Dr. Hab. Kazimiera Mikoś, prof. UJ
Instytut Religioznawstwa UJ
Zakład Historii Religii
Konspekt do wykładu
Uwagi wstępne: przedmiot kursu, forma zajęć (wykład - prezentacja religii Mezoameryki i Tawantinsuyu w szerszym kulturowym kontekście i porządku chronologicznym, ćwiczenia - poświęcone wybranym zagadnieniom, ujęcie problemowe). Warunki zaliczenia kursu, egzamin, pomoce naukowe (mapy, wykresy, materiał ikonograficzny). Literatura przedmiotu, strony internetowe, czasopisma naukowe.
Nazwa "Mezoameryka" i inne odniesienie odnoszone przed i po konkwiście do kontynentów amerykańskich i ich części, różnice w zakresie znaczeniowym nazw: Ameryka Łacińska, Ameryka Środkowa, Mezoameryka.
Pojęcie Mezoameryki wprowadzone przez Paula Kirchoffa, obszar Mezoameryki, współczesne państwa wchodzące w jej skład. Kryteria wyróżniania obszaru Mezoameryki (cechy wspólne kultur mezoamerykańskich).
Regiony kulturowe (wschodni, wyżyny centralnej, majański, zapotecko-mistecki, zachodni).
Okresy w rozwoju kulturowym Mezoameryki (archaiczny, przedklasyczny/formatywny, klasyczny, poklasyczny) z uwzględnieniem regionów kulturowych.
Trudności związane z wprowadzeniem jednolitego podziału na okresy dla całej Mezoameryki, okresy przejściowe. Zmiany wprowadzane do schematycznego ujęcia dziejów Mezoameryki w miarę postępu badań naukowych.
Obszary szybkiej hybrydyczności a regiony najwierniejsze przedchrześcijańskiej tradycji.
Skutki konkwisty (w tym traktowania Indian przez hiszpańskich zdobywców) z punktu widzenia dziejów religii na terenie Mezoameryki.
Pochodzenie Indian (poglądy popularne a stanowisko nauki), zasadnicze kierunki migracji.
Najstarsze ślady człowieka w Mezoameryce (Tlapacoya, Tepexpan, najnowsze odkrycia w pobliżu miasta Meksyk).
Okres archaiczny (grupy zbieracko-łowieckie) i odkrycie rolnictwa (stanowiska archeologiczne w dolinie Tehuacan).
Religia astrobiologiczna czy nagualizm?
Zaawansowane rolnictwo, zalążki hodowli zwierząt w okresie formatywnym.
Pierwsza wielka kultura (olmecka) w Mezoameryce a kultury lokalne, problem kultury-matki.
Nazwa olmeca. Olmekowe archeologiczni a Olmekowie historyczni. Rdzenny obszar kultury olmeckiej. Podstawowe surowce naturalne (własne i importowane), wykorzystywane w architekturze i sztuce religijnej (bazalt, jadeit, serpentyn, obsydian).
Najważniejsze centra kulturowo-religijne Olmeków (San Lorenzo, La Venta, Tres Zapotes).
Nowsze ustalenia dot. Laguna des Los Cerros.
Wielkie, bazaltowe głowy i inne przedstawienia figuralne (antropomorficzne, zoomorficzne, hybrydy, tiger faces, baby faces), ołtarze/trony, stele, grobowce, wykopy z mozaikowymi posadzkami, hachas, wielka piramida w La Venta.
Muzeum parkowe w Villahermosa.
Nowe odkrycia na rdzennym obszarze olmeckim (El Azuzul, El Manati).
Ślady oddziaływania kultury olmeckiej poza rdzennym obszarem, centra kulturowo-religijne (Chalcatzingo, Teopantecuanitlan).
Cechy charakterystyczne sztuki olmeckiej, w tym antropomorficznych przedstawień ("bezpłciowość nagich figurek, spłaszczone sztucznie głowy, rozciągnięte dziury w płatkach usznych, tatuaże) a kanony estetyczne w przedstawieniu postaci w sztuce innych ludów Mezoameryki.
Podstawy rekonstrukcji religii Olmeków.
Panteon P. D. Joralemona.
Olmeckie bóstwa jako "przodkowie" bóstw czczonych przez ludy Mezoameryki (bóg-jaguar a późniejsze bóstwa deszczu, "Chalchiuhtlicue/Chicomecoatl" z Chalcatzingo).
Koncepcja olmeckiego nagualizmu U. Kohlera. Architektura sakralna Olmeków a późniejsze centra kulturowe.
Stela z La Mojarra, figurka z San Andres de Tuxtla, Teomask.
Dyskusje wokół tzw. pisma Przesmyku.
Początki Monte Alban.
Preklasyczne centra kulturowo-religijne na obszarze wyżyn Gwatemalskiej (Izapa, El Baul, Monte Alto).
Najstarsze ślady wierzeń i kultów w dolinie Meksyku (Zacatenco, El Arborillo, Tlatilco).
Cuicuilco - "meksykańskie pompeje".
Pierwsza wielka piramida w dolinie Meksyku, figurka "Huehueteotla" z Cuicuilco - wzorzec późniejszych przedstawień boga ognia.
Ślady wpływów olmeckich w dolinie Meksyku. Teotihuacan - preklasyczne początki.
Teotihuacan jako miasto i wielkie centrum kulturowo-religijne.
Architektura i sztuka sakralna (Aleja Zmarłych, Pałac Quetzalpapalotla, Piramida Książyca, Piramida Słońca, Cytadela). Rzeźby i freski.
Znaczenie polityczne i zasięg oddziaływania Teotihuacanu.
Teotihuacan - próby rekonstrukcji panteonu.
Późniejsze przekazy źródłowe dot. Teotihuacanu.
Przedstawienia ikonograficzne w świetle poklasycznych wierzeń i kultów (Pierzasty Wąż, Bogini Wody, Raj Tlaloca, Mit o powstaniu Słońca i Księżyca w Teotihuacania).
Związki Teotihuacanu z kulturą-matką (kult jaguara).
Rozkwit - osiągnięcia cywilizacyjne, architektura, sztuka sakralna, rekonstrukcja religii.
Majowie klasyczni - osiągnięcia cywilizacyjne, matematyka, astronomia, pismo. Wielkie centra kulturowo-religijne tzw. Starego państwa.
Ważniejsze centra kulturowo-religijne Majów klasycznych: Kaminaljuyu, Tical, Uaxactun, Copan, Quirigua, El Mirador, Yaxchilan, Bonampak, Palenquie, Coba. Hustekowie - enklawa majańska na północnym zachodzie. Cacaxtla (freski w stylu majańskim, z wyobrażeniami m. in. Pierzastego Węża i węża-jaguara).
Ważniejsze niemajańskie centra okresu klasycznego: El Tajin (piramida niszowa, boiska do gry w piłkę, przedmioty kultowe typu hacha, yugo, palma), Xochicalco, Cholula (piramidy Pierzastego Węża).
Mistekowie i Taraskowie - miejsce ich systemów religijnych w dziejach religii Mezoameryki.
Toltekowie i ich główne centrum kulturowo-religijne - Tollan. Złożoność postaci Ce Acaltl Topiltzin Quetzalcoatla. Toltekowie jako współtwóry kultury majańskiej nowego państwa i kultury azteckiej.
Majowie poklasyczny. Ważniejsze centra kulturowo-polityczne i miejsca kultu: Chichen-Itza, Uxmal, Mayapan, Cozumel.
Kosmologia Majów (mity o stworzeniu, struktura kosmosu). Religia - wyobrażenia o życiu pośmiertnym, kult, panteon, warstwa kapłanów.
Mit Aztlanu i jego rola we współczesnym ruchu meksykańskich separatystów w USA.
Mityczna wędrówka przodków Azteków do doliny Meksyku.
Tenochitilan - powstanie i rozwój.
Sytuacja poszczególnych miast-państw i rola religii w imperium azteckim. Wojny kwietne.
Aztecka architektura i sztuka sakralna. Huey Teocalli jako replika Coatepec. Religia aztecka - kosmologia, panteon, kult, warstwa kapłanów.
Legenda El Dorado, Muiscowie, rytual intronizacyjny na jeziorze Guatavita. Kultury przedinkaskie w rejonie andyjskim.
Tahuantin suyu - obszar, ludność, struktura i ustrój państwa, osiągniecia cywilizacyjne. Inkowie: mity o powstaniu Cuzco i o inkaskiej dynastii. Religia państwowa a wierzenia i kulty lokalne.
Religia inkaska - panteon, kosmologia, pojęcie huaca, wyobrażenia o życiu pośmiertnym.
Kult władców i przodków (mumii), mumie inkaskie. Najważniejsze rytuały.