdrowie publiczne” nie jest definiowane przez prawo UE wprost. Zakresem tych względów mogą być objęte, np.: działalność terrorystyczna, szpiegostwo, posiadanie i korzystanie z narkotyków.

Sankcją może być deportacja obywatela inne państwa członkowskiego z kraju pobytu. Może ona być stosowana wyjątkowo. Niezgodne z prawem UE jest dożywotnie wydalenie z terytorium państwa członkowskiego w razie naruszenia porządku publicznego. Zasada możliwości odwołania się na drodze sądowej lub administracyjnej – w przypadku odmowy wjazdu lub pobytu w innym państwie stosuje się tą zasadę, prawo UE gwarantuje osobom dotkniętym ograniczeniami swobody migracji możliwość obrony swoich interesów.

Ograniczenie dostępu do zatrudnienia w administracji publicznej.

Państwa członkowskie same określają swoja strukturę administracyjną. Władze krajowe mogą wprowadzić przesłankę posiadania własnego obywatelstwa jako warunek podjęcia zatrudnienia w administracji publicznej (sprawa 149/79 Komisja p. Belgii). Konieczne jest kumulatywne spełnianie dwóch przesłanek:

• Bezpośredni lub pośredni udział w sprawowaniu władzy;

• Ochrona ogólnych interesów państwa lub władz publicznych.

Sytuacja rodzin pracowników migrujących.

Prawo obywateli UE do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich powinno być również zagwarantowane członkom ich rodzin bez względu na przynależność państwową aby korzystanie z niego mogłoby opierać się na obiektywnych warunkach wolności i godności. Sytuacja rodzin obywateli UE korzystających z prawa do migracji jest przedmiotem regulacji prawa pochodnego. Definicja „członka rodziny” obejmuje:

• Współmałżonka;

• Partnera, z którym obywatel UE zawarł zarejestrowany związek partnerski;

• Bezpośrednich zstępnych, którzy nie ukończyli 21. roku życia lub pozostają na utrzymaniu pracownika;

• Bezpośrednich wstępnych pozostających na utrzymaniu pracownika.

Prawo unijne przyznaje określone uprawnienia zarówno członkom rodzin pracowników, którzy są obywatelami jak i posiadającym przynależność państwową kraju trzeciego. Członkowie rodziny będący obywatelami państwa członkowskiego, korzystają z prawa pobytu samodzielnie jako obywatele UE. Prawa przysługujące członkom rodzin pracownika migrującego:

• Prawo wjazdu i pobytu w państwie przyjmującym;

• Podjęcie zatrudnienia lub pracy na własny rachunek;

• Zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo;

• Prawo opuszczenia kraju pochodzenia i wjazdy na terytorium innego państwa członkowskiego.

Zasady związane z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego:

• Zasada równego traktowania;

• Sumowanie okresów ubezpieczenia, zatrudniania lub zamieszkania, przebytych w państwach członkowskich, do upływu których zależy nabycie, zachowanie lub odzyskanie świadczeń;

• Reguła kolizyjna, zgodnie z którą w dziedzinie zabezpieczenia społecznego można być podmiotem ustawodawstwa tylko jednego państwa członkowskiego;

• Zagwarantowanie praw nabytych.

Pomoc zdrowotna jest udzielana zgodnie z regułami obowiązującymi w państwie członkowskim, w którym pracownik jest ubezpieczony. Koordynacja nie jest objęta pomoc społeczna. Koordynacja obejmuje świadczenia:

• Rodzinne, w razie choroby i macierzyństwa;

• W razie inwalidztwa, starości, śmierci żywiciela rodziny;

• W razie wypadku przy pracy i choroby zawodowej;

• Zasiłki pogrzebowe;

• Na wypadek bezrobocia.