ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA
Czyn niedozwolony - wyrządzenie szkody, za którą ustawa czyni kogoś odpowiedzialnym.
Delikt - czyn niedozwolony (art. 415 k.c.) „kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia".
Odpowiedzialność deliktowa dotyczy szkody wyrządzonej czynem własnym, a nie innej osoby. Udowodnienie winy sprawcy ciąży na poszkodowanym. Oprócz winy poszkodowany musi wykazać szkodę i związek przyczynowy pomiędzy działaniem sprawcy a uczynioną szkodą. Przy tej odpowiedzialności poszkodowany i podmiot odpowiedzialny za szkodę pozostają w stosunku zobowiązaniowym - samoistnym (obligacyjnym), w którym poszkodowany ma prawo do odszkodowania, a podmiot wyrządzający szkodę - obowiązek jej naprawienia.
Tego rodzaju odpowiedzialność opiera się na trzech zasadach: winy, ryzyka i słuszności.
1. na zasadzie winy (art. 415) - zawinione działanie sprawcy zobowiązuje go do naprawienia szkody. Wina ma łącznie dwa elementy składowe o charakterze:
§ obiektywnym (bezprawne postępowanie) - zachowanie podmiotu naruszające zakazy i nakazy. Bezprawność dotyczy przepisów powszechnie obowiązujących i zasad współżycia społecznego, choćby zachowanie to nie było wyraźnie przewidziane przez ustawę i ogólnie obowiązujących zasad ostrożności.
§ subiektywnym (wadliwość zachowania) sprawcy czynu, że podjął i wykonał niesłuszną decyzję; a w określonych sytuacjach, że nie uczynił tego, co należało (choć mógł i powinien to zrobić).
Możemy też wymienić dwie przyczyny winy:
§ umyślność (łać. dolus - wina umyślna) - zamierzone podjęcie działania sprzecznego z regułą postępowania i powstrzymanie się od działania, mimo istnienia obowiązku czynnego zachowania się. Sprawca przewiduje skutki w postaci szkody i chce by one nastąpiły lub godzi się z powstałą sytuacją.
§ niedbalstwo (łać. culpa) - nieumyślny stopień winy, przejawiający się w nie dołożeniu należytej staranności przez sprawcę. Tu oceniane jest dane postępowanie sprawcy, wg tego jak postąpiłby w tej sytuacji człowiek zachowujący się należycie, tzn. z odpowiednią starannością, kierując się doświadczeniem, rozwagą. Możemy w związku z tym wyróżnić dwie sytuacje:
- lekkomyślność - sprawca wyobraża sobie bezprawny skutek, lecz bezpodstawnie myśli, że go uniknie.
- niedbalstwo sensu stricto - sprawca nie wyobraża sobie skutku, choć powinien.
§ rażące niedbalstwo (culpa lata) - niezachowanie staranności, jakiej można by wymagać od osób najmniej rozgarniętych.
Poczytalność - dostateczny stopień rozeznania oraz dostateczną swobodę kierowania własnym postępowaniem. Tylko osobom ją posiadającym można przypisać winę. Odpowiedzialności za wyrządzone szkody nie ponosi osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażanie swej woli. Winy nie przypisuje się osobom niepełnosprawnym, chorym psychicznie z zaburzeniami (wyjątek - stan upojenia alkoholowego), osobom niepełnoletnim. Niepoczytalny będzie odpowiadać, gdy ze względu na stan majątkowy poszkodowanego i sprawcy wynika to z zasad współżycia społecznego.
2. na zasadzie ryzyka - w celu jej uniknięcia należy wykazać istnienie tzw. podstaw egzorenacyjnych, którymi są:
- siła wyższa (vis maior),
- wyłączna wina poszkodowanego,
- wyłączna wina osoby trzeciej.
Eskulpacja (uwolnienie się od odpowiedzialności) następuje w trzech przypadkach:
§ obrona konieczna - odparcie bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby. Ten, kto działa w takiej sytuacji i wyrządził szkodę napastnikowi, nie ponosi odpowiedzialności. Zamach musi pochodzić od człowieka i być bezprawny (w danym przypadku niezgodny z przepisami). Zamach musi być bezpośredni, a środki użyte do jego odparcia winny być proporcjonalne do zamachu.
§ stan wyższej konieczności - musi istnieć bezpośrednie zagrożenie dla dobra własnego lub cudzego, na skutek innych zdarzeń niż zamach, gdy przeciwdziałanie temu wymaga koniecznego wyrządzenia szkody. Występują tu elementy:
- zagrożenie bezpośrednie - trwające w chwili działania obronnego, może dotyczyć dobra własnego lub cudzego.
- zagrożenie konieczne - przeciwdziałanie niebezpieczeństwu drogą wyrządzenia szkody, tzn. w danej sytuacji niedającej się zastąpić innymi środkami. Osoba, która działa według w/w przesłanek nie odpowiada chyba, że sama wywołała niebezpieczeństwo.
§ samopomoc - stosowanie jej w celu wykonania lub zabezpieczenia roszczeń cywilnoprawnych jest w zasadzie niedozwolone. Ochrona ta winna nastąpić w drodze postępowania przed władzami państwowymi.
§ samopomoc posiadacza gruntu - wolno mu zająć cudze zwierzę wyrządzające szkodę na jego gruncie, gdy dokonanie tego jest konieczne dla zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. Na zwierzęciu służy prawo zastawu dla zabezpieczenia naprawienia uszczerbku posiadacza gruntu, kosztów żywienia i utrzymania zwierzęcia.
3. na zasadzie słuszności - stosowana jest, gdy dwie w/w zasady zawiodą, a obciążenie kogoś odpowiedzialnością odszkodowawczą będzie usprawiedliwione z uwagi na reguły współżycia społecznego (wg stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy).
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CUDZE CZYNY
1. za szkody wyrządzone przez osobę niepoczytalną (art. 427 k.c.) - osoby te nie ponoszą odpowiedzialności, nie można im więc przypisać winy. Odpowiedzialność ponosi ten, kto jest ustawowo obowiązany do nadzoru (rodzice) lub faktycznie go sprawuje (babcia). Nadzorujący musi ponieść winę w nadzorze. Gdy chce eskulpować, musi wykazać, że nadzór był należycie wykonywany lub szkoda powstałaby także przy starannym sprawowaniu nadzoru. Poszkodowany może domagać się naprawienia szkody. Wyjątek: można wyjątkowo pociągnąć niepoczytalnego do odpowiedzialności na podstawie zasad słuszności, gdy brak osób zobowiązanych do nadzoru lub nie można od nich wyegzekwować naprawienia szkody.
2. za czyny osób, którymi się posłużono (art. 429) - kto powierza wykonanie czynności drugiemu, odpowiada za szkodę wyrządzoną przez osobę, którą się posłużono, o ile nastąpiło uchybienie co do wyboru właściwej osoby, a szkoda nastąpiła przy wykonaniu powierzonej czynności. Ta odpowiedzialność jest oparta na zasadzie winy. Powierzający zadanie innej osobie może eskulpować, gdy wykaże, że nie ponosi winy w wyborze lub, że wykonanie czynności powierzył osobie lub zakładowi pracy, do którego funkcji należy wykonanie tych czynności. Wina w tym przypadku polega na nie dołożeniu należytej staranności przy wyborze osoby, której powierza się wykonanie zadania.
3. za podwładnego (art. 430) - ponosi ją jego przełożony. Ta odpowiedzialność jest oparta na zasadzie ryzyka, a przełożony odpowiada za szkody wyrządzone przez pracownika. Wiąże się to z zasadą zwierzchnictwa - podporządkowania. Przełożony - osoba powierzająca wykonanie czynności na własny rachunek, która sprawuje kierownictwo i może udzielać wiążących wskazówek podwładnemu. Podwładny - osoba podlegająca kierownictwu, mająca obowiązek stosowania się do wskazówek udzielonych przez przełożonego.
Źródłem stosowania podporządkowania może być:
- ustawa,
- umowa o świadczenie usług (art. 750 k.c. - wyjątek to umowa o dzieło),
- czynności faktyczne (np. stosunki rodzinne).
Osoba odpowiedzialna to osoba fizyczna, osoba prawna, istniejąca w podporządkowaniu. Szkoda musi być wyrządzona z winy podwładnego, w celu ukształtowania interesów osób trzecich, które mogą być narażone na szkody wyrządzone przy wykonywaniu, a nie przy okazji wykonywania czynności.
4. Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy (art. 417-421) - idea ta została zrealizowana w ustawie z 15.11.1956 r. o odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy. Podmiotem odpowiedzialnym jest S.P., który odpowiada na zasadzie winy za szkody wyrządzone przez funkcjonariusza przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. Między szkodą a wykonaną czynnością musi istnieć normalny związek przyczynowy - decyduje o tym cel działania sprawcy. Odpowiedzialność istnieje nawet wtedy, gdy szkodę wyrządził funkcjonariusz w celu osobistym, tylko dlatego, że wykonanie czynności służbowej umożliwiło mu wyrządzenie szkody. Dopuszcza się istnienie winy bezimiennej. Skarbu Państwa nie zwalnia się od odpowiedzialności, nawet gdy nie można odnaleźć sprawcy (ponosi ją jeden z funkcjonariuszy).
1