Robaki płaskie i przywry

Adoleskaria – metacerkaria incystująca w środowisku zewnętrznym (obecna w cyklu życiowym Fasciola hepatica, czy Fasciolopsis buski).

Bilharcjoza to parazytoza ptaków wywoływana przez przywry digenetyczne podrodziny Bilharziinae (rodzina Schistosomatidae); termin ten jest błędnie używany jako oboczny do schistosomozy człowieka.

Heterogonia – obecna w rozwoju przywr digenetycznych forma przemiany pokoleń, w której następczo występują pokolenia partenogenetyczne i obupłciowe.

Malaria – w różnicowaniu klinicznym warto pamiętać o takich kryteriach jak: okres wylęgania schorzenia, periodyka ataku (w godzinach), czas trwania pierwszego ataku (w tygodniach), czy czas trwania nawrotów choroby (miesiące/lata).

W różnicowaniu laboratoryjnym, opartym na analizie barwionego rozmazu krwi, należy zwracać uwagę zwłaszcza na: zmianę morfologii zarażonych krwinek, wielkość i liczbę trofozoitów w krwince, liczbę merozoitów powstałych z pojedynczego schizonta, morfologię i barwę pigmentu w dojrzałym schizoncie, czas pojawiania się we krwi obwodowej, wielkość, kształt i względną liczebność gametocytów; różnicowanie na makro- i mikrogametocyty nie ma praktycznego znaczenia.

Mezocerkaria – obecne w rozwoju przywr digenetycznych grupy Strigeata stadium pośrednie między cerkarią i metacerkarią; u człowieka notowane są przypadki zarażenia mezocerkariami rodzaju Alaria, gdy włączany jest on do cyklu życiowego tych przywr w charakterze przypadkowego żywiciela paratenicznego (patrz załączony tekst pracy).

Pedogeneza – zdolność wydawania potomstwa w stadium larwalnym na drodze partenogenezy. Nie stosować do rozwoju przywr, bo jeżeli akceptujemy u nich przemianę pokoleń, to nie można rozpatrywać sporocyst potomnych, czy redii w kontekście larw; larwy w rozwoju przywr digenetycznych są tylko dwie – miracidium (larwa pokoleń partenogenetycznych) i cerkaria (larwa pokolenia obupłciowego).

Pnie jelitowe – odchodzące od przełyku przywr digenetycznych ramiona jelita, ślepo zakończone w parenchymie (caeca) lub wtórnie połączone (Schistosomatidae; miejsce ich wtórnego połączenia określa topografię jajnika samicy).

Schistosomy, różnicowanie postaci dorosłych

Robaki płaskie i tasiemce

Apoliza (ang. apolysis) – to zjawisko samorzutnego odrywania się proglotydów macicznych od strobili tasiemców; na wykładzie odróżniałem apolizę właściwą, rzekoma i hiperapilizę.

Boczne położenie otworów płciowych – charakterystyczne dla tasiemców rzędu Cyclophyllidea umiejscowienie otworów płciowych na bocznych krawędziach proglotydu. Rozróżnia się: 1) położenie jednostronne, gdy otwory te leżą we wszystkich proglotydach po jednej stronie strobili; 2) położenie regularnie naprzemianległe, gdy ich położenie zmienia się wzdłuż strobili co określona liczbę proglotydów; 3) położenie nieregularne naprzemianległe, gdy ich położenie zmienia się wzdłuż strobili w nieregularnych okresach.

Brzuszne położenie otworów płciowych – charakterystyczne dla tasiemców rzędu Pseudophyllidea umiejscowienie ujść męskich i żeńskich narządów płciowych na powierzchniach brzusznych proglotydów.

Cerkomer – przydatek ogonowy obecny u cerkoidów (drugich stadiów larwalnych tasiemców), na którym zachowują się larwalne haki onkosfery (obecny w procerkoidzie i cysticerkoidzie).

Cyclophyllidea – jeden z dwóch rzędów tasiemców ważnych z medycznego punktu widzenia; są to tasiemce ze skoleksem zaopatrzonym w 4 przyssawki i wierzchołkowy ryjek (rostellum), uzbrojony w haki, który może jednak być uwsteczniony lub zanikać; żyworodne, zatoki płciowe obecne są na krawędzi bocznej proglotydów (u wszystkich gatunków, które poznaliście), wyjątkowo tylko po stronie brzusznej, macica ślepo zamknięta w parenchymie; w rozwoju pozazarodkowym zasadniczo występuje tylko jeden żywiciel pośredni, chociaż, aczkolwiek rzadko, mogą też obecni być dwaj żywiciele pośredni, wtedy cykl przypomina z grubsza rozwój Pseudophyllidea, drugim żywicielem takich tasiemców są ryby, w których rozwija się odpowiednik plerocerkoida (plerocercus), ich żywicielami ostatecznymi są ptaki rybożerne – mówiłem o tym na wykładzie; tutaj należą wszystkie tasiemce, które poznaliście, z wyjątkiem bruzdogłowca.

Jajo – rozwijający się zarodek lub larwa w otoczkach jajowych, przykładem jaja tasiemców rzędu Pseudophyllidea.

Jajo inwazyjne – jajo pasożyta, zazwyczaj z rozwiniętym zarodkiem lub larwą, której dalszy rozwój możliwy jest po wniknięciu do organizmu żywiciela (termin używany też w kontekście zarodków Cyclophyllidea, będących tasiemcami żyworodnymi).

Pseudophyllidea - jeden z dwóch rzędów tasiemców ważnych z medycznego punktu widzenia; wieloczłonowe tasiemce (wcześniej tu grupowane tasiemce monozoiczne obecnie są wydzielane w odrębnym rzędzie – Caryophyllidea), z nieuzbrojonym skoleksem, zaopatrzonym w bruzdy przylgowe (bothria, NIE MYLIĆ Z PRZYSSAWKOWYMI = bothridia) – brzuszną i grzbietową; zatoka płciowa po stronie brzusznej proglotydu, wyjątkowo tylko po jego stronie grzbietowej (Echinophallidae), macica drożna (tokostom), jajorodne, jaja przeważnie opatrzone wieczkiem, pierwsze stadium larwalne (koracidium) wolnożyjące, dla pełnego rozwoju wymagają zwykle dwóch żywicieli pośrednich (triheteroksenia); tutaj należy Diphyllobothrium latum.

Stawonogi i roztocze

Choroba z Lyme (ang. Lyme disease) – choroba infekcyjna o wielonarządowym obrazie klinicznym, wywoływana przez krętki Borrelia burgdorferi, przenoszona przez kleszcze rodziny Ixodidae.

Dur powrotny (ang. Relapsing Fever, Recurrent Fever) – choroba bakteryjna wywoływana przez krętki Borrelia duttoni, przenoszona głównie przez obrzeżka Ornithodoros moubata (i inne gatunki tego rodzaju; Afryka, wschodnia część basenu Morza Śródziemnego, Azja Centralna, Indie, tropikalna i subtropikalna Ameryka, Ameryka Północna).

Dur zaroślowy (ang. Scrub Typhus, Tsutsugamushi Disease, Japanese River Fever) – riketsjoza, w grupie gorączek plamistych guzkowych, wywoływana przez Rickettsia tsutsugamushi, przenoszona przez roztocze rodzaju Leptotrombidium, filogenetycznie bliskiego Neotrombicula autumnalis (Actinedida, Trombiculidae) (Korea, Tajwan, Filipiny, południowe Chiny, Tybet, Indochiny, północna Tajlandia, Birma, Pakistan, Indie, Cejlon, Malediwy, Andamany i Nikobary, Malezja, Indonezja, Nowa Gwinea, Wyspy Salomona, Queensland = północno-wschodnia Australia).

Gorączka kleszczowa Kolorado (ang. Colorado Tick Fever) – choroba infekcyjna o etiologii wirusowej (Orbivirus), przenoszona głównie przez kleszcza Dermacentor andersoni (Ameryka Północna).

Gorączka krwotoczna krymsko-kongijska (ang. Crimean-Congo Hemorrhagic Fever, CCHF) - wywoływana przez Nairovirus CCHF, przenoszona przez kleszcze, głównie rodzajów Rhipicephalus lub Boophilus, ale także Hyalomma, Ixodes, Haemaphysalis, Dermacentor, Amblyomma (Indie, Pakistan, Afganistan, Iran, azjatycka i europejska część byłego Związku Radzieckiego, Bułgaria, kraje byłej Jugosławii, Grecja, Węgry, Francja, Afryka Środkowa, Etiopia, Egipt).

Gorączka Lasu Kyasanur (ang. Kyasanur Forest Disease) – wirusowa gorączka krwotoczna przenoszona przez kleszcze rodzaju Haemaphysalis (Indie).

Gorączka plamista Gór Skalistych (ang. Rocky Mountain Spotted Fever, RMSF) – riketsjoza, w grupie gorączek plamistych guzkowych, powodowana przez Rickettsia ricketsii, w transmisji której uczestniczy gównie Dermacentor andersoni (ang. the Rocky Mountain wood tick), ale także Dermacentor variabilis (ang. the American dog tick) i Amblyomma americanum (ang. the Lone Star tick), a w Ameryce Środkowej i Południowej – Rhipicephalus sanguineus (Meksyk) i Amblyomma cajannense (Panama, Kolumbia, Brazylia).

Gorączka Q (ang. Q-fever, nine-mile fever of western Montana, Balkan grippe) – choroba infekcyjna, powodowana przez Coxiella burnetti, przenoszona przez kleszcze rodziny Ixodidae.

Gorączka śródziemnomorska (=marsylska) – riketsjoza, w grupie gorączek plamistych guzkowych, powodowana przez Rickettsia conori, w transmisji której podstawową rolę odgrywa kleszcz psi, Rhipicephalus sanguineus (Europa, Afryka, Indie).

Hipopus – obecna w cyklach życiowych niektórych roztoczy (Acarus siro) forma nimfy przemieszczająca się foretycznie.

Kleszcze właściwe (ang. hard ticks) – kleszcze rodziny Ixodidae, hematofagiczne pasożyty człowieka i zwierząt oraz wektory wielu chorób infekcyjnych i inwazyjnych.

Kleszczowe zapalenie mózgu (ang. tick encephalitis) – choroba powodowana przez Flavivirus TBE, przenoszona przez obrzeżki, w tym Argas reflexus, oraz niektóre rodzaje Ixodidae, w tym Dermacentor.

Obrzeżki (ang. soft ticks) – kleszcze rodziny Argasidae, pasożyty gniazdowo-norowe ptaków i drobnych ssaków, ludzie są atakowani głównie przez gatunki rodzaju Argas.

Omska gorączka krwotoczna (ang. Omsk Hemorrhagic Fever, OHF) – krwotoczna choroba wirusowa powodowana przez Flavivirus OHF, w transmisji którego wiodącą rolę odgrywa kleszcz Dermacentor pictus,w mniejszej mierze inne gatunki tego rodzaju oraz gatunki rodzaju Ixodes (południowo-wschodnia Syberia).

Ospa riketsjowa (ang. Rickettsialpox) – riketsjoza, w grupie gorączek plamistych guzkowych, powodowana przez Rickettsia akari, przenoszona przez roztocza Liponyssoides (=Allodermanyssus) sanguineus, filogenetycznie biskiego Dermanyssus gallinae (oba w rodzinie Dermanyssidae, rząd Gamasida) (przypadki notowane były głównie w USA i na terenie byłego Związku Radzieckiego).

Stawonogi i owady

Bartonelloza (ang. Carion’s disease, Oroya fever) - schorzenie infekcyjne (laseczka Gram-ujemna, Bartonella bacilliformis, wcześniej klasyfikowana jako riketsja rodzaju Rochalimaea), w epidemiologii którego uczestniczą, w charakterze wektorów, samice moskitów rodzaju Lutzomya; Ameryka Łacińska.

Bąki – muchówki rodziny Hippoboscidae (w podrzędzie Pupipara = poczwarkorodne), których larwy pasożytują u zwierząt kopytnych. należący tu narzępik koński, Hippobosca equina, w lecie i na początku jesieni atakuje konie, bydło i swinie, ale bywa, że także psy i człowieka; NIE MYLIĆ ZE ŚLEPAKAMI (TABANIDAE).

Denga (ang. dengue, dengue hemorrhagic fever) – jedna z gorączek krwotocznych (Flavivirus), przenoszona przez komara Aedes aegypti (tropikalne u subtropikalne rejony obu Ameryk, Afryki, Azji, Australii, epidemiczne występowanie notowano na Hawajach, Filipinach, w Tajlandii, Malezji, Wietnamie, południowo-zachodnim rejonie Pacyfiku, Indonezji i Afryce).

Dur plamisty epidemiczny (ang. louse-borne typhus fever, exanthemic typhus, epidemic typhus) – riketsjoza powodowana przez Rickettsia prowazekii, przenoszona przez Pediculus humanus (corporis).

Dur powrotny (ang. louse-borne relapsing fever) – choroba infekcyjna powodowana przez krętki Borrelia recurrentis, przenoszona przez Pediculus humanus (corporis).

Dur wysypkowy szczurzy (ang. endemic typhus, murine typhus-fever) – riketsjoza wywoływana przez Rickettsia typhi (=R. mooseri), przenoszona przez pchły, w tym Pulex irritans.

Dżuma (ang. plague, peste) – choroba infekcyjna powodowana przez pałeczki Yersinia pestis, przenoszone przez pchły Xenopsylla cheopis, Pulex irritans, rzadziej inne stawonogi (Ornithonyssus bacoti); schorzenie szeroko, ale niejednolicie rozprzestrzenione na świecie, większe ogniska znane z Mandżurii, południowo-wschodnich Chin, Tajlandii, Indonezji, Birmy, Indii, Iranu, Afryki Wschodniej i Madagaskaru.

Gorączka Chikungunya (ang. Chikungunya Fever) – jedna z gorączek krwotocznych (Alphavirus), w epidemiologii której uczestniczą komary rodzajów Aedes (głównie Aedes africanus, Ae. aegyptus) (Afryka, Indie, Azja Południowo-Wschodnia).

Gorączka Doliny Ryftowej (ang. Rift Valley Fever, RVF) – schorzenie infekcyjne o etiologii wirusowej (gorączka krwotoczna, Phlebovirus), przenoszona głównie przez Culex pipiens, ale też inne komary i muchówki rodzajów Simulium i Culicoides (Afryka, głównie wschodnia i południowa część kontynentu, poniżej Sahary).

Gorączka pappataci (ang. pappataci fever) – wiroza (Phlebovirus) człowieka przenoszona przez moskity rodzaju Phlebotomus (Włochy, wybrzeże Adriatyku w byłej Jugosławii, Grecja, Malta, Kreta, Cypr, Egipt, Izrael, Syria, Irak, Iran, Krym, Transkaukazja, północno-zachodnie i środkowe prowincje Indii, Chiny, Birma, Cejlon, Arabia – wybrzeże Morza czerwonego, basen Morza Śródziemnego).

Gorączka rzeki Rossa (ang. Ross River Fever) – schorzenie transmisyjne o etiologii wirusowej (Alphavirus), w epidemiologii którego uczestniczą komary rodzaju Aedes (Australia, Nowa Gwinea, Samoa, Fidzi).

Gorączka wołyńska (ang. Trench fever, Wolhynia fever, five-day fever) – riketsjoza powodowana przez Rickettsia quintana (=Rochalima quintana), przenoszona przez Pediculus humanus (corporis) (ogniska w Europie, Azji, Afryce i na wyżynach Ameryki Łacińskiej).

Komary (rodzina Culicidae) – muchówki podrzędu Nematocera (zaopatrzone w długie czułki, długą kłujkę i długie odnóża kroczne, tu należą też meszki, kuczmany i moskity), pasożyty czasowe ptaków i ssaków (tylko samice!), wektory wielu chorobotwórczych drobnoustrojów i pasożytów (zarodźce, nicienie nadrodziny Filarioidea - Wuchereria, Brugia).

Kuczmany – muchówki rodziny Ceratopogonidae (ang. biting midges), w tym rodzaju Culicoides, którego gatunki uczestniczą w transmisji nicieni rodzaju Mansonella (Filarioidea); krwiopijne wyłącznie samice.

Meszki (ang. black flies) – krwiopijne (wyłacznie samice) muchówki rodziny Simulidae, wśród których Simulium damnosum odgrywa wiodącą rolę w transmisji nicienia Onchocerca volvulus (Filarioidea), Simulium sanguineum sensu lato jest ponadto wektorem innego nicienia tej nadrodziny – Mansonella ozzardi w Kolumbii, a Simulium amazonensis sensu stricto – ptawdopodobnie też w dorzeczu Amazonki (Brazylia).

Moskity – muchówki rodziny Psychodidae (ang. sand flies), dla medycyny ważne są dwa rodzaje Lutzomya (Nowy Świat) i Phlebotomus (dominuje w Palearktyce), oba uczestniczą w transmisji drobnoustrojów chorobotwórczych oraz wiciowca Leishmania donovani, pierwszy dodatkowo - L. mexicana/brasiliensis, drugi - Leistmania tropica complex. Krwiopijne są wyłacznie samice. NIE MYLIĆ Z KOMARAMI (ang. mosquitoes).

Mucha tse-tse (ang. tse-tse fly) – zbiorcze określenie krwiopijnych muchówek rodzaju Glossina, uczestniczących w transmisji świdrowców afrykańskich (Trypanosoma brucei gambiense, T. b. rhodesiense); Afryka subsaharyjska.

Pchła piaskowa (Tunga penetrans, ang. Chigoe, Jigger, Sand Flea) – tropikalny (południowa część wybrzeża Zatoki Meksykańskiej, cała Ameryka tropikalna do Paragwaju, ponadto Afryka, Indie i Pakistan) pasożyt człowieka oraz zwierząt domowych i dzikich. Zapłodniona samica (samiec wolno żyjący) wdrąża się w skórę, u człowieka zwykle między palcami stopy i pod paznokcie. Obecność, powiększającej wymiary, samicy w skórze prowadzi do rozwoju zmian zapalnych, z następczymi owrzodzeniami, otwieraniem wtórnych dróg zakażenia, czy możliwą gangreną. Obraz kliniczny zmian w tungozie demonstrowałem na slajdzie (ćwiczenia).

Pchły – udział w epidemiologii cestodoz: Dipylidium caninum: Ctenocephalides canis (pchła psia, mikroskopowaliście), Ctenocephalides felis (pchła kocia), Pulex irritans (obok pcheł, funkcję żywiciela pośredniego tasiemca psiego pełnią wszoły);Hymenolepis diminuta, H. nana: Ctenocephalides canis, P. irritans, Nosopsyllus fasciatus (północna pchła szczurza), Leptopsylla segnis (europejska pchła mysia). PROSZĘ PAMIĘTAĆ, ŻE KRĄG ŻYWICIELI POŚREDNICH OBU TASIEMCÓW RODZAJU HYMENOLEPIS JEST WZGLĘDNIE SZEROKI I OBEJMUJE, POZA PCHŁAMI, TAKŻE INNE OWADY.

Ślepaki (ang. deer flies) – krwiopijne (wyłącznie samice) muchówki rodziny Tabanidae podrząd Tanystomata = krótkie czułki, długa kłujka, krótkie odnóża), uczestniczące (Chrysops dimidiata, Chrysops silacea, ang. mango flies) w transmisji nicienia Loa loa (Filarioidea); NIE MYLIĆ Z BĄKAMI.

Tularemia – choroba bakteryjna powodowana przez pałeczki Francisella tularensis, przenoszona głównie przez pchły i kleszcze rodzaju Haemaphysalis.

Widliszki – komary podrodziny Anophelinae, których krwiopijne samice uczestniczą, w charakterze żywicieli ostatecznych, w rozwoju Plasmodium spp.

Zapalenie mózgu Doliny Murray (ang. Murray Valley Encephalitis, MVE) – wirusowe zapalenie mózgu (Flavivrus), przenoszone głównie przez komara Culex annulirostris (Australia, Nowa Gwinea).

Zapalenie mózgu Zachodniego Nilu (ang. West Nile Encephalitis) – schorzenie infekcyjne o etiologii wirusowej (Flavivirus), w transmisji którego uczestniczą komary rodzaju Culex.

Żółta gorączka (ang. yellow fever) – jedna z gorączek krwotocznych (Flavivirus), przenoszona przez komary rodzajów Aedes i Haemagogus (obecnie Ameryka Centralna i Południowa, Środkowa Afryka, co ciekawe schorzenie nie występuje w tropikalnych okolicach Azji i Australii, mimo obecności wektora = Aedes aegypti, prawdopodobnie skutkiem istnienia krzyżowej odporności, jaką dysponują miejscowe populacje w następstwie kontaktów z wirusami dengi).

Robaki obłe i nicienie

Adenophorea (Aphasmidia) – jedna z dwóch podgromad Nematoda; cechy charakterystyczne to występowanie gruczołów ogonowych i brak gruczołów przyogonowych, tu należą: włosień, włosogłówka i kapilarie.

Angiohelminty – robaki żyjące w naczyniach krwionośnych, tutaj można wskazać Angiostrongylus cantonensis, ale też schistosomy.

Appendicitis oxyurica – zapalenie wyrostka robaczkowego powodowane przez Enterobius vermicularis.

Autoheteroksenia – cykl życiowy pasożyta przebiegający bez żadnej fazy poza organizmami żywymi (przykładem Trichinella spiralis).

CT (ang. covert toxocarosis) – bezobjawowa postać larwalnej toksokarozy.

Filarie (nitkowce) to potoczne określenie nicieni nadrodziny Filarioidea.

Gardziel filariopodobna (=strongylopodobna) – typ gardzieli nicieni, charakterystyczny dla larw filariopodobnych; kształtu cylindrycznego, z jednym rozszerzeniem gardzielowym.

Gardziel rabditopodobna – typ gardzieli nicieni, charakterystyczny dla larw filariopodobnych, w której wyróżnia się 3 części: trzon, cieśń i rozszerzenie przednie.

różnicowanie: Możliwe w oparciu o trwale, lub przyżyciowo, barwione preparaty rozmazu krwi. Pozwalają one znaleźć w budowie anatomicznej mikrofilarii charakterystyczne struktury markerowe, do których należą: 1) pierścień nerwowy, 2) otwór wydalniczy, 3) komórka wydalnicza, duże komórki rozrodcze (G), obecne w liczbie 4, przy czym G1 jest oddalona od pozostałych. Różnicowanie przeprowadza się między innymi oceniając, wyrażone w procentach, odległości owych struktur znacznikowych od przodu ciała (w przypadku komórek G, dotyczy to G1). Na wykładzie przekonywałem Was do uproszczonej metody, opartej na analizie pierwotnej obecności/braku pochewki i wzorca rozmieszczenia jąder w tylnej części ciała tych prelarw.

Nicienie o holoksenicznym cyklu życiowym (monoksenia, przykłady): Ascaris lumbricoides, Toxocara spp., Ancylostoma duodenale, Necator americanus, Enterobius vermicularis, Trichuris trichiura (o specyfice rozwoju włośnia już pisałem).

Nicienie o heteroksenicznym cyklu życiowym (przykłady):

• diheteroksenia – gatunki nadrodziny Filarioidea, Dracunculus medinensis, Angiostrongylus spp.;

• triheteroksenia – Anizakis spp.

Prawo priorytetu (ang. law of priority) – prawo pierwszeństwa odnoszące się do najstarszej nazwy taksonu jako obowiązującej, dlatego dla tych z Was, którzy znacie budowę włosogłówki, poniekąd wbrew logice – Trichurus, a nie Trichocephalus.

Progeneza (neotenia) – osiaganie zdolności rozrodczej przed zakończeniem pełnego rozwoju morfotycznego, właściwego dla stadium dojrzałego, neotenia występuje w heterogenicznym wzorcu cyklu życiowego Strongyloides stercoralis.

Pseudocel (rzekoma pierwotna jama ciała) – wypełniona płynem okołootrzewnowym jama ciała między endodermalną ścianą jelita a worem powłokowo-mięśniowym, obecna u obleńców.

Secernantea (Phasmidia) – jedna z dwóch podgromad nicieni, charakteryzowana występowaniem fasmidiów (gruczołów przyogonowych) i brakiem gruczołów ogonowych; większość grupowanych w niej gatunków stanowią pasożyty.

Skrzydełka ogonowe (ang. caudal alae) – wąskie błony oskórkowe obecne u samców niektórych nicieni, ciągnące się po bokach ogona, widzieliście je, w prezentowanym przeźroczu, a prawdopodobnie też w preparacie mikroskopowym, u samców Enterobius vermicularis.

Stichosom (stichosoma) – tylna, gruczołowa część gardzieli niektórych nicieni, wśród gatunków Was obowiązujacych, obecna u Trichuris trichiura i Trichinella spiralis.

Skrzydełka oskórkowe (ang. cuticular alae) – obecne u nicieni, cienkie oskórkowe pasma, biegnące wzdłuż ciała lateralnie lub subwentralnie, często parzyste, widzieliście je w prezentowanym slajdzie, w przekroju owsika uchwyconym w płaszczyznie przekroju tkanek zarażonego wyrostka robaczkowego.

Etiologia jest działem fizjologii patologicznej, obejmującym badania przyczyn powstawania chorób; będąc pytanym o etiologię schorzenia pasożytniczego/transmisyjnego należy po prostu wskazać czynnik sprawczy zmian chorobowych, więc wywołującego je pasożyta lub (w drugim przypadku) drobnoustrój. Bez sensu jest zatem w takich przypadkach rozpisywanie charakterystyki obrazu klinicznego schorzenia (co w pisanych przez Państwa kolokwiach zdarza się nadspodziewanie często). Jeżeli chcemy poznać Waszą wiedzę na temat objawowej charakterystyki parazytozy, w zakresie podstawowym, bo na szczegóły będzie czas później – na kursie chorób zakaźnych, pytamy o jej obraz kliniczny.

Obraz kliniczny, z definicji, jest zespołem objawów schorzenia, wskazującym na jego rodzaj i zaawansowanie. Objaw (=symptom) to zjawisko zachodzące w organizmie, wykorzystywane w badaniu lekarskim jako oznaka występowania określonej choroby lub stanu patologicznego/prawidłowego; wyróżnia się objawy podmiotowe (subiektywne), przedmiotowe (obserwowane przez lekarza w czasie fizykalnego badania pacjenta) i instrumentalne (notowane za pomocą złożonych przyrządów), podobnie w angielskim różnicuje się signs (objawy przedmiotowe) i symptoms (objawy subiektywne). W przypadku schorzeń pasożytniczych zasadniczo brak jest objawów patognomicznych (swoistych), dlatego znajomość obrazu klinicznego pozwala na ustalenie jedynie diagnozy wstępnej, która powinna być weryfikowana metodami diagnostyki laboratoryjnej).

Diagnostyczne badanie lekarskie jest postępowaniem mającym na celu rozpoznanie choroby lub zjawiska/zespołu zjawisk, ważnego/ważnych z punktu widzenia lekarza. W kontekście chorób pasożytniczych w chwili obecnej, a więc na 1 roku studiów, interesuje Państwa wyłącznie procedura służąca określeniu/potwierdzeniu tożsamości czynnika sprawczego, znów w zarysie, bo o szczegółach będzie czas porozmawiać na roku 5 w ramach innego, prowadzonego przez nas kursu, w ramach bloku chorób zakaźnych. Rozpoznawanie zarażeń opiera się na ocenie badań klinicznych i laboratoryjnych, przy czym te ostatnie są nieodzownym elementem czynności podejmowanych w celu ustalenia przyczyny objawów chorobowych u osób podejrzewanych o chorobę pasożytniczą.

Zazwyczaj w kolokwiach/testach pytamy Was o metody diagnostyki bezpośredniej. Są to metody służące wykryciu pasożyta bezpośrednio w pobranym materiale biologicznym (kał, krew, chłonka, płyn m-r, bioptat, czy materiał tkankowy pobrany pośmiertnie). Jak nazwa wskazuje, metody diagnostyczne pośrednie dowodzą obecności pasożyta w sposób pośredni, tu mieszczą się odczyny immunologiczne, najczęściej służące oznaczaniu przeciwciał powstających w następstwie kontaktu układu odpornościowego żywiciela z antygenem pasożyta. Tu jednak należy zachować rozwagę, ponieważ bywa, że czułość i specyficzność testów serologicznych jest niepewna, przykładem niech będzie rozpoznawanie cysticerkozy. Na pograniczu testów pośrednich i bezpośrednich sytuowana jest grupa metod molekularnych, opartych głównie na wykrywaniu swoistych pasożytowi sekwencji nukleotydowych w amplifikowanych (PCR) fragmentach jego DNA. Metody molekularne mają podstawowe znaczenie w różnicowym diagnozowaniu gatunków bliźniaczych, czy zbiorczych.

Gatunki bliźniacze (ang. sibling species) nie różnią się morfologicznie, ale różnią się właściwościami biochemicznymi/biologicznymi, na przykład przebiegiem cyklu rozwojowego, swoistością odczynu ze strony żywiciela, czy patogenicznością.

Gatunek zbiorczy jest natomiast terminem roboczym, gdy brak jeszcze dokładnego rozeznania taksonomicznego i sugerujemy, że pod nazwą gatunku mogą kryć się dwa lub więcej gatunków odrębnych. Gatunek, z którego wtórnie wydzielono nowe gatunki opisywany jest terminem sensu lato (= w szerokim rozumieniu), przykładami gatunków sensu lato w parazytologii lekarskiej, spośród Państwa obowiązujących, mogą być Entamoeba histolytica, Echinococcus granulosus, czy Trichinella spirali

Patogeneza (etiopatogeneza w kontekście pasożyta w charakterze czynnika sprawczego) to analiza mechanizmu powstawania i rozwoju procesów/zmian chorobowych. Onawianym na wykładzie przykładem złożonego mechanizmu patogenetycznego może być rozwój okrężnicy olbrzymiej (megacolon) w przebiegu choroby Chagasa (inwazji Trypanosoma cruzi) skutkiem uszkodzenia, kontrolujących napięcie tego narządu, zwojów układu autonomicznego, na drodze, prowokowanego przez pasożyta, procesu immunologicznego.

Wracając do cyklu życiowego pasożytów, jeżeli przebiega on z udziałem jednego tylko żywiciela – jest holoksenicznym (monoksenia; dotyczy większości nicieni przewodu pokarmowego); jeżeli cykl zamyka się z udziałem co najmniej dwóch żywicieli (zwykle pośredniego i ostatecznego) – mówimy o cyklu (ale też pasożycie) heteroksenicznym (diheteroksenia – 1 żywiciel pośredni i 1 ostateczny, przykładem rozwój tasiemców uzbrojonego i nieuzbrojonego, w pierwszym przypadku pomijając oczywiście autoendoinwazję prowadzącą do cysticerkozy człowieka, bo w takiej sytuacji właściwy żywiciel pośredni jest z cyklu eliminowany; triheteroksenia – kolejno 2 żywicieli pośrednich i ostateczny, przykładem rozwój bruzdogłowca szerokiego). Problemem jest włosień kręty, bo zarażony organizm obligatoryjnie jest jego żywicielem zarówno ostatecznym, jak i pośrednim, przy czym dla zamknięcia cyklu wymagana jest obecność innego/kolejnego żywiciela, pełniącego obie te funkcje. Bezpiecznie będzie określać go terminem pasożyta poliksenicznego, czyli takiego, który w określonym stadium rozwojowym może pasożytować w różnych, nawet niespokrewnionych gatunkach żywicielskich. Przypomnę, że prosty cykl życiowy pasożyta może być komplikowany w związku z możliwością pasożytnictwa paratenicznego, a więc pasażowaniem stadium rozwojowego pasożyta przez kolejne ogniwa łańcucha pokarmowego, przy czym w każdym z nich stadium to zachowuje inwazyjność dla żywiciela ostatecznego, przykładem znów rozwój bruzdogłowca. Człowiek może być paratenicznym żywicielem zarówno dla tasiemców rzędu Pseudophyllidea, dla których nie jest swoistym żywicielem ostatecznym, jak i dla przywr, co zilustruję załączonymi tekstami prac. Z cyklem nicieni wiąże się, bywa, że mylące, pojęcie geohelmintów (ang. geohelminths). Najprościej przyjąć, że są to te nicienie, o prostym cyklu rozwojowym, których formy inwazyjne (jaja, albo larwy) występują w środowisku zewnętrznym. Geohelmintami będą zatem glisty, tęgoryjce, czy węgorek, ale nie włosień, bo ten jest przedstawicielem biohelmintów (robaków, których postaci inwazyjne dostają się do żywiciela ostatecznego z innych organizmów przez zjadanie żywicieli pośrednich lub są przenoszone przez wektory). O tym, że nie jest zasadne używanie terminów żywiciel pośredni i ostateczny w opisach rozwoju pierwotniaków rzędu Kinetoplasmida oraz przywr digenetycznych tłumaczyłem Państwu na wykładach, nieuważnych odsyłam do definicji obu pojęć w skrypcie lub w podręczniku.

Na zakończenie krótka dygresja na temat schorzeń transmisyjnych, bo egzekwowanie przez nas wiedzy Państwa z tego tematu wydaje się, dla Was – niestety, dla nas – też niestety, mieć działanie selekcyjne. Przypomnę, że schorzenia transmisyjne, natury infekcyjnej lub inwazyjnej, to takie, których czynniki etiologiczne (drobnoustroje, pasożyty) przenoszone są przez stawonogi krwiopijne. Nawiążę zatem do dwóch ostatnich tematów seminaryjnych. Zdarza się, że w związku z koniecznością przygotowania kilkudziestu, a bywa, że więcej, kolokwiów ze stawonogów, co wiąże się z naszymi staraniami, abyście w jak największej liczbie mogli przystąpić do testu blokowego z parazytologii, upraszczamy ich treść, prosząc o wskazanie etiologii i epidemiologii wybranych schorzeń transmisyjnych (a więc bezpośredni czynnik sprawczy i stawonogi uczestniczące, w warunkach naturalnych, w jego transmisji). Co tu można radzić, raczej niewiele, trzeba się tego po prostu nauczyć. Warto może zapamiętać, że wszystkie gorączki krwotoczne mają etiologię wirusową i przenoszone są albo przez kleszcze, albo przez komary, a wszystkie dury (oczywiście w kontekście chorób transmisyjnych, bo dur brzuszny jest przecież salmonelozą) są riketsjozami. Dla ułatwienia załączam tabelaryczne zestawienie zbiorcze (skany moich starych foliogramów (kiedyś z czymś takim się pracowało; obie tabele są treściowo dość pojemne, przygotowując się na ich podstawie warto zatem zachować umiar i zdrowy rozsądek ).