WYKŁAD 7 ()

PRZEDSIĘBIORSTWO CZ. 2

Teoria przedsiębiorstwa, równowaga producenta, problemy ekonomiczne transformacji

Definicja przedsiębiorstwa

• Przedsiębiorstwo jest wyodrębnioną pod względem ekonomicznym jednostką prowadzącą działalność:

• produkcyjną,

• handlową lub

• usługową.

Odrębność ekonomiczna wyraża się:

• w możliwości decydowania o sposobie produkcyjnego wykorzystania majątku (samodzielność decyzyjna).

• w samodzielności dochodowej.

• Formalnym wyrazem odrębności ekonomicznej jest osobowość prawna przedsiębiorstwa.

Odrębność ekonomiczna wyraża się:

• w możliwości decydowania o sposobie produkcyjnego wykorzystania majątku (samodzielność decyzyjna).

• w samodzielności dochodowej.

• Formalnym wyrazem odrębności ekonomicznej jest osobowość prawna przedsiębiorstwa.

Samodzielność dochodowa to

• osiąganie dodatniej różnicy między przychodem a kosztami działania (zysku).

• Zysk jest źródłem finansowania działalności i rozwoju przedsiębiorstwa.

• Osiąganie zysku zależy od umiejętności dokonywania wyborów na podstawie rachunku ekonomicznego, zgodnie z dynamicznie a nie statycznie rozumianą zasadą racjonalności gospodarowania.

Przedsiębiorstwo jest

• dostawcą wytworzonych dóbr i usług,

• odbiorcą różnych czynników produkcji.

Racjonalność wyborów

• odnosi się do obu stron działalności.

• Więzi pomiędzy dostawcami i odbiorcami muszą mieć charakter więzi rynkowych.

• Każda ze stron musi dążyć do osiągnięcia nadwyżki przychodu nad kosztami (zysku).

• Założenie:

• żadna ze stron nie ma możliwości wpływania na poziom cen.

Wielkość zysku zależy od dwóch czynników:

• poziomu kosztów oferowanych do sprzedaży dóbr,

• rozmiarów transakcji.

• Poziom kosztów i wielkość sprzedaży są determinowane racjonalnością wyborów (sprzedawców i nabywców).

• Z ekonomicznego punktu widzenia wyłącznym celem działalności przedsiębiorstwa jest zysk.

Funkcje przedsiębiorstwa:

• inicjowanie i uruchamianie działalności gospodarczej oraz innowacji techniczno-organizacyjnych,

• podejmowanie kluczowych decyzji związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa,

• podejmowanie ryzyka związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz wprowadzeniem innowacji.

Produkty i usługi dostarczane przez przedsiębiorstwa

• są zróżnicowane pod względem:

• rozmiarów (liczba zatrudnionych, wartość produkcji sprzedanej, wartość majątku trwałego),

• form własności,

• struktur organizacyjnych.

Z punktu widzenia form własności wyróżniamy:

• przedsiębiorstwa prywatne (przedsiębiorstwa będące własnością pojedynczych osób lub rodzin oraz spółki),

• przedsiębiorstwa spółdzielcze,

• przedsiębiorstwa państwowe,

• przedsiębiorstwa komunalne,

• przedsiębiorstwa będące własnością pracowników.

Zalety małych prywatnych firm:

• zdolność do tworzenia silnej motywacji nakierowanej na realizowanie celów firmy,

• elastyczne działanie,

• szybkie dostosowywanie się do zmian popytu,

• samodzielność i niezależność od innych.

Wady małych firm:

• trudności w zgromadzeniu dużego kapitału,

• trudności w ekspansji.

• Są to przyczyny łączenia się przedsiębiorstw.

• Powody łączenia się przedsiębiorstw:

• korzyści skali,

• względy finansowe.

Korzyści skali

• wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji jednostkowe koszty obniżają się.

• Względy finansowe

• do realizacji wieli przedsięwzięć niezbędne są większe zasoby niż będące w posiadaniu pojedynczej firmy lub osób,

• możliwości wykorzystania oszczędności drobnych inwestorów.

Przedsiębiorstwo spółdzielcze

• powstaje jako dobrowolne zrzeszenie osób prowadzących wspólną działalność w imieniu swoich członków.

• Specyfika przedsiębiorstwa spółdzielczego:

• członkowie spółdzielni mogą do niej wnosić udziały zarówno w postaci środków finansowych, jak też budynków, maszyn i ziemi;

Przedsiębiorstwo spółdzielcze

• zarządzanie spółdzielnią opiera się na zasadach samorządowych:

• najwyższą władzą jest zebranie członków,

• zebranie członków wybiera zarząd spółdzielni,

• każdy członek spółdzielni ma jeden głos, niezależnie od wielkości wniesionych wkładów;

Podział nadwyżki ekonomicznej

• (przychody pomniejszone o poniesione koszty)

• podział nadwyżki między członków dokonuje się przy uwzględnieniu:

• bieżącego wkładu pracy członków spółdzielni (dochody z pracy),

• wysokości wniesionego wkładu kapitałowego (dywidenda).

Przedsiębiorstwo będące własnością państwa

• istnieje w różnych systemach ekonomiczno-społecznych.

• Słabe strony:

• niska efektywność,

• wpływ na zwiększanie deficytu budżetowego.

Zalety:

• element stabilizacji koniunktury,

• realizacja pewnych celów społecznych (oddziaływanie na wielkość zatrudnienia, dochodów ludności i cen podstawowych artykułów).

Spółka pracownicza – specyficzna forma przedsiębiorstwa,

• w tym akcjonariat pracowniczy:

• przedsiębiorstwo może być własnością pracowników w całości lub części,

• akcje pracownicze są akcjami preferencyjnymi (przekazywane pracownikom na dogodnych warunkach,

• przedsiębiorstwa są zróżnicowane pod względem struktur organizacyjnych.

Historia powstawania spółek pracowniczych:

• USA, Europa Zachodnia – po drugiej wojnie światowej, (rozkwit w latach 80. XX w.), organizowane w celu:

• ograniczenia żądań płacowych pracowników,

• wzmocnienie motywacji nastawionej na wzrost indywidualnej wydajności pracy,

• poprawy efektywności przedsiębiorstwa jako całości,

• tworzenia ulg podatkowych dla rozdysponowania zysku przedsiębiorstwa („kapitalizm ludowy).

• Polska:

• pracownicy stają się współwłaścicielami prywatyzowanych przedsiębiorstw przez zakup części akcji po preferowanych cenach:

• 1990-1994: pracownicy mogli nabyć do 20% akcji za połowę ich ceny rynkowej obowiązującej w pierwszym dniu emisji,

• od 1995: obowiązuje prawo do bezpłatnego przejęcia 15% akcji lub tworzenie spółek pracowniczych (forma leasingu).

Przedsiębiorstwo:

• jest mikroprocesorem gospodarczym

• zorganizowanym pod jednym zarządem

• wykorzystującym zasoby czynników produkcji do realizacji działalności:

• gospodarczej,

• produkcyjnej,

• handlowej lub

• usługowej.

Przedsiębiorstwo

• Posiada określone cechy nazywane odrębnościami:

• odrębność terytorialna – zajmuje określoną działkę ziemi, która może być:

• jego własnością bądź może być dzierżawiona;

• odrębność techniczno – produkcyjna: polega na stosowaniu określonych metod wytwarzania dla realizacji określonych produktów lub usług;

• odrębność organizacyjna – wyrazem której jest określona struktura organizacyjna, polegająca na wyodrębnianiu określonych jednostek w przedsiębiorstwie, działań, zakładów , mające przyporządkowane określone zadania do realizacji wraz z odpowiedzialnością;

• odrębność ekonomiczna – która jest jego podstawową cechą. Oznacza ona samodzielne podejmowanie decyzji bieżących oraz przyszłych (strategicznych).

Odrębność ekonomiczna obejmuje:

• samofinansowanie polegające na pokrywaniu wydatków z własnych przychodów;

• działalność racjonalną opartą na rachunku ekonomicznym zgodną z zasadą racjonalnego gospodarowania;

• samodzielne dysponowanie majątkiem, czyli możliwość jego poszerzania jak również zmniejszania o pewne elementy;

• możliwość samodzielnego dysponowania dochodem po zapłaceniu wszelkich jego obligatoryjnych płatności;

• posiadanie rachunku w banku, poprzez który przedsiębiorstwo ma rozliczać się z różnymi producentami.

Osobowość prawna

• Podstawą odrębności ekonomicznej jest osobowość prawna.

• Osobowość prawna – oznacza, że przedsiębiorstwo jest podmiotem prawnym zdolnym do prowadzenia umów , zaciągania kredytów i jest pełnoprawnym partnerem dla innych podmiotów, może występować w stosunku cywilno – prawnym z innymi podatnikami.

Technologie produkcji

• Przedsiębiorstwo w swej działalności łączy różne czynniki w określonych proporcjach.

• W ten sposób określa swoje technologie produkcji.

• Technologie te mogą być mniej lub bardziej pracochłonne bądź kapitałochłonne w zależności od rodzaju działalności w procesie wytwarzania towarów.

• W działalności usługowej z reguły dominuje czynnik ludzki, ale występuje także działalność usługowa z dominującym czynnikiem kapitałowym.

Majątek

• Przedsiębiorstwo prowadzi swoją działalność w oparciu o posiadany majątek.

Majątek dzieli się na:

• trwały,

• obrotowy.

Majątek trwały - obejmuje:

• ziemię,

• budynki,

• budowle (kanalizacja, drogi),

• maszyny,

• urządzenia produkcyjne,

• narzędzia,

• środki transportu,

• wartość niematerialna i prawna,

• patenty,

• długoterminowe papiery wartościowe danego przedsiębiorstwa.

Majątek

• Przedsiębiorstwo wykorzystuje majątek trwały w wielu cyklach produkcyjnych.

• Majątek zużywa się stopniowo, nie zmienia swojej naturalnej postaci.

• Odzwierciedleniem wartości ekonomicznej zużycia majątku trwałego jest fundusz amortyzacji.

• Odpisy na ten fundusz odpowiadające określonej w ustawie części majątku trwałego są podstawą odtworzenia tego majątku, jak również wpisania na nowy.

Ekonomiczne zużycie majątku trwałego

• oznacza również zużycie fizyczne oraz moralne.

• Zużycie to określa się na tle pojawiających się nowych, nowoczesnych elementów majątku, które pojawiły się w danym czasie.

Majątek obrotowy

• obejmuje składniki, które zużywają się całkowicie w jednym cyklu produkcyjnym lub ulegają przeobrażeniu zmieniając swą naturalną postać.

• Wartość zużytych elementów majątku obrotowego zawarta jest w wartości wytworzonych towarów i usług.

Do podstawowych elementów majątku obrotowego zaliczamy:

• surowce i materiały,

• paliwa i energię,

• produkcję w toku (nie zakończoną),

• wyroby gotowe,

• środki pieniężne w kasie przedsiębiorstwa i na rachunku w banku,

• środki pieniężne w rozrachunku, które przedsiębiorstwo powinno otrzymać od swoich kontrahentów.

Aktywa

• Majątek trwały i obrotowy nazywany jest aktywami przedsiębiorstwa.

• Części tych majątków uczestniczą aktywnie w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.

• Dla sfinansowania elementów majątku, a tym samym całej działalności gospodarczej przedsiębiorstwo wykorzystuje określone źródła finansowania.

Pasywa

• Źródła finansowania działalności gospodarczej przedsiębiorstwa określane są mianem pasywów.

• Pasywa obejmują:

• fundusze własne, stanowiące wewnętrzne źródło finansowania działalności,

• fundusze obce jako zewnętrzne źródło finansowania działalności.

Fundusze własne obejmują;

• w przedsiębiorstwach prywatnych :

• wkłady własne właściciela lub właścicieli danego przedsiębiorstwa. Są to wkłady kapitałowe, które mogą mieć charakter rzeczowy lub pieniężny.

• w przedsiębiorstwie państwowym :

• fundusze własne tworzone są z funduszem majątku określonego przez budżet państwa.

• Fundusze własne to część zysku netto każdego przedsiębiorstwa = część zysku po opodatkowaniu.

Zyski

• Część zysku może być wypłacona w postaci dywidend,

• część może być zatrzymana jako zyski nie podzielone (zatrzymane).

• Zyski nie podzielone stanowią tę część zysków po opodatkowaniu, która zostaje zainwestowana w przedsiębiorstwie, a nie przeznaczona na wypłatę dla akcjonariuszy.

Fundusze obce stanowią:

• kredyty i pożyczki bankowe, przeznaczone na powiększanie majątku trwałego przedsiębiorstwa,

• zobowiązania danego przedsiębiorstwa wobec dostawców, innych kontrahentów i wobec budżetu państwa.

Aktywa i pasywa przedsiębiorstwa

• wchodzą do rachunku przedsiębiorstwa.

• są jedną z podstaw oceny jego działalności.

• stanowią dwie strony bilansu przedsiębiorstwa.

Bilans przedsiębiorstwa

• to zestawienie wszystkich aktywów i pasywów przedsiębiorstwa na określony moment.

• Przy sporządzaniu bilansu obowiązuje zasada równowagi bilansowej, która oznacza zrównoważenie aktywów z pasywami.

Rachunek wyników –rachunek zysków i strat

• zawiera dane o zmianach sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, będących wynikiem wszystkich jego operacji w ciągu roku.

• Celem działalności każdego przedsiębiorstwa jest uzyskanie przychodów ze sprzedaży towarów.

• Przychód całkowity ze sprzedaży towarów nazywamy utargiem całkowitym (Uc).

Koszty własne produkcji sprzedanej

• nazywamy kosztami całkowitymi (Kc).

• Wynik operacyjny przedsiębiorstwa uzyskujemy przez porównanie utargu całkowitego i kosztów całkowitych.

• Wynik operacyjny = Uc – Kc = zysk całkowity pod warunkiem, że Uc > Kc

• Jeżeli Uc < Kc => Zc ( zysk całkowity) < 0, to mówimy o stracie operacyjnej (ekonomicznej).

Cel ekonomiczny

• Dążenie do maksymalizacji zysku całkowitego jest podstawowym celem ekonomicznym działalności przedsiębiorstwa.

• W zysku odzwierciedlona jest strona efektów i strona nakładów.

• Maksymalizacja zysku wymaga maksymalizacji przychodów ze sprzedaży towarów bądź działań zmierzających do minimalizacji kosztów własnych produkcji sprzedanej.

• Jeżeli Uc = Kc => Zc = 0

Zysk nadzwyczajny i straty nadzwyczajne

• W rachunku wyników uwzględnia się również tzw. zysk nadzwyczajny i straty nadzwyczajne nie związane bezpośrednio z daną działalnością gospodarczą.

• Straty nadzwyczajne: związane są z wydarzeniami losowymi, karami z tytułu zanieczyszczania środowiska, przeterminowaniami spłaty zobowiązań kredytów, karami z tytułu obniżenia jakości produktów.

Zysk nadzwyczajny:

• powstaje w wyniku dokonania wpłaty na konto bankowe danego przedsiębiorstwa od jego kontrahentów z tytułu nie wywiązania się przez nich ze swoich zobowiązań.

• Związany jest też z powiększaniem majątku trwałego, który został zakupiony po niższej cenie.

• Jest to zysk przekraczający dochód, który właściciel przedsiębiorstwa mógłby otrzymać w postaci odsetek, wypożyczając swój kapitał według rynkowej stopy procentowej

Zysk nadzwyczajny

• jest prawidłowym wskaźnikiem rzeczywistej efektywności wykorzystania środków finansowych, które zostały zaangażowane przez ich właścicieli w określoną działalność gospodarczą

Zysk brutto i netto

• Zysk brutto otrzymujemy w sposób następujący;

• ZB = wydatek operacyjny +zyski nadzwyczajne –straty nadzwyczajne .

• Zysk netto otrzymujemy jako:

• ZN =zysk brutto – podatek dochodowy (od osób prawnych).

Zysk netto

• może być przeznaczony na:

• wypłatę akcjonariuszom dywidendy,

• premie i nagrody,

• udziały w akcjach pracowników danego przedsiębiorstwa,

• inwestycje w przedsiębiorstwie (zyski nie podzielone, zatrzymane).

Zyski nie podzielone

Wykorzystanie zysków nie podzielonych wpływa na wzrost wartości kapitału własnego przedsiębiorstwa.

Jeżeli zyski zatrzymane uzyskano w formie gotówkowej lub przeznaczono je na zakup wyposażenia, to zwiększają one wartość aktywów przedsiębiorstwa.

Jeżeli firma użyje ich na spłacenie pożyczki bankowej, to zmniejsza się wartość zobowiązań.

Suma zysków nie podzielonych wpływa na bilans przedsiębiorstwa.

Przedsiębiorstwo

• Każdy element majątku przedsiębiorstwa ma określone źródło finansowania.

• Suma wszystkich aktywów musi równać się sumie pasywów (źródeł finansowania).

• W księgowości zasada ta nazywa się zasadą równowagi bilansowej.

• Zasada ta oznacza, że w każdym momencie ogólna suma aktywów przedsiębiorstwa musi być równa ogólnej sumie jego pasywów.

Przedsiębiorstwo

• Fundusze własne= ogólna suma aktywów przedsiębiorstwa – fundusze obce (wszystkie zobowiązania finansowe wobec innych podmiotów gospodarczych i finansowych).

• Bilans przedsiębiorstwa usystematyzowane zestawienie wszystkich elementów majątku przedsiębiorstwa i źródeł ich pochodzenia, sporządzone na określony dzień i w określonej formie

Uproszczony bilans przedsiębiorstwa X sporządzony na 31.12.1995 r.

Rola zysku w przedsiębiorstwie:

• wielkość osiąganego zysku decyduje o:

• możliwościach rozwojowych firmy,

• wysokości środków przeznaczonych na postęp techniczny,

• wysokości środków przeznaczonych na inwestycje zwiększające moce produkcyjne przedsiębiorstwa;

• wielkość zysku przesądza o:

• stopniu samofinansowania bieżącej działalności przedsiębiorstwa,

Rola zysku w przedsiębiorstwie:

• od wielkości zysku i jego podziału zależy wysokość dywidendy i rynkowa wartość akcji oraz wysokość zysku właścicieli kapitału;

• zysk pełni funkcję motywacyjną: stwarza trwałe perspektywy zatrudnienia i możliwości wzrostu płac, udziału w zyskach i powiększaniu świadczeń socjalnych;

• umożliwia osiąganie korzyści społecznych: zatrudnienie nowych pracowników, zmniejszenie bezrobocia, zmniejszenie wydatków socjalnych budżetu państwa

Analiza kosztów produkcji

Bilans i rachunek wyników

• prezentują podejście księgowe do analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa.

• Koszty produkcji mogą obejmować koszty

• księgowe

• ekonomiczne

Koszty księgowe

• to wydatki pieniężne związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Są to wydatki udokumentowane.

• Koszty te określane są mianem kosztów explicite.

• W analizie teoretycznej kosztów w sensie ekonomicznym koszty utożsamiane są z pojęciem kosztu alternatywnego.

Koszt alternatywny

• nazywany jest kosztem utraconych możliwości (opportunity cost).

• Koszt alternatywny to równowartość dochodów, które dany czynnik produkcji mógłby przynieść, gdyby wykorzystano w innym lepszym zastosowaniu.

Zysk normalny

• Część zysku przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa traktowana jest jako koszt.

• W ekonomicznie pojmowane koszty wliczany jest zysk normalny.

• ZN obejmuje wynagrodzenie przedsiębiorcy i minimalny zysk przedsiębiorstwa.

Koszty ekonomiczne to wszystkie koszty związane z wykorzystaniem zasobów.

• Są to rzeczywiście poniesione koszty explicite i koszty implicite razem z zyskiem normalnym, niezbędnym do zatrzymania zasobów w danej działalności gospodarczej.

• Koszty księgowe i koszty ekonomiczne powodują różnice między zyskiem księgowym (bilansowym) i zyskiem ekonomicznym.

Zysk bilansowy

• jest różnicą między przychodami ze sprzedaży produktów i usług a faktycznie poniesionymi kosztami.

Zysk ekonomiczny

• jest to różnica między przychodami całkowitymi przedsiębiorstwa a wszystkimi kosztami związanymi z prowadzeniem działalności przedsiębiorstwa.

• Zysk ekonomiczny to zysk ponad-normalny, zysk czysty, zysk nadzwyczajny, zysk.

• Miarą efektywności wykorzystania poszczególnych czynników produkcji jest zysk ekonomiczny.

Zysk ekonomiczny informuje o:

• istnieniu bodźców do dalszego utrzymywania czynników produkcji w danym zastosowaniu,

• wycofaniu i ulokowaniu czynników produkcji w innej działalności.

Koszty produkcji w krótkim okresie

• Koszty produkcji można analizować w krótkim i długim okresie.

• Przy podejmowaniu decyzji dotyczących rozmiarów produkcji w krótkim okresie należy uwzględniać koszty stałe i koszty zmienne.

Koszty stałe i zmienne

• (Ks) – koszty, których wielkość nie zmienia się przy zmianie rozmiarów produkcji.

• (Kz) – koszty, które zmieniają wraz ze zmianami rozmiarów produkcji

Koszty całkowite

• (Kc) – składają się z kosztów stałych i kosztów zmiennych

• Kc = Ks + Kz

Koszt jednostkowy

• (Kp) inaczej koszt przeciętny przypadający na jednostkę wyrobu.

• Kp = Kc/Q

Koszty krańcowe

• (Kk) informują o tym, jak wzrastają koszty całkowite przy wzroście produkcji o jednostkę wyrobu.

• Kk = ΔKc/ΔQ

• Zależność ta wynika z faktu, iż suma kosztów stałych jest jednakowa niezależnie od rozmiarów produkcji, koszt krańcowy wzrasta z powodu wzrostu kosztów zmiennych.

Optimum technologiczne to punkt przecięcia krzywej kosztu krańcowego z krzywą kosztu przeciętnego.

• Optimum technologiczne wyznacza optymalną z technicznego punktu widzenia wielkość produkcji.

• Informuje o tym, przy jakich rozmiarach produkcji jednostkowy koszt produkcji jest najniższy.

Koszty w okresie długim

W długim okresie przedsiębiorstwo może dostosować nakłady wszystkich czynników do zmieniających się warunków.

Wszystkie czynniki traktowane są jako zmienne.

Nie występuje kategoria kosztów stałych, bowiem wszystkie koszty są zmienne.

Możliwość kombinacji wielu zmiennych czynników produkcji powoduje, że nie działa prawo malejących przychodów.

Koszty w okresie długim c.d.

• Jeżeli koszty całkowite rosną wolniej niż rozmiary produkcji to długookresowe koszty przeciętne (DKp) obniżają się.

• Przedsiębiorstwo osiąga korzyści skali.

• Jeżeli koszty całkowite rosną szybciej niż rozmiary produkcji to przedsiębiorstwo osiąga niekorzyści skali.

• Długookresowe koszty przeciętne rosną wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji.

• Jeżeli koszty całkowite rosną w takim samym tempie jak rozmiary produkcji, to długookresowe koszty przeciętne będą stałe.

Korzyści skali

• Technologiczne źródła korzyści skali.

• Marketingowe źródła korzyści skali

• Finansowe źródła korzyści skali.

• Menedżerskie niekorzyści skali.

• Wewnętrzne korzyści skali

• oznaczają spadek przeciętnych kosztów produkcji wynikający ze zwiększenia rozmiarów przedsiębiorstwa.

• Zewnętrzne korzyści skali

• oznaczają, że wzrost rozmiarów produkcji całej gałęzi przemysłu prowadzi do obniżki kosztów w poszczególnych przedsiębiorstwach.