Dr Teresa. Sarleja

Konspekt wykładu „Pomocniczość i wsparcie społeczne”

A. Pomocniczość jako kategoria pedagogiki społecznej

I. Pomoc społeczna jako kategoria interdyscyplinarna

1. Geneza zasady pomocniczości

Historia idei po­mocniczości sięga tradycji arystotelesowskiej, natomiast zasada pomocniczo­ści wypracowana została w Europie w wieku XIX, wtedy też upowszechnił się sam termin.

Zasada pomocniczości formułowana była w końcu XIX stu­lecia zwłaszcza przez Kościół katolicki

w ramach rodzącej się nauki społecz­nej Kościoła. Zasada pomocniczości na gruncie społecznej nauki Kościoła została sformułowana w encyklice Rerum Novarum (1891) oraz w encykli­kach Quadragesimo Anno (1931) i Centessimus Annus (1991).

Natomiast wyraźne re­gulacje prawne nastąpiły w państwie niemiec­kim zjednoczonym w 1871 r.

pod przewodnic­twem Prus.

To właśnie Otto von Bismarck (1815-1898) - w imię ochrony powstałego ładu społecznego i dla utrwalania gospodarki kapitalistycznej wpro­wadził pierwsze powszechne ubezpieczenia społeczne.

Ten nurt pomocniczości państwa został przyjęty w innych krajach europejskich oraz w Stanach Zjed­noczonych i Kanadzie przez cały XX w.

Zasada pomocniczości w rozumieniu nauki społecznej Kościoła mieści się w zasadzie solidarności jako jej szczególna artykulacja.

2. Zasada pomocniczości w dziedzinie pomocy społecznej

a) definicja zasady pomocniczości

Zasada pomocniczości lub zasada subsydiarności (łac. subsydium – pomoc, wsparcie).
Zasada ta odwołuje się do samodzielności obywateli i wspólnot w realizowaniu zadań publicznych.

Z punktu widzenia filozoficzno-moralnego subsydiarność można określić jako pewna ideę doskonalenia stosunków, procedur i struktur społecznych, opierającą się na uznaniu pierwszeństwa jednostki nad społecznością oraz społeczności szczebla podstawowego, takich jak rodzina czy społeczność lokalna,

nad społecznością szczebli wyższych, w tym przede wszystkim nad państwem.

Przy definiowaniu pojęcia subsydiarności uwzględnia się zarówno aspekt pozytywny jak i negatywny:

- w aspekcie negatywnym: subsydiarność implikuje zakaz interweniowania struktur nadrzędnych,

- w aspekcie pozytywnym: subsydiarność wyraża się w obowiązku struktur nadrzędnych niesienia pomocy strukturom podrzędnym.

b) rozumienie zasady pomocniczości

Zasada pomocniczości sprowadza się do trzech tez:

- społeczeństwo nie powinno pozbawiać jednostki tego, co sama może zrobić (zakaz odbierania),

- społeczeństwo powinno wesprzeć jednostkę w działaniach przekraczających jej możliwości (pomoc dla samopomocy, subsydiarne towarzyszenie),

- pomoc powinna mieć charakter przejściowy, skłaniający jednostkę do aktywizacji i samodzielnego działania (subsydiarna redukcja).

c) zasada pomocniczości w odniesieniu do pomocy społecznej:

Pomoc społeczna udzielana jest dopiero wtedy,

- gdy osoba nie jest w stanie zabezpieczyć swoich potrzeb przy wykorzystaniu własnych dochodów lub świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych, a więc

- gdy osoba nie może pokonać trudnej sytuacji życiowej przy użyciu własnych uprawnień, zasobów i środków.

Zasada pomocniczości wyraża się w podziale zadań między państwo a samorząd terytorialny, a także w rozdzieleniu obowiązków pomiędzy gminę, powiat i województwo.

Można rozpatrywać również zasadę pomocniczości w kontekście przekazywania zadań z zakresu pomocy społecznej innym podmiotom, np. organizacjom pozarządowym.

II. Pomoc i wspomaganie w pedagogice społecznej

1. Określenie pojęć pomoc i wspomaganie

Pomoc i wspomaganie rozumiane jako swoiste zjawiska, procesy, formy działania społeczno - pedagogicznego i socjalnego stanowią funda­mentalne kategorie pojęciowe pedagogiki społecznej, teorii pracy socjalnej, psychologii społecznej i polityki społecznej.

W pedagogice społecznej są obecne od początku jej istnienia jako odrębnej subdyscypliny.

Pomoc i wspomaganie jako swoiste działania o charakterze humanistyczno-humanitarnym stanowią istotny składnik przedmiotu współczesnej pedagogiki społecznej, co jest widoczne w podręcznikach, które ukazały się w ostatnim dwudziestoleciu.

Stanisław Kawula uważa np., że „Jed­nym z czynników sprzyjającym formowaniu społeczeństwa rozwoju są działania o charakterze pedagogicznym - a zwłaszcza: pomocniczość, profilaktyka i interwencja oraz wsparcie społeczne i indywidualne".

Kawula S., Miejsce pedagogiki społecznej w społeczeństwie przetrwania i zdolnego do rozwoju, „Pedagogika Społeczna" 2008, nr 2, s.17.

Równoważnikiem terminu „pomoc" jest „wspomaganie", dość często używane.

Pomoc charakteryzuje się tym, że jest „...świadczona w takich sytuacjach życiowych, kiedy ludzie dotknięci przez los nie potrafią lub nie mają siły na samodzielne przezwyciężanie napotkanych trudności... Pomoc ta świadczona jest w różnych formach: środki mate­rialne, udzielanie porady i wsparcia, podtrzymywanie psychiczne, zlecanie pewnych zadań, czy nakładanie określonych ról".

Kawula S., Studia z pedagogiki społecznej, Olsztyn 1996, s. 74.

Funkcje po­mocy w kontekście pedagogiki społecznej sprowadza­ją się do pomagania dzieciom i młodzieży w znalezieniu życiowej drogi, dorosłym - w przystosowaniu się do faz przejściowych (nowe etapy życia, zmiana statusu i roli życiowej) i odnalezieniu się w sytuacjach krytycznych oraz konfliktach międzyludzkich.

Kawula S., Pomocniczość w działaniach pedagogicznych, [w:] Encyklopedia Pedago­giczna XXI wieku, Tom IV. T. Pilch (red.), Warszawa 2005, s. 665.

2. Określenie pojęć „spirala życzliwości” i „pomocniczość”

Według S. Kawuli: spi­rala życzliwości to „tylko pozytywne relacje zachodzące w środowisku i sie­ci społecznej jednostek i grup"; to korzystna sieć społecznego wsparcia sprzyjająca rodzinie i jej członkom.

Kawula S. (red.), Pedagogika społeczna: dokonania - aktualność - perspektywy, Toruń 2001, s. 132.

Kawula S., Człowiek w relacjach socjopedagogicznych, Toruń 1999, s. 197.

Pomocniczość w najogólniejszym ujęciu oznacza: „pomoc państwa lub jego agend w stosunku

do osób, grup lub instytucji -zwłaszcza materialną i finansową...

Bliskoznacznym określeniem w tym względzie jest »subwencja«, udzielana głównie w postaci: ulg podatkowych, zasiłków, kredytów, stypendiów dotacji etc.".

Kawula S., Człowiek w relacjach socjopedagogicznych, Toruń 1999, s. 195.

Zasada subsydiarności oznacza, że „bez względu na podmiot udzie­lania innym pomocy lub wsparcia; czy chodzi tutaj o państwo, samorząd, Kościoły i grupy wyznaniowe, wolontariat, formy pomocy paliatywnej, zakład pracy czy nawet rodzinę własną, władza różnych szczebli i kręgów powinna działać tylko wtedy, gdy nie wystarczają działania osób i wspólnot jej podległych".

Kawula S. (red.), Pedagogika społeczna: dokonania - aktualność - perspektywy, Toruń 2001, s. 537.

Zasada pomocniczości - „nie tylko wyznacza granice ingerencji władzy, ale równocześnie zobowiązuje różne podmioty (komponenty środowiska) do zagospodarowania powstałej w ten sposób przestrzeni życiowej człowieka (dzieci, młodzieży i dorosłych" .

Kawula S., Pomocniczość w pracy socjalnej, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1999d, nr 2, s. 4.

3. Charakterystyka ujęcia kategorii pomocy, pomocniczości i wsparcia społecznego w pedagogice społecznej

1) W definiowaniu i określaniu zakresu tych pojęć uwzględniony został dorobek nauk pedagogicznych, teorii pracy socjalnej, polityki społecznej, psychologii i socjologii oraz wyzwania realnej rzeczywistości czasu teraźniejszego i przyszłego.

2) Kategorie pomoc, pomocniczość, wsparcie społeczne są wyraźne ukierunkowanie humanistycznie, są zawsze zorientowane „ku ludziom" w różnych sytuacjach życiowych, przede wszystkim trudnych, problemowych, losowych, „bez wyjścia", traumatycznych, stresogennych itp.

3) W analizie zjawisk, pro­blemów działalności pomocowej i wspierającej bierze się pod uwagę

idee, koncepcje teoretyczne autorów polskich i zagranicznych, dotyczące m.in.:

- społeczeństwa ryzyka,

- społeczeństwa transformacji,

- rozwoju zrówno­ważonego,

- społeczeństwa zdolnego do przetrwania i rozwoju,

- teorii rozwar­stwienia społecznego,

- teorii dysonansu społecznego,

- biologicznych i psycho­logicznych teorii rozwoju,

- teorii w obszarze polityki społecznej i socjalnej,

- teorii aktywizacji społecznej,

- teorii relacji społecznych i edukacyjnych,

- teorii marginalizacji społecznej, globalizacji i lokalności.

4) Podejście do zja­wisk pomocy i wsparcia społecznego ma charakter interdyscyplinarny,

5) W pedagogice społecznej w analizach pomocy

i wsparcia występuje wielostronne ujmowanie skutków, czyli dostrzeganie plusów, ale także pewnych minusów, tzw. „pułapek".

6) W refleksji nad kategoriami pomocy i wsparcia społecznego zjawiska te traktuje się także jako specyficzne relacje międzypodmiotowe.

Głównym elementem definicyjnym „pomocy" i „wsparcia" jest tutaj „relacja międzypodmiotowa".

Pojęcie to występuje w najnowszych podręcznikach pedagogiki spo­łecznej.

7) Przed pedagogami społecznymi, socjologami wychowania i psychologami społecznymi staje

także pilne zadanie wprowadzenia rozgraniczenia pojęć „pomoc" i „wsparcie społeczne".

4. Zasada pomocniczości a zjawiska nierówności społecznych

W pedagogice społecznej, na różnych etapach jej rodzenia się, wysuwano rozmaite zasady, które miały zapewnić skuteczność działań, mających na celu zmniejszanie czy wręcz usuwanie nierówności społecznych,

Naczelne z nich to:

- zasada miłosierdzia, czy też szerzej - filantropii;

- zasa­da sprawiedliwości społecznej i wynikające

z niej tendencje egalitaryzmu materialnego, kulturalnego, oświatowego i edukacyjnego;

- zasada pomocniczości i wsparcia społeczne­go;

- zasada komplementarności wpływów, relacji, wspierania, interakcji psychospołecznych, za­radności itp., ważna z pedagogicznego punktu widzenia;

- zasada interwencjonizmu - ro­zumiana jako ratownictwo, pomoc doraźna.

Zasada pomocniczości wyznacza dwie różniące się strategie:

1) W ujęciu negatywnym - władza róż­nych szczebli i kręgów nie powinna prze­szkadzać osobom lub grupom społecznym w podejmowaniu inicjatyw. Oznacza to bliżej, aby nie blokować ich energii, pomysłowości, zaradności, wyobraźni, wytrwałości w pode­jmowaniu własnych oryginalnych przedsięwzięć - przez które same się realizują z pożyt­kiem zarówno dla dobra wspólnego, jak i dla interesu partykularnego.

Millon-Delsol C., Zasada pomocniczości, Wyd. „Znak", Kraków 1995;

2) W aspekcie pozytywnym - rolą, głów­nym sensem istnienia i misją każdej władzy jest podtrzymywanie wyżej wymienionych at­rybutów jednostek lub grup, a ostatecznie - w razie potrzeby – uzupełnianie czy też wspomaganie wysiłków tych podmiotów, które nie są samowystarczalne (przejściowo lub stale).

5. Modele pomocniczości

a) model zapobiegania bezrobociu

Źródło: Stanisław Kawula, Pomocniczość i wsparcie. Kategorie pedagogiki społecznej, Oficyna Wydawnicza „Kastylia”, Olsztyn 2002, s. 83

b) model wsparcia dziecka i rodziny

Źródło: Ewa Kantowicz, Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Wyd. UWM, Olsztyn 2001, s. 215

c) model pomocniczości trójpodmiotowej

Źródło: Stanisław Kawula, Pomocniczość i wsparcie. Kategorie pedagogiki społecznej, Oficyna Wydawnicza „Kastylia”, Olsztyn 2002, s. 86.

d) model zabez­pieczenia społecznego jednostki

Źródło: Warzywoda-Kruszyńska W., Modele wyjaśniania biedy i sposoby konceptualizacji biednych, (w:) Żyć i pracować w enklawach biedy, (red.) W. Warzywoda-Kruszyńska, Wyd. UL, Łódź 1998;

e) model kwadropolowy polityki i pomocy społecznej

Źródło: Stanisław Kawula, Pomocniczość i wsparcie. Kategorie pedagogiki społecznej, Oficyna Wydawnicza „Kastylia”, Olsztyn 2002, s. 89

f) model pentagonalny polityki i pomocy społecznej oraz socjalnej

Źródło: Stanisław Kawula, Pomocniczość i wsparcie. Kategorie pedagogiki społecznej, Oficyna Wydawnicza „Kastylia”, Olsztyn 2002, s. 90

B. Wsparcie społeczne jako kategoria pedagogiki społecznej

1. Wsparcie społeczne w ujęciu psychologicznym

Psychologowie istotę wsparcia społecznego definiują w kontekście wymiaru strukturalnego i funkcjonalnego sieci.

Wsparcie społeczne strukturalne określają „...jako obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności, pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji". Owe sieci - dodają – „pełnią potencjalnie i rze­czywiście funkcje pomocne, czyli działają na rzecz dobra swoich członków lub osób, dla których ta sieć jest dostępna".

W ujęciu funkcjonalnym wsparcie społeczne traktuje się jako „rodzaj interakcji społecznej, która zostaje podjęta przez jednego lub obu uczestników w sytuacji problemowej, trudnej, stresowej lub krytycz­nej".

Celem tej interakcji jest „ogólne podtrzymanie, zmniejszenie stresu, opanowanie kryzysu przez towarzyszenie,

tworzenie poczucia przynależności, bezpieczeństwa i nadziei oraz zbliżenia do rozwiązania problemu i przezwyciężania trudności".

H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne - sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, w: H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, PWN, Warszawa 2004, s. 14-18.

2. Wsparcie społeczne w ujęciu pedagogiki społecznej

S. Kawula - jako pierwszy z pedagogów społecznych - definiuje pojęcie „wsparcie społeczne". Łączy to pojęcie z ideą wspólnoty, tzw. małych ojczyzn, podmiotowości człowieka w świecie.

Pojęciu temu nadaje dwojakie znaczenie.

W pierwszym ujęciu „wspa­rcie społeczne" traktuje przede wszystkim jako pomoc dostępną jednostce lub grupie w sytuacjach trudnych, stresowych, przełomowych, a których bez wsparcia innych

nie są w stanie przezwy­ciężyć, w drugim zaś - „jako rodzaj interakcji społecznej podjętej przez jedną lub dwie strony w sytuacji problemowej, w której do­chodzi do wymiany informacji, emocjonalnej lub instrumentalnej. Wymiana ta może być jednostronna lub dwustronna, może być stała lub zmieniać się. Zawsze istnieje w takim układzie osoba lub grupa pomagająca i odbierająca wsparcie.

S. Kawula, Wsparcie społeczne - kluczowy wymiar pedagogiki społecznej,, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze", 1996 nr l; Pomocniczość i wsparcie. Kategorie pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Kastalia, Olsztyn 2002, s. 99-100.

Pedagodzy społeczni analizują i opisują wsparcie społeczne przeważnie w kontekście teorii behawioralnych, ale w podejściu alternatywnym - humanistycznym, można inaczej rozumieć zjawisko wsparcia, traktować je jako specyficzną relację międzypodmiotową, opierając się na założeniach interakcjonizmu społecznego.

3. Cechy wsparcia społecznego

Wsparcie społeczne jako relacja międzypodmiotową odznacza się specyficznymi właściwościami.

1) W relacji wsparcia występują podmioty wspierane (osobowe i instytucjonalne) oraz wspierające (jako sieć wsparcia).

2) Relacja wsparcia zachodzi poprzez określone działanie (kompleks czynności), postępowanie, zachowanie

jednych ludzi (jednostek, grup społecznych), instytucji wobec innych.

3) Relacja wsparcia charakteryzuje się tym, że świadczenia jed­nostronne lub dwustronne cechuje dobrowolność jednej strony na rzecz drugiej i korzystania z tych świadczeń ze strony odbiorcy.

4) Interakcja ta może mieć charakter stały (występować przez dłuższy okres, nawet całe życie) lub też okresowy, cykliczny.

5) Charakterystycznym rysem tej relacji jest atrybut wzajemności.

6) Relacje te są przesycone dość często swoistą naturalnością, spontanicznością.

7) Znaczącym rysem tej relacji są uwarunkowania kontekstowe podmiotów wsparcia oraz ich sieci społecznych.

Mikołaj Winiarski, Wsparcie społeczne, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, pod red. Tadeusza Pilcha, tom 7, W-wa 2008.

8) Cele relacji wsparcia społecznego mogą mieć charakter profilaktyczny (wzmocnienie podmiotu wsparcia, budowanie tzw. buforu), kompensacyjny (eliminowanie elementów sytuacji trudnej) oraz rozwojowy (ulepszanie sytuacji życiowej jednostki, grupy, społeczności).

9) Relacje wsparcia charakteryzuje ambiwalencja rezultatów i skutków psychicznych, społecznych, edukacyjno-wychowawczych, socjalnych.

10) Profesjonalizm w dziedzinie interaktywnego wsparcia społecz­nego i wysoką jego jakość uzyskuje się poprzez respektowanie na­stępujących zasad:

- akceptacji osoby wspieranej,

- afirmacji jej indywidual­ności,

- ujawniania swoich odczuć i uczuć w kontakcie z osobą wspie­rającą,

- unikania pochopnego obwiniania i osądzania, obiektywizmu,

- kontrolowania zaangażowania emocjonalnego, samostanowienia (moż­liwości dokonywania wyboru oferowanych świadczeń),

- udostępniania różnych zasobów osobom wspieranym, zachowania poufności dotyczącej wspieranych.

B. Dubois, K.K. Miley, Praca socjalna - zawód, który dodaje sił, w: J. Kwaśniewski, (red.), Praca socjalna. Pomoc społeczna, 1.1, Wydawnictwo Interart, Warszawa 1996, s. 99.

4. Zakresy i formy wsparcia społecznego

1) Wsparcie emocjonalne

- polega na przekazywaniu emocji, uczuć, które podtrzymują osobę wspieraną, działają na nią uspokajająco oraz odzwierciedlają pozytywny do niej stosunek i wyrażają troskę ojej funkcjonowanie w sytuacji trudnej.

2) Wsparcie informacyjne (poznawcze)

- przejawia się w wymianie informacji, które są pomocne w zrozumieniu sytuacji trudnej,

położenia życiowego osoby wspieranej, a także zamierzeniach poczynań osoby wspierającej.

3) Wsparcie instrumentalne

- obiektywizuje się przez różne formy doradztwa, poradnictwa, a nawet instruktażu

(za pośrednictwem przekazywania informacji) dotyczącego konkretnych sposobów po­ stępowania, modelowania skutecznych zachowań zaradczych.

4) Wsparcie rzeczowe (materialne)

- przybiera postać różnych form świadczeń materialnych, rzeczowych i finansowych oraz bezpośrednich fizycznych działań na rzecz osób wspieranych.

5) Wsparcie duchowe

- odnosi się do sfery sensu życia i duchowości człowieka w sytuacji cierpienia, bólu i zmagania się

z nadchodzącą, nieuniknioną śmiercią.

S. Kawula wprowadza pewne modyfikacje do klasycznej typologii rodzajów wsparcia społecznego (pięciodziałowe, omówione wyżej): wyodrębnia typ wsparcia wartościującego (eksponującego rangę społeczną i znaczenie wspieranego), nie uwzględ­nia zaś odrębnej kategorii wsparcia rzeczowego (materialnego), a jego treść nieco zubożoną włącza do wsparcia instrumentalnego, nadaje nieco inną treść wsparciu duchowemu (przysługuje ono osobom znajdującym się w sytuacji bez wyjścia, kiedy inne formy wsparcia okazały się mało skuteczne).

S. Kawula, Pomocniczość i wsparcie..., s. 98-99.

Można także spotkać całkiem inną typologię wsparcia, której podstawą jest podmiotowe kryterium podziału. Wyróżnić można wówczas wsparcie:

osoby potrzebującej empatycznego kontaktu z innymi, osoby wzburzonej emocjonalnie,

osoby w stresie, 384

osoby w kryzysie psychologicznym,

osoby przeżywającej konflikt, dzieci i adolescentów,

w przypadku niechcianego macierzyństwa,

osób w wieku senioralnym,

osoby chorej somatycznie,

osoby w żałobie niepogodzonej ze stratą osoby bliskiej, osoby niepełnosprawnej,

osoby z syndromem niewybaczalnej krzywdy,

osób w sytuacjach presuicydalnych,

osób separowanych, izolowanych i pozbawionych wolności,

osób porzuconych i bezdomnych,

osoby uzależnionej i osób współuzależnionych,

osoby z symptomem wypalenia zawo­dowego,

małżonków mających problemy

rodziny wsparcie psychologiczne,

wsparcie holistyczne,

wsparcie psychologiczne interkulturowe,

wsparcie w grupie wsparcia,

osoby wymagającej profesjonalnej pomocy psychologicznej.

D. Becelewska, Wsparcie emocjonalne w pracy socjalnej, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2005.

5. Czynniki mające wpływ na jakość wsparcia społecznego

Wyznacznikami typologii czynników dynamiki i jakości wsparcia społecznego jest układ (struktura) wsparcia (patrz rys. 1), charakter i struktura procesu społecznego, a także interakcyjność podmiotowa zjawiska wsparcia.

Uwzględniając te kryteria, wyodrębnia się:

1) czynniki osobowe (kategorie i atrybuty dawcy i odbiorcy wsparcia),

2) rodzaje i atrybuty sieci społecznej wsparcia,

3) czynniki sytuacyj­ne (rodzaje sytuacji trudnych, problemowych, stresogennych i ich źródła),

4) czynniki procesualne (funkcje świadczeń wspierających, zasięg i rodzaje wymiany, normy regulacyjne),

5) szerszy kontekst środowiskowy życia i funkcjonowania biorcy wsparcia oraz sieci wsparcia.

Ad 1) Psychologowie i pedagodzy społeczni wskazują na występowanie związku między osobowościami dawcy i odbiorcy wsparcia a poziomem i jakością wsparcia.

Osobowość może być wielorako związana z szeroko ujmowanym wsparciem społecznym, a mianowicie:

a) może wpływać na łatwość nawiązywania kontaktów społecznych,

b) może determinować przebieg interakcji w związkach już istniejących,

c) może wpływać na ocenę zasobów związanych ze wsparciem społecznym, a szczególnie na spostrzeganie dostępnego wsparcia,

d) może warunkować efek­tywność działania wspierającego jako czynnika redukującego negatywny wpływ stresu na zdrowie.

Skuteczność wsparcia społecznego znacząco zależy od cech osoby wspieranej. „ Zależy - twierdzą H. Sęk i R. Cieślak – od jej zasobów społecznych - zasobów struktury Ja, samooceny, poczucia kontroli, kompetencji społecznych, pozycji społecznej".

H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne - sposoby..., s. 21.

Ad 2) Chodzi tutaj zarówno o rodzaj sieci wsparcia, jak i jej właściwości.

W zależności od struktury podmiotowej sieci (czy jest to sieć osobowa - odpowiednia grupa społeczna, czy też sieć instytucjonalna - pojedyncza instytucja, czy też kilka instytucji powiązanych ze sobą) będą nieco różnicować się atrybucje funkcjonalne jej skuteczności.

Ad 3) Warunkiem niezbędnym w tym kontekście jest róż­nicowanie działań wspierających ze względu

na rodzaj, charakter sytuacji oraz ich uwarunkowania.

Ad 4) Wsparcie społeczne, jak wskazują liczne badania psychopedagogiczne, jest złożonym, wieloczynnikowo uwarunkowanym, dynamicz­nym procesem. Mając na uwadze jego efektywność, należałoby zwrócić uwagę na jego ukierunkowania celowościowe, uczestniczące podmioty, treści wymiany oraz zasady sprawności funkcjonalnej - w zakresie dawania i przyjmowania wsparcia.

Ad 5) Podmioty wspar­cia i sieci wsparcia znajdują się w orbicie wpływów tych kręgów środowiskowych,

a szczególnie czynników (warunków) społeczno--kulturowych, gospodarczych, politycznych, geograficzno-przyrodniczych.

Powyższe wielowymiarowe uwarunkowania środowiskowe mogą znacząco modyfikować postawy i działania w ramach brania i dawania wsparcia społecznego - mogą wydatnie sprzyjać tym interakcjom, ale mogą także je ograniczać, osłabiać, a nawet wypaczać.

6. Wsparcie społeczne współczesnej rodziny

a) uwarunkowania wsparcia współczesnej rodziny

Trzy kate­gorie wsparcia rodzinnego:

1) wewnętrzna samopomoc rodzinna, która oznacza pomoc wzajemną świadczoną przez członków rodziny w sytuacjach trudnych przez całą wspólnotę rodzinną bądź niektórych tylko członków, zgodnie z ich kompetencjami i stopniem samodzielności, np. pomoc dziecku w nauce, pomoc w wykonywaniu obowiązków domowych,

2) pomoc w kręgu rodzinnym, np. pomoc finansowa młodym małżonkom przez rodzi­nę pochodzenia, pomoc w wychowaniu i opiece nad wnukami,

3) pomoc międzyrodzinna w otoczeniu sąsiedzkim bądź w środowisku lokalnym, któ­ra ułatwia przystosowanie rodziny dotkniętej nieszczęściem do nowej sytu­acji, którą po winna zaakceptować .

A. Chrapkowska-Zielińska, Wsparcie społeczne rodziny z osobą niepełnosprawną, w: Pedagogika rodziny na progu XXI wieku, pod red. A. Janke, Toruń 2004, s. 275.

Trzy zasady dla konstrukcji i realizacji programu socjalnego i pedagogicznego wspomagania współczesnej rodziny:

1) zasada egalitaryzacji w zakresie wspierania rodziny i jej podstawowych funkcji, mianowicie

dążenie do sze­roko rozumianej równości szans, zwłaszcza dzieci i młodzieży, możliwość uczestnictwa

i korzystania z różnorodnych źródeł społecznego wspomaga­nia, np. opieki zdrowotnej, żłobkowej, przedszkolnej, rekreacji i wypoczyn­ku, instytucji kulturalnych przez ogół rodzin, równość wobec podstawo­wych zdobyczy polityki społecznej państwa, 2) zasada „dzielenia" i komplementarności w zakresie spełniania przez rodziny funkcji opiekuńczych, wychowawczych i kulturalnych,

3) zasada użyteczności programu, form, metod i środków w zakresie socjalnego i pedagogicznego wspomagania ro­dziny.

S. Kawula, J. Brągiel, A. Janke, Pedagogika rodziny, Toruń 2005, s. 320-321.

b) niedostosowanie społeczne jako jedna z konsekwencji nie udzielenia wsparcia rodzinie

Niedostoso­wanie społeczne, to taki rodzaj dezadaptacji społecznej, w której postawy, a związku z tym zachowania przejawiane przez dzieci i młodzież niedosto­sowaną, pozostają w konflikcie z normami społecznymi i trudno poddają się naprawczym działaniom pedagogicznym.

R. Ilnicka, Środowiskowy kontekst niedostosowania społecznego młodzieży, Toruń 2008, s. 17.

Jeżeli rodzice nie będą wywiązywać się ze swych rodzicielskich obowiązków, szukać pomocy i wsparcia w sytuacjach trudnych, tym samym stwarzają pewne zagrożenia dla własnych dzieci. To one mogą mieć problemy w wypełnianiu różnych ról społecznych, w sprostaniu wymaganiom jakie stawia przed nimi aktual­ne, jak i przyszłe życie.

Rozdz. 26. Pomocniczość w pracy socjalnej i opiekuńczej wg obowiązującego podręcznika

1. Glokalność, nowa kategoria w obszarze pomocy i pedagogiki społecznej

a) rozmiary nierówności i niesprawiedliwości na świecie

b) charakterystyka zjawiska globalizacji

c) charakterystyka zjawiska glokalizacji

2. Oblicza nierówności społecznych

a) wyjaśnienie na czym polegają nierówności społeczne

b) start życiowy, społeczny, edukacyjny i zawodowy jako źródło nierówności społecznych

c) charakterystyka zjawiska biedy

d) sześć modeli wyjaśniania biedy

3. Ku racjonalnej pomocniczości

a) zasady usuwania nierówności społecznych wg pedagogiki społecznej

b) strategie pomocniczości

c) jak powinna przebiegać transformacja ustrojowa wg S. Ossowskiego

d) jak zapobiegać powstawaniu dylematu Samarytanina w przypadku rodzin wielodzietnych

e) zasada pomocniczości w skali globalnej państwa

f) zasada pomocniczości w relacjach pomocy bezpośredniej

4. Syndrom 3B – Bezrobocie – Bieda – Bezdomność

a) określenie pojęć – bieda, pomocniczość, kultura biedy

b) rola państwa wobec osób biednych

5. Drogi wyjścia z sytuacji 3B

a) readaptacja osób społecznie naznaczonych

b) realizacja zasady racjonalnej i umiarkowanej pomocniczości

6. O model polityki prorodzinnej

a) angielski model polityki prorodzinnej

b) sytuacja społeczeństwa polskiego w tym zakresie

Rozdz. 5. Czynniki i sieć wsparcia społecznego w życiu człowieka wg obowiązującego podręcznika

1. Biologiczne i środowiskowe koncepcje rozwoju

a) problem relacji kontekstu społeczno-kulturowego i genotypu

b) wyniki badań nad bliźniętami dotyczące czynników warunkujących ich rozwój

c) wypowiedź genetyka na temat równości między ludźmi

d) paradygmat badawczy dotyczący badań nad rozwojem człowieka sformułowany przez twórcę teorii systemów ekologicznych

e) problem pierwszych doświadczeń w życiu dziecka

2. Daleka i bliska perspektywa socjalizacji dziecka

a) źródła wpływów globalnych i lokalnych

b) przeszłość i przemiany rodziny

c) perspektywa tego jak pogodzić to co w otoczeniu globalne i lokalne

d) zasady wychowania

e) rodzina jako mikrośrodowisko

3. Spirala życzliwości jako cel społecznego wsparcia

a) określenie pojęć wsparcie i wspomaganie

b) relacje wychowawcze we wspomaganiu w rozwoju

c) pojęcie i proces rozwoju psychofizycznego człowieka

d) rodzaje wsparcia i wspomagania

e) na czym polega wsparcie i kiedy jest skuteczne

f) warunki jakie muszą być spełnione, aby wsparcie prowadziło do samodzielności oraz działała spirala życzliwości