Joanna Libera
Jak należy organizować zajęcia plastyczne w edukacji wczesnoszkolnej?
„Sztuka dla niektórych dzieci może być terapią, dla innych realizowaniem siebie i rozwijaniem talentów, ale dla wszystkich dzieci powinna być znakomitą zabawą”1.
S. Szuman podział na okresy i fazy rozwojowe twórczość rysunkową. Dzieci na etapie edukacji wczesnoszkolnej znajdują się w okresie schematycznym. Przechodzą z fazy schematu uproszczonego do schematu wzbogaconego. S. Szuman pisze o tym okresie, że „[…]dziecko nie rysuje tego co widzi, ale to co wie o otaczającym go świecie. W ten sposób ujawnia w wytworach plastycznych swój wewnętrzny model (schemat - symbol) świata, zabarwiony silnymi przeżyciami emocjonalnymi”2.
W okresie przedszkolnym dzieci nie uwzględniają stawów w kończynach. Za pomocą kreski, kropki lub koła przedstawiony jest nos i oczy. Dziecko nie przedstawia wielkości naturalnych, gdyż kieruje się emocjonalnym oddziaływaniem poszczególnych części ciał, niektórych elementów garderoby. Z tej racji bardzo często głowa, dłonie, zabawki dominują swoją wielkością. Dzięki takiemu ujęciu postać ludzka ma wyjątkowy, ekspresyjny charakter. Postać ludzka przedstawiana przez sześciolatków posiada już proporcje zbliżone do naturalnych, lecz ręce i dłonie wciąż jeszcze posiadają wielkości względne, uwarunkowane emocjonalną postawą autora. Między piątym a szóstym rokiem życia dzieci zaczynają przedstawiać postać ludzką w ruchu poprzez układ kończyn (ręce wyciągnięte do przodu, rozstawienie nóg). Między 6 a 7 rokiem życia można zaobserwować zgięcie korpusu ciała.3
Typowa dla ekspresji dziecka w tym wieku jest geometryzacja i uproszczenie struktur rysunkowych. Pod wpływem wzrastającej wiedzy o świecie, różnych doświadczeń i przeżyć wytwory plastyczne stają się dojrzalsze, obejmują większy zakres treści i wzbogacają się pod względem formy. Oprócz cech podstawowych przedmiotu, dziecko stara się uwydatnić jego cechy charakterystyczne. Dziecko zaczyna zwracać uwagę na twarz człowieka, na jej wyraz. Wśród drzew można rozpoznać już drzewa iglaste i liściaste. Tematyka prac plastycznych dzieci 6-7-letnich znacznie się poszerza.
Dzieci w okresie schematycznym przechodzą z fazy schematu uproszczonego do schematu wzbogaconego (dopracowanie się typu charakterystycznego).
Ważne jest aby nauczyciel przemyślał i stworzył roczny plan pracy który pozwoli mu na lepsze przygotowanie się do poszczególnych zajęć, powiązanie ze sobą niektórych tematów i wszechstronniejsze ich wykorzystanie4.
Bardzo ważne jest aby wprowadzić dziecko w każdy nowy temat. Czasami zdarza się, że dziecko trzeba w szczególny sposób motywować i zachęcać do pracy, gdyż nie ma ono wiary we własne możliwości.
Dzieci w wieku 7-9 lat nie interesują się przedstawieniem głębi, perspektywą ani trójwymiarowością przedmiotów. Malują płasko, nie malują cieni. Ich możliwość percepcji rzeczywistości są znacznie większe niż u przedszkolaków. Widzą więcej szczegółów. Tematy zajęć dla dzieci na poziomie edukacji wczesnoszkolnej nie mogą wiązać się z zagadnieniami perspektywy i przestrzeni. Wskazane jest aby dziecko miało możliwość samodzielnego wyboru jednego z dwóch tematów. Nauczyciel powinien przygotować zwięzłe i rzeczowe wprowadzenie do każdego realizowanego tematu. Nie powinien narzucać dziecku kolorystyki w jakiej ma wykonać pracę, uczeń powinien mieć możliwość swobodnego operowania barwą5.
Dziecko w wieku 6-7 lat charakteryzuje się bujną wyobraźnią i fantazją. Zaczyna interesować się przyrodą i otaczającym je społeczeństwem. Zdolność rozróżniani odcieni barwnych wzrasta u dziecka z wiekiem w okresie przedszkolnym. W piątym roku życia dziecko potrafi nazywać barwy i ich odcienie. Barwy które leżą w sferze fal długich, czyli odcienie czerwone, pomarańczowe i żółte, są wcześniej rozpoznawane i nazywane przez dziecko niż barwy leżące w sferze fal krótkich, czyli odcienie zielone, niebieskie, granatowe i fioletowe. Dzieci rozwijają zdolność rozróżniania odcieni barwy do siedemnastego roku życia. Najszybsze tempo rozwoju można zauważyć między 11 a 14 rokiem życia6.
Twórczość plastyczna dziecka odznacza się swoistą, bardzo bogatą kolorystyką. Odtwarzając pojedyncze przedmioty, dzieci często przedstawiają poszczególne ich części w różnych kolorach. Swoista kolorystyka i forma stanowią środek ekspresji plastycznej w twórczości dziecka.
Dziecko w grupach starszych z reguły dąży do odtwarzania bardziej złożonej akcji, której bohaterami są ludzie, zwierzęta, postacie baśniowe itp. Stały wzrost doświadczenia i umiejętności artystycznych wpływa na wzbogacenie się kompozycji scen, jakie dziecko tworzy. Najwcześniejszą zasadą kompozycji jest dla dziecka układ w szeregu, zwany układem fryzowym, polegającym na umieszczeniu poszczególnych elementów na jednym poziomie. Często rysuje ono dwie lub trzy takie fryzy, jeden nad drugim. Kompozycja oparta na zasadzie fryzy ulega stopniowemu wzbogaceniu. Dziecko sześcioletnie ujmuje je w ramach dwóch linii: nieba i ziemi.
Swoistym sposobem przedstawienia przedmiotów w przestrzeni jest spotykane w wytworach dziecka ujęcie "z lotu ptaka". Znane jest również w twórczości dziecka tzw. zjawisko przeźroczystości - to o w rzeczywistości jest niewidoczne, przedstawia jako widoczne.
Około dziesiątego roku życia pojawia się zjawisko kryzysu w twórczości plastycznej dziecka. Przejawia się ono spadkiem aktywności twórczej, zanikiem zainteresowań plastycznych7.
„Przygotowanie i przemyślana staranne organizacja zajęć plastycznych mają zasadniczy wpływ na atmosferę w tych zajęć i pracę twórczą dzieci”8
Przygotowanie i organizacja zajęć dotyczą spraw materiałowych, warsztatu plastycznego i wdrożenia dziecka do utrzymywania ładu w swoim otoczeniu. Aby komfortowo przeprowadzić zajęcia plastyczne należy odpowiednio przygotować do tego pomieszczenie. W takiej pracowni powinny się znaleźć: podłoga pokryta linoleum lub sztywnym tworzywem, umywalka z bieżącą wodą, stałe pomieszczenie bądź szafka przeznaczona na przechowywanie w niej pędzli, farb, gliny i innych przyborów, miejsce na wystawianie prac dzieci np. miękka płyta spilśniona powieszona na ścianie, stoliki z ruchomym blatem lub dwustronne sztalugi. Dzieci w pracowni muszą mieć zapewnioną swobodę ruchów i odpowiednie oświetlenie9.
Osobowość nauczyciela obejmuje trzy struktury:
poznawczą – czyli działania związane ze spostrzeganiem i rozumieniem ucznia
motywacyjną - obejmującą system wartości, potrzeby i postawy nauczyciela
czynnościową - prakseologiczno-pedagogiczną.
Jedną z podstawowych cech osobowości nauczyciela jest zdolność do rozpoznawania przeżywanych uczuć ucznia, wskazanie na źródła ich powstania i adekwatne ich nazywanie. Nauczyciel plastyki może takie uczucia odczytać z prac wykonanych przez ucznia. Nauczyciela powinno cechować podmiotowe podejście do ucznia, zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa i akceptacji. Aby nauczyciel mógł pomagać w rozwoju musi umieć podejść do ucznia jako do osoby czującej, myślącej, mającej prawo do szacunku, wolności i do uczenia się czyli popełniania błędów. Nauczyciel plastyki musi być bardzo dobrze przygotowany w merytorycznie i dydaktycznie z zakresu nauczanego przedmiotu.
W pracy nauczyciela ważne jest, aby umiał on w trakcie poszczególnych etapów zajęć plastycznych odpowiednio kierować twórczą pracą dzieci. W części wprowadzającej jego zadanie polega na zainspirowaniu dzieci do działania przez pobudzenie ich sfery emocjonalnej. Nauczyciel musi „wytworzyć oko, które widzi, ucho, które słucha, duszę, która czuje i umysł, który myśli, a w pracy tej musi uczestniczyć całe życie”10. Nauczyciel stosując wybrane metody inspiracji, uważnie obserwuje klasę i słucha wypowiedzi, które mogą wpłynąć na sposób ujęcia tematu i przeprowadzenia zajęć. Następnie jasno formułuje zadania dla uczniów, nieprzerastające ich możliwości. W drugiej fazie, nazywanej realizacyjną, prowadzący zajęcia kieruje procesem twórczym, podtrzymuje zainteresowanie dzieci, a jednocześnie umożliwia koncentrację oraz powzięcie samodzielnej decyzji. W czasie pracy udziela porad dotyczących sposobu realizacji zamierzeń, na przykład doradza wykonanie próbek koloru na oddzielnej kartce. W trzeciej fazie zajęć ma miejsce omówienie, wartościowanie i ocena prac. Istotnym elementem tej części jest zbiorowy pokaz wszystkich prac. Nauczyciel przypomina sformułowane na początku zadanie, zwraca uwagę na indywidualne rozwiązania. Uczniowie oglądają prace, mówią o swoich odczuciach, wrażeniach. Autorzy tłumaczą innym, co chcieli osiągnąć, co się udało, a co nie. Nauczyciel dyskretnie zwraca uwagę na walory plastyczne, uczy patrzeć, wypowiada swoje opinie, a w pewnych momentach ma do spełnienia szczególną rolę: pozytywnie ocenić dziecko nadmiernie przez wszystkich krytykowane.
Nauczyciel plastyki na etapie edukacji wczesnoszkolnej powinien zaproponować dzieciom znacznie bogatszą listę technik plastycznych i materiałów. Nową techniką na tym etapie będzie tempera. Dzieci w wieku 7-9 lat wykorzystują do tworzenia swoich prac m.in. glinę, papier, pędzle, pastele, sznurki, zasuszone kwiaty, kolorowe tkaniny i dużo innych materiałów. Wybór materiałów z których będą wykonane prace zależy inwencji twórczej i pomysłowości nauczyciela.
A. Kalbarczyk, Zabawy ze sztuką, Podręcznik metodyczny dla nauczycieli, Impuls, Kraków 2006, s.11↩
S. Szuman, Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej, Książnica Atlas, Warszawa 1927, s.41↩
S. Popek, Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985, s. 59-64↩
s. 45↩
A. Kalbarczyk, Zabawy ze sztuką, Podręcznik metodyczny dla nauczycieli, Impuls, Kraków 2006, s.13, 45↩
J. Cybulska-Piskorek, Twórczość plastyczna dziecka w wieku przedszkolnym, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1976, s.10-11↩
S. Popek, Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985, s.71-76↩
J. Cybulska-Piskorek, Twórczość plastyczna dziecka w wieku przedszkolnym, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1976, s.154↩
J. Cybulska-Piskorek, Twórczość plastyczna dziecka w wieku przedszkolnym, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1976, s.154-156↩
I. Wojnar, Wychowanie przez sztukę, Warszawa 1965, PZWS, s.227↩