PRAWNE PODSTAWY ODPOWIEDZIALNOŚCI NIELETNICH ZA CZYNY KARALNE

W polskim prawie wyróżnić możemy odpowiedzialność cywilną i karną. Odpowiedzialność cywilna wynika z przepisów kodeksu cywilnego, a karną ponosi się na podstawie przepisów kodeksu karnego.
Odpowiedzialność cywilna ma postać wyłącznie majątkową, a odpowiedzialność karna i postać majątkową i osobistą , np. możliwość wymierzenia kary grzywny i kary pobawienia wolności.

Odpowiedzialność cywilna osoby nieletniej.

Odpowiedzialność ta w pierwszym rzędzie uzależniona jest od pojęcia zdolności do czynności prawnej osoby fizycznej - zwłaszcza od wieku osoby nieletniej.
Zgodnie z postanowieniami kodeksu cywilnego ( art. 426 ) , małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Odpowiedzialność ta jest przeniesiona na osobę sprawującą opiekę nad małoletnim.

Za szkodę wyrządzoną w sposób zawiniony przez małoletniego powyżej 13 lat rodzice odpowiadają z tytułu nadzoru wtedy, gdy zostanie im udowodniona konkretna wina, pozostająca w związku przyczynowym ze szkodą.

W stosunku do małoletniego powyżej 13 lat w grę wchodzi własna odpowiedzialność z art. 415 Kodeksu Cywilnego, co wyłącza odpowiedzialność sprawujących nadzór.

Art. 415. Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

Nie eliminuje to zastosowania art. 427 Kodeksu Cywilnego w odniesieniu do tych sytuacji, w których zostanie udowodniony brak rozeznania po stronie małoletniego powyżej 13 roku życia (np. wolniejszy rozwój niż przeciętnie w danej kategorii wiekowej ) uniemożliwiający postawienie zarzutu winy.
Sprawca szkody musi, więc udowodnić w takich wypadkach, że pomimo przekroczenia bariery 13 roku życia nie dysponuje on "minimalnym rozeznaniem", od którego zależy przypisanie mu winy.

Odpowiedzialność karna.

Nieletni - jest podstawowym pojęciem i zostało zróżnicowane w odniesieniu do trzech grup osób objętych wspólną nazwą "nieletni" w zależności od rodzaju prowadzonego postępowania, wieku osób oraz stosowanego środka wychowawczego lub poprawczego:

a) w zakresie postępowania dotyczącego zapobiegania i zwalczania demoralizacji – nieletnim jest to osoba, która nie ukończyła 18 roku życia (art.1§ 1 pkt. 1);

b) w zakresie postępowania o czyny karalne jest to osoba, która dopuściła się takiego czynu po ukończeniu 13 roku życia, a przed ukończeniem 17 lat ( art.1 § 1 pkt. 2 );

c) trzecie znaczenie nieletniości związane jest wyłącznie z postępowaniem wykonawczym, w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych. W tym przypadku za nieletniego uważana jest osoba, względem której środki takie zostały orzeczone, choćby ukończył 18 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia lat 21 (art. 1§ 1 pkt. 3).

Czwarty próg wiekowy - jest nim nieukończone 18 lat w momencie wszczęcia postępowania wobec nieletniego, do którego mają zastosowanie przepisy art.10 § 2 Kodeksu Karnego i dot. nieletniego, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego:

• zamach na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

• zabójstwa i morderstwa

• umyślne ciężkie uszkodzenie ciała

• umyślne sprowadzenie katastrofy godzącej w bezpieczeństwo powszechne

• przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym przez sprawcę stosującego podstęp, gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu

• umyślne sprowadzenie katastrofy w komunikacji

• zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą

• wzięcie lub przetrzymanie zakładnika

• rozboje

W tych przypadkach osoba nieletnia, która popełniła czyn po ukończeniu 15 roku życia może odpowiadać jak dorosły, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne

W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekunów ich obowiązków wobec nieletniego uwzględniając przy tym interes społeczny.
W postępowaniu z nieletnimi bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego.
Zawsze zamiast postępowania przed sądem może być zastosowane postępowanie mediacyjne, prowadzone przez instytucję lub osobę godną zaufania.

Wobec nieletniego sąd rodzinny może :

1. udzielić upomnienia,

2. zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia,

3. ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów,

4. ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego,

5. zastosować nadzór kuratora,

6. skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji lub instytucji zajmujących pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją,

7. orzec zakaz prowadzenia pojazdów,

8. orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego,

9. orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w młodzieżowym ośrodku socjoterapii,

10. orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym - ale w zasadzie tylko wtedy, gdy nieletni dopuścił się czynu karalnego, jeżeli dodatkowo przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.

11. zastosować inne środki zastrzeżone w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.

Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym można warunkowo zawiesić, jeżeli właściwości i warunki osobiste oraz środowiskowe sprawcy, jak również okoliczności i charakter jego czynu uzasadniają przypuszczenie, że pomimo niewykonania środka poprawczego cele wychowawcze zostaną osiągnięte.

W postępowaniu poprawczym stosuje się przepisy kodeksu postępowania karnego ze zmianami przewidzianymi w ustawie. Jednym ze środków jest umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. Za zastosowaniem tego środka   przemawia wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne  okazały się nieskuteczne  lub nie rokują resocjalizacji nieletniego. Sąd może zmieniać lub uchylać środki wychowawcze, podstawą zmiany są względy wychowawcze, przede wszystkim to, czy osobowość i postępowanie młodego człowieka zmieniają się na korzyść.

Bibliografia:

1. Krzysztof Kluczyński „Przewodnik po przepisach prawnych w sprawach nieletnich zagrożonych demoralizacją i przestępczością”, Poznań 2003

2. Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. z 1982 r., poz. 228 z późn. zm. tj. Dz. U. z 2002 r. Nr 11 poz.109 z późn. zm.)

Przygotowały:

Agnieszka Hyla

Karolina Knych