IV ŚWIADCZENIE POLEGAJĄCE NA NAPRAWIENIU SZKODY

1. Źródła obowiązku naprawienia szkody

   1. odpowiedzialność deliktowa – ex delicto - odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolony

      1. pojęcie czynu niedozwolonego

         1. jest to pojęcie techniczno – prawne

         2. o czynie niedozwolonym mówimy gdy szkoda zostaje wyrządzona w okolicznościach, z którymi ustawa wiąże obowiązek naprawienia szkody bez względu na to czy między stronami istniał uprzednio stosunek zobowiązaniowy

         3. czyny niedozwolone są samoistnym źródłem zobowiązania - sam fakt wyrządzenia szkody rodzi obowiązek jej naprawienia

         4. czynami niedozwolonymi mogą być

            1. czyny ludzkie kreowane wolą człowieka

            2. szkody powodowane przez zwierzęta

            3. szkody powodowane przez rzeczy

            4. ruch przedsiębiorstwa lub zakładu poruszanego za pomocą sił przyrody

            5. ruch mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody

         5. rozwój odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych prowadzi do rozwoju ubezpieczeń

   2. odpowiedzialność kontraktowa – ex contractu - odpowiedzialność z tytułu N/NWZ

      1. musi istnieć między stronami zobowiązanie (nie musi wynikać z umowy - określenie odpowiedzialność kontraktowa może być mylące)

      2. dochodzi do N/NWZ rodzi to szkodę dla dłużnika dłużnik zobowiązany jest nią naprawić

      3. obowiązek naprawienia szkody jest to obowiązek wtórny, który zastępuje wykonanie świadczenia lub dołącza do zobowiązania głównego (w razie nienależytego WZ)

   3. odpowiedzialność z umowy ubezpieczenia/gwarancyjnej

      1. w tej umowie zakład ubezpieczeniowy/gwarant zobowiązuje się zapłacić odszkodowanie gdy wystąpi jakieś zdarzenie, które może wywołać szkodę, np. pożar (wypadek ubezpieczeniowy)

      2. umowa losowa – wielkość świadczenia, a nawet samo jego istnienie jest uzależnione od przypadku, czyli zdarzenia niepewnego (nie mylić z warunkowymi)

      3. świadczenie odszkodowawcze jest należne od razu jeśli szkoda powstanie, bo wynika z umowy

      4. zapłata odszkodowania jest zobowiązaniem pierwotnym – nie wynika z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania

   4. wprost z przepisu ustawy - odpowiedzialność za legalne działania

      1. jeśli z legalnego działania wyniknie szkoda władza publiczna ma obowiązek naprawić szkodę - w szczególnych sytuacjach dyktowanych względami słuszności

2. Odpowiedzialność cywilna to:

   1. odpowiedzialność ex delicto

   2. odpowiedzialność ex contractu

3. Przesłanki OC sensu stricte (odpowiedzialność ex delicto i odpowiedzialność ex contractu)

   1. powstanie szkody

   2. okoliczności, z którymi ustawa łączy obowiązek naprawienia szkody

      1. zasada: szkoda obciąża tego na kogo padła

         1. cazus sentit dominus – szkoda przypadkowa obciąża właściciela rzeczy

         2. np. jeśli ktoś stłucze swój talerz

      2. żeby mogło dojść do przeniesienia ciężaru szkody z poszkodowanego na inną osobę musi istnieć odpowiednie uzasadnienie, którym są konkretnie sytuacje wynikające z porządku prawnego

   3. związek przyczynowy między powstaniem szkody a okolicznościami, z którymi ustawa łączy obowiązek naprawienia szkody

4. ZASADY (PODSTAWY) OC – uzasadniają przeniesienie ciężaru szkody z poszkodowanego na inną osobę

   1. zasada winy

      1. osoba odpowiada za szkodę, bo spowodowała szkodę ze swojej winy (zawiniła szkodę)

      2. historia

         1. do XIX w. jedyna zasada OC - osoba odpowiadała za szkodę tylko wtedy gdy zawiniła szkodę

         2. dziś również jest podstawową zasadą OC

   2. zasada ryzyka

      1. odpowiedzialność obiektywna – osoba odpowiada za szkodę niezależnie od winy

      2. na zasadzie ryzyka odpowiada ten kto swoim zachowaniem (nawet zgodnym z prawem) spowodował wzmożone niebezpieczeństwo powstania szkody dla otoczenia (nawet jeśli nie on szkodę spowodował)

      3. nie można zapobiec szkodzie nawet przy dołożeniu najwyższej staranności

      4. ryzyko ponosi kto prowadzi działalność niebezpieczną – skoro zwykle czerpie korzyści powinien też ponosić koszty

      5. np.

         1. prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład poruszany za pomocą sił przyrody – art. 435 KC

      6. historia

         1. jest powszechniej stosowana od połowy XIX w.

         2. wcześniej pojawiała się tylko incydentalnie (np. w prawie rzymskim)

   3. zasada słuszności

      1. sąd

         1. po wzięciu pod uwagę wszystkich okoliczności sprawy

         2. i po dokonaniu oceny okoliczności sprawy z punktu widzenia ZWS

         3. może zdecydować, że dana osoba będzie odpowiadać za szkodę na zasadach słuszności

      2. osoba ta nie odpowiadałaby ani na zasadzie winy ani na zasadzie ryzyka

      3. zasada ta dochodzi do głosu w drodze wyjątku – tylko w przypadkach przewidzianych w ustawie

5. FUNKCJE OC (skrócone) – powodowanie stałych, typowych skutków jakie rodzi stosowanie a nawet samo tylko obowiązywanie przepisów o OC

   1. kompensacyjna - najważniejsza

      1. polega na wyrównaniu uszczerbku jakiego doznał poszkodowany - przywróceniu stanu równowagi majątkowej poszkodowanego, który został zakłócony przez szkodę

      2. w perspektywie historycznej widoczna jest tendencja do rozszerzania funkcji kompensacyjnej

         1. rozszerzanie przedmiotowo

            1. pr. rzymskie – tylko dobra majątkowe podlegają ochronie

            2. później - też dobra niemajątkowe

            3. obecnie – zasada pełnego odszkodowania

         2. rozszerzanie zakresu zdarzeń objętych OC

            1. pr. rzymskie – kazuistycznie opisane przypadki wyrządzenia szkody

            2. ogólna (generalna) klauzula winy - kto wyrządził szkodę ze swej winy obowiązany jest do jej naprawienia

               • po raz pierwszy została wyrażona w art. 1382 KN z 1804 r.

               • art. 134 KZ

               • art. 415 KC - Kto z winy swej wyrządził 2. szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia

               • nie wszystkie porządki prawne przyjęły ogólną (generalną) klauzulę winy

                 1. prawo niemieckie

                    • odpowiedzialność powstaje tylko wówczas gdy sprawca naruszył umyślnie lub niedbale 1 z wyliczonych enumeratywnie dóbr (np. życie, własność) oraz inne szczególne prawo 2.

                    • kazuistyka prowadzi do pewnych luk - sąd mimo, że chce czasem nie może zasądzić odszkodowania

                 2. prawo anglosaskie (common law)

                    • w drodze precedensów tworzą się kazuistycznie opisane przypadki wyrządzenia szkody (torts)

                    • torts - zespoły znamion czynu niedozwolonego

                      • gdy wyrządzenie szkody nie da się podciągnąć pod którąś z torts to nie ma odpowiedzialności

                    • orzecznictwo angielskie stara się uzupełnić luki - tworzone są nowe torts – negligence – kto narusza obowiązek należytej staranności względem innej osoby i wynika z tego szkoda to jest to podstawa odpowiedzialności – jest to quasi formuła ogólna

            3. poł. XIX w - wprowadzenie zasady ryzyka

               • wiąże się to z rewolucją techniczno – przemysłową

            4. odpowiedzialność absolutna

               • nie zwraca się uwagi na okoliczności powstania szkody

               • z góry przewiduje się, że określony podmiot/podmioty w razie wystąpienia szkody danego rodzaju ma obowiązek ją naprawić

               • nie ma żadnych okoliczności zwalniających

               • np. w szkody jądrowe – wynikające z użycia energii jądrowej

   2. wychowawczo – prewencyjna - mniej ważna

      1. chroni interes ogólny – minimalizacja ryzyk prowadzących do powstania szkody

         1. z punktu widzenia interesu ogólnego każda szkoda jest niepowetowana – zmniejsza ilość majątku, którym dysponuje dane społeczeństwo

   3. represyjna - ma marginalne znaczenie

      1. pojawia się tylko w wyjątkowych przepisach w prawie cywilnym, np.

         1. kara umowna – osoba obowiązana jest uiścić karę umowną bez względu na wysokość wyrządzonej szkody

   4. repartycyjna

      1. polega na rozłożeniu ciężaru szkody na szerszą zbiorowość osób, by w perspektywie ogólnospołecznej osiągnąć minimalizację ciężaru szkody

      2. np. ubezpieczenia od OC

         1. ciężar naprawienia szkody przerzucany jest na zakład ubezpieczeń = na wszystkich tych, którzy uczestniczą w danym ubezpieczeniu można powiedzieć o kolektywizacji szkody

      3. ciężar naprawienia szkody wyrządzonej przez ruch przedsiębiorstwa poruszanego za pomocą sił przyrody – ostatecznie zostaje włączony w cenę dóbr i usług produkowanych przez to przedsiębiorstwo – ekonomicznie ciężar szkody poniosą wszyscy Ci, którzy nabywają to dobro lub usługę

SZKODA

1. Szkoda – uszczerbek w dobrach i interesach prawem chronionych, który następuje wbrew woli poszkodowanego

   1. Uszczerbek - umniejszenie w dobrach i interesach

      1. damnum emergens – straty, które poszkodowany poniósł

         1. np. zniszczony błotnik samochodowy

      2. lucrum cessans - korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono

         1. np. taksówkarz nie może korzystać z samochodu

      3. Art. 361 KC

         1. § 1. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.

         2. § 2. W powyższych granicach,

            1. w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy,

            2. naprawienie szkody obejmuje

               • straty, które poszkodowany poniósł

               • oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono

   2. Uszczerbek w dobrach i interesach

      1. podział

         1. Szkoda na osobie – wynika z naruszenia dóbr osobistych poszkodowanego (zwłaszcza uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia)

            1. szkoda majątkowa na osobie - konsekwencje majątkowe naruszenia dóbr osobistych

            2. szkoda niemajątkowa na osobie - krzywda – ból i cierpienie doznane przez poszkodowanego

               • uszczerbek w dobrach niemajątkowych poszkodowanego

         2. Szkoda na mieniu - dotyczy majątku poszkodowanego i pozostaje bez związku z osobą poszkodowanego

            1. wynika z naruszenia dóbr majątkowych poszkodowanego

      2. szkodą jest samo naruszenie dobra czy skutki tego naruszenia?

         1. uszkodzenie pojazdu w wypadku – nie ma znaczenia to rozróżnienie bo nie ma odległości ani przestrzennej ani czasowej między naruszeniem a skutkami

            1. w przypadku szkód na mieniu naruszenie = szkoda

         2. naruszenie dóbr osobistych – istnieje odległość czasowa i przestrzenna między naruszeniem a skutkami tego naruszenia, np.

            • utrata zarobków

            • koszty leczenia

            • ból i cierpienie

   3. Uszczerbek w dobrach i interesach prawem chronionych

      1. LUCRUM ILLICITUM (vel.) INHONESTU – zysk niezgodny z prawem - szkodą nie jest nieuzyskanie spodziewanych korzyści z działalności nielegalnej

      2. musi nastąpić naruszenie

         1. praw podmiotowych (np. własność, wierzytelność)

         2. posiadania (nawet takiego, któremu nie towarzyszy tytuł prawny)

            1. przesłanki roszczenia odszkodowawczego

               • posiadanie nadal istnieje

               • posiadacz nie może swego roszczenia kierować przeciwko uprawnionemu do faktycznego władania nad rzeczą (np. właścicielowi)

      3. prawo chroni nie tylko poszczególne dobra i interesy danej osoby, ale także całą jej sytuację gospodarczą jako taką

         1. np. ktoś doznaje uszczerbku na zdrowiu – przenosi się to na jego działalność zarobkową

         2. w przypadku szkody czysto gospodarczej – pure economic loss - działanie, które polega jedynie na ingerencji w interesy gospodarcze danej osoby, bez naruszania konkretnych dóbr majątkowych ani niemajątkowych

            1. pojawia się problem w ustaleniu odpowiedzialności – przede wszystkim w systemach prawa w których nie ma generalnej klauzuli odpowiedzialności, np.

               1. common law

               2. Niemcy

               • w Polsce, Francji nie ma takiego problemu

      4. uszczerbek w dobrach i interesach prawem chronionych nie musi być uznany za szkodę

         1. trzeba sprawdzić czy zdarzenie było zgodne z prawem czy niezgodne z prawem – sam fakt wyrządzenia szkody nie przesądza o bezprawności działania/zaniechania, np.

            1. uczciwa konkurencja

            2. obrona konieczna

            3. stan wyższej konieczności

         2. jednak pewne dobra (np. własność, dobra osobiste) są chronione prawami podmiotowymi bezwzględnymi

            1. istnieje domniemanie faktyczne niezgodności z prawem działania naruszającego takie dobra lub zagrażającego takim dobrom

            2. w przypadku dóbr osobistych jest to także domniemanie prawne – art. 24 § 1

               • Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. ….

   4. Uszczerbek w dobrach i interesach prawem chronionych, który następuje wbrew woli poszkodowanego

      1. przy ocenie dobrowolności wydatków trzeba brać pod uwagę całokształt okoliczności

         1. np. ktoś się leczy bo doznał wypadku (płaci za lekarza, kupuje leki) – są to wydatki wymuszone przez sytuację wynikłą z wypadku

         2. np. ktoś prowadzi negocjacje i dobrowolnie ponosi wydatki z tym związane - stają się one szkodą jeśli 2. strona nie miała zamiaru pozytywnie zakończyć negocjacji - culpa in contrahendo

      2. zgoda poszkodowanego - uchyla nie samą szkodę ale bezprawność

         1. zatem wyłącza odpowiedzialność gdy jest oparta na zasadzie winy

2. Ustalenie wysokości szkody

   1. szkoda majątkowa

      1. podlega naprawieniu już po spełnieniu przesłanek odpowiedzialności

      2. 2 sposoby ustalenia wysokości szkody majątkowej

         1. teoria jednostkowego dobra

            1. bierzemy pod uwagę tylko to dobro lub interes, który doznał uszczerbku i ustalamy na ile wartość tego dobra lub interesu uległa zmniejszeniu

            2. np.

               • wypadek drogowy szkoda =uszkodzenie poszczególnych części auta koncentrujemy się na aucie

            3. np. szkoda polega na rozbiciu filiżanki – wysokość szkody – 10 zł

         2. metoda różnicy - jest powszechnie przyjmowana w doktrynie i orzecznictwie

            1. porównujemy stan majątku poszkodowanego, który powstał po wyrządzeniu szkody z hipotetycznie ustalonym stanem majątku poszkodowanego, który istniałby gdyby mu szkody nie wyrządzono

            2. metoda różnicy uwzględnia damnum emergens i lucrum cessans

            3. np. szkoda polega na rozbiciu filiżanki – wysokość szkody –więcej niż 10 zł bo filiżanka była częścią serwisu

      3. gdy ustalamy wysokość szkody trzeba ustalić wartość szkody

         1. wartość szkody można ustalić za pomocą 3 kryteriów

            1. precium commune – wartość rynkowa – cena dobra dla każdego

            2. precium singulare – cena dobra dla poszkodowanego – wartość jaką przedstawia dane dobro w majątku poszkodowanego

               • miara subiektywna

            3. precium affectionis – cena szczególnego upodobania – wartość uczuciowa

               • np.

                 1. samochód przejeżdża pieska

                 2. utrata pamiątkowych zdjęć

                 3. uwzględniając precium affectionis bierzemy pod uwagę nie szkodę majątkową tylko krzywdę, szkoda niemajątkowa podlega naprawieniu jeśli są spełnione przesłanki odpowiedzialności i ustawa tak stanowi, więc w tym przypadku ją odrzucamy

         2. zasada pełnego odszkodowania przemawia za precium singulare

            1. odszkodowanie ma naprawić całą szkodę poniesioną przez poszkodowanego

            2. kazus

               • płaszcz oddano do pralni i tam został zniszczony

               • osoba A kupiła go 2 lata temu za 400 zł

               • teraz cena rynkowa wynosi 50 zł(precium commune)

               • osoba A miała zamiar chodzić w nim jeszcze 2 lata

               • amortyzacja za 2 lata – 200 zł

               • 400 zł – 200 zł = 200 zł – cena w majątku poszkodowanego – precium singulare

         3. jednak nie można całkowicie odrzucać precium commune

            1. jest to pewien punkt odniesienia, który ogranicza subiektywizm

            2. czasem przepisy przewidują odpowiedzialność za np. zwykłą wartość przesyłki – cena rynkowa

            3. czasem jest ona wyższa od precium singulare, np.

               • uszkodzono samochód w wypadku a właściciel posiada warsztat samochodowy

               • naprawa wyniesie go mniej niż cena rynkowa

               • szkoda jest niższa tylko dla poszkodowanego

               • przyjęto, że poszkodowanemu należy się co najmniej wartość ceny rynkowej

         4. chwila ustalenia wartości szkody

            1. „Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu,

            2. wysokość odszkodowania powinna być ustalona wg cen z daty ustalenia odszkodowania, (czyli wyrokowania przez sąd)

            3. chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili” – dowodzi to osoba, która wywodzi z tego skutki prawne

               • np. jeżeli komuś zepsuto aparat a ten od razu kupił nowy sąd może wziąć pod uwagę ceny z dnia kupna nowego aparatu

            4. przepis ten zastępuje waloryzację świadczenia odszkodowawczego, które nie podlega waloryzacji, gdyż nie jest zobowiązaniem pieniężnym sensu stricto

   2. szkoda niemajątkowa

      1. podlega naprawieniu jeśli są spełnione przesłanki odpowiedzialności i ustawa tak stanowi (445, 448)

      2. pojawia się tu szczególna trudność ustalenia wysokości szkody

      3. sąd musi rozpatrzyć indywidualny przypadek poszkodowanego, musi brać pod uwagę widoki na przyszłość

      4. stosuje się zasady ogólne i szczególne przepisy, które precyzują zasady ogólne (np. art. 444, 445,446 KC)

3. Sposób naprawienia szkody

   1. naprawienie szkody powinno nastąpić, wg wyboru poszkodowanego,

      1. bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego (restitutio in integrum)

         1. dominuje w okresach kryzysu gospodarczego

      2. bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej (odszkodowanie pieniężne)

         1. jest szybsze i łatwiejsze więc z reguły dominuje ten sposób naprawienia szkody

   2. wyjątek:

      1. roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia pieniężnego

         1. gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe (np. uszkodzenie ciała)

         2. albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty

ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY

1. 2 funkcje ZWIĄZKU PRZYCZYNOWEGO

   1. przesłanka OC

   2. ogranicza OC tylko do odpowiedzialności za te szkody, które pozostają w adekwatnym związku przyczynowym ze zdarzeniem szkodzącym

      1. art. 361 „Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła”

2. Definicja związku przyczynowego

   1. związek przyczynowy – obiektywna zależność między określonym stanem rzeczy (przyczyną) a zdarzeniem rozpatrywanym jako skutek (powstaniem szkody)

   2. obiektywna zależność polega na tym, że

      1. w razie zaistnienia określonego stanu rzeczy zwiększa (przyczyny) się prawdopodobieństwo powstania szkody

      2. w razie eliminacji zdarzenia rozpatrywanego jako przyczyna istnieje obiektywna możliwość uniknięcia szkody

   3. zależność ta ma charakter obiektywny = oceniamy ją na podstawie stanu wiedzy i doświadczenia dostępnych ogólnie

   4. ta obiektywna zależność może polegać na

      1. powiązaniu fizycznym

         1. np. rzut kamieniem w szybę – wypicie szyby

      2. powiązaniu, które uwzględnia przeżycia psychiczne osób uczestniczących w zdarzeniu

      3. powiązaniu polegającym na stworzeniu warunków do powstania szkody

         1. np. złe oświetlenie klatki schodowej

      4. zaniechaniu

         1. np. dróżnik nie zamknął przejazdu kolejowego

      5. powiązaniu o charakterze normatywnym

         1. np. radca prawny w terminie nie wniósł apelacji

3. ustalaniE związku przyczynowego

   1. test sine qua non – zadajemy pytanie czy w konkretnej sytuacji nie wystąpienie określonego stanu rzeczy (przyczyny) wyłączyłoby powstanie szkody

      1. odpowiedz pozytywna – szkoda nie powstałaby gdyby nie wystąpiła przyczyna związek przyczynowy zachodzi, np.

         1. brak rzutu kamieniem w szybę – szyba nie wybita

         2. klatka schodowa należycie oświetlona – prawdopodobieństwo upadku ze schodów znacznie ograniczone

   2. teoria równowartości warunków twórca J. S. Mill - przyczyną danego skutku jest każdy czynnik bez którego ten skutek by się nie pojawił (conditio sine qua non)

      1. TRW wyznacza najszersze granice związku przyczynowego

      2. TRW jest przyjmowana w prawie karnym

         1. szerokie ujęcie związku przyczynowego w prawie karnym może funkcjonować gdyż odpowiedzialność karna jest zawsze zależna jeszcze od winy sprawcy

      3. w prawie cywilnym poza odpowiedzialnością na zasadzie winy istnieje odpowiedzialność na zasadzie ryzyka i słuszności

         1. gdybyśmy pozostali na TRW zakres OC byłby zbyt szeroki, np.

            1. osoba A w lesie zapaliła papierosa i rzuciła płonącą zapałkę na ściółkę

            2. od ściółki zapaliły się drzewa

            3. silny wiatr przeniósł ogień na wieś

            4. spłonęły zabudowania a w nich człowiek

            5. w PK osoba A nie odpowiada za śmierć człowieka bo nie ma po jej stronie winy

            6. przy OC na zasadzie ryzyka osoba A odpowiadałby za śmierć tej osoby

   3. teoria adekwatnego związku przyczynowego – koncepcja normalności następstw (XIX/XX w.) - twórca von Kries

      1. ogranicza związek przyczynowy tylko do powiązań mających charakter normalny, typowy

      2. jak ustalić kryterium normalności?

         1. ujęcie subiektywne normalności - normalne są te następstwa, które mógł przewidzieć sprawca podejmując swe zachowanie

            1. należy odrzucić tą koncepcję bo

               • miesza przesłankę związku przyczynowego z przesłanką winy

               • jest sprzeczna z założeniem, że związek przyczynowy ma być związkiem obiektywnym

         2. ujęcie zobiektyzowane normalności - normalne są te następstwa, które mógł przewidzieć obiektywny obserwator zdarzenia

            1. należy odrzucić tą koncepcję bo jest sprzeczna z założeniem, że związek przyczynowy ma być związkiem obiektywnym

         3. ujęcie obiektywne normalności

            1. normalne są te następstwa, których prawdopodobieństwo wystąpienia zwiększa się każdorazowo przez wystąpienie przyczyny danego rodzaju

            2. ocena tego następuje na podstawie stanu wiedzy i doświadczenia

               • dostępnych ogólnie (nie tylko sprawcy czy jakiemuś obserwatorowi)

               • dostępnych przed zdarzeniem - wg prognozy ex ante

      3. kazusy

         1. 1. robotnicy przerzucali skrzynie na statku

            2. jedna ze skrzyń miała napis „nie rzucać – przedmioty szklane”

            3. robotnik rzucił skrzynię i nastąpiła eksplozja, bo w tej skrzyni była bomba

            4. ważne jest sformułowanie pytania kauzalnego

               • czy normalnym, następstwem rzucenia skrzyni z napisem „nie rzucać – przedmioty szklane ” jest eksplozja? nie

               • czy było do ustalenia na podstawie stanu wiedzy i doświadczenia dostępnych ogólnie, że w paczce jest bomba a nie szkło? tak

               • prawidłowo zadane pytanie kauzalne: czy normalnym następstwem rzucenia skrzyni z napisem „nie rzucać – przedmioty szklane”, w której jest bomba jest eksplozja?

                 1. tak – zachodzi związek przyczynowy

                 2. ale sprawcy nie możemy postawić zarzutu winy

         2. 1. lekko chory dostał receptę

            2. lek zrobiono

            3. pacjent ciężko zachorował, bo lek źle zrobiono

            4. czy zachodzi normalne następstwo między spożyciem lekarstwa a chorobą?

               • tak, to było obiektywnie poznawalne gdyby przeprowadzić analizę chemiczną

               • poszkodowany przyczynił się do swojej choroby, ale nie możemy postawić mu zarzutu winy, bo nie miał powinności sprawdzać leku

         3. 1. osoba wybiera się w podróż i zamawia garnitur u krawca

            2. krawiec nie wydaje garnituru klientowi w terminie

            3. klient leci późniejszym samolotem i ginie w katastrofie lotniczej

            4. między niedopełnieniem obowiązku krawca a śmiercią klienta jest związek sine qua non, ale katastrofa lotnicza nie jest normalnym następstwem opóźnienia wydania garnituru – nie ma związku przyczynowego

               • fakt katastrofy nie był obiektywnie poznawalny

         4. 1. dorożkarz wiezie klienta na dworzec PKP

            2. jedzie na skróty i wywraca dorożkę

            3. pasażer doznaje uszczerbku

            4. jazda na skróty zwiększa prawdopodobieństwo powstania szkody – jest związek przyczynowy

            5. między jazdą na skróty a szkodą nie byłoby związku przyczynowego gdyby przyczyną szkody był piorun uderzający w dorożkę

   4. związek przyczynowy na ogół nie jest bezpośredni tzn. między zdarzeniem szkodzącym a szkodą na ogół jest powiązanie wielo ogniwowe (najczęściej 2 – ogniwowe)

      1. np. ruch mechanicznego środka komunikacji wypadek z wypadku wynika szkoda

      2. aby powiedzieć, że zachodzi związek przyczynowy między zdarzeniem szkodzącym a szkodą musimy ustalić, że pomiędzy poszczególnym ogniwami zachodzi adekwatny związek przyczynowy, np.

         1. ruch mechanicznego środka komunikacji wypadek z wypadku wynika szkoda w postaci złamanej nogi osoby A osoba A trafia do szpitala w szpitalu łamie się kula osoba A łamie rękę pobyt w szpitalu nie zwiększa każdorazowo prawdopodobieństwa, że kula się złamie złamanie się kuli przerywa związek przyczynowy między wypadkiem a złamaniem ręki

4. PRZYCZYNOWOŚĆ MOŻE UKŁADAĆ SIĘ W RÓZNY SPOSÓB

   1. każde zdarzenie (więc też każda szkoda) z natury rzeczy ma wiele różnych przyczyn, ale w prawie nas interesują te przyczyny, z którymi ustawa łączy skutki prawne (prawnie relewantne)

   2. współsprawstwo szkody – ma miejsce jeśli szkoda ma klika przyczyn prawnie relewantnych

      1. współsprawcy odpowiadają za szkodę solidarnie

   3. przyczynowość kumulatywna – gdy powiązanie przyczynowe jest powiązaniem kumulatywnym

      1. dopiero zbieg kilku zdarzeń rozpatrywanych jako przyczyna wywoła szkodę

      2. każde z tych zdarzeń występujące samodzielnie szkody nie wywoła

      3. np. zatrucie wody w stawie na skutek zanieczyszczania przez kilka przedsiębiorstw

         1. gdyby tylko 1 przedsiębiorstwo zanieczyszczało do zatrucia wody by nie doszło

   4. przyczynowość alternatywna

      1. dane zdarzenie szkodzące zostało wywołane przez jedno lub drugie zdarzenie

      2. kazus

         1. na polowaniu strzela 2 myśliwych

         2. kula trafia 3

         3. nie wiadomo który z nich go postrzelił (nie ma możliwości wykazania tego)

         4. w prawie polskim nie ma przepisu, który pozwala przypisać odpowiedzialność obydwu

         5. prawo niemieckie przewiduje w takiej sytuacji odpowiedzialność solidarną

   5. przyczynowość hipotetyczna

      1. zakłada, że przy ustalaniu związku przyczynowego należy brać pod uwagę okoliczności, które co prawda praktycznie nie zadziałały, ale gdyby zadziałały doprowadziłyby do tej samej szkody (przyczyny rezerwowe)

         1. Pajor - taki pogląd jest nie do przyjęcia – nie można rozważać co by było gdyby

      2. kazus

         1. osoba A rzuca kamieniem w okno

         2. potem ma miejsce eksplozja, która wybija wszystkie szyby

         3. zatem szyba byłaby wybita niezależnie od tego czy osoba A rzuci kamieniem czy nie

         4. irracjonalne byłoby zwolnienie od OC osobę A

      3. w pewnych sytuacjach zdarzenia późniejsze (causa superveniens) powinny być brane pod uwagę przy ustalaniu wysokości szkody (ale tylko wysokości a nie samej odpowiedzialności)

         1. kazus

            • osoba A podkopuje dom sąsiada, który zawala się

            • ale dom był w kiepskim stanie technicznym i tak by się zawalił (dlatego później władze miejskie podjęły decyzję o zburzeniu)

            • osoba A nadal ponosi OC ale zmniejszoną do tego co właściciel utracił od momentu zawalenia domu do podjęcia decyzji o zburzeniu ograniczenie OC

5. Dowód

   1. z art. 415 KC w powiązaniu z art. 6 KC wynika że ciężar dowodu co do wszystkich przesłanek OC spoczywa poszkodowanym

   2. czasami dowód związku przyczynowego jest bardzo trudny, w szczególności

      1. jeśli chodzi o uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia

      2. na skutek upływu czasu

         1. kazus

            1. osoba A zasłabła na ulicy

            2. pogotowie ratunkowe spóźnia się

            3. osoba A umiera

            4. czy zachodzi związek przyczynowy? jest to nie do ustalenia

               • sprawca może się powoływać na to że osoba A i tak by zmarła, ale może by żyła?

   3. w orzecznictwie (zwłaszcza w sprawach lekkich) uznaje się, że

      1. związek przyczynowy nie musi być udowodniony w 100 %

      2. dopuszczalna jest wątpliwość dowodowa - wystarczy wykazać wysokie prawdopodobieństwo że między jakimiś zdarzeniami zachodzi związek przyczynowy

   4. w sytuacji gdy prawdopodobieństwo związku jest mniejsze lub większe dopuszczalny jest dowód prima facie (na pierwszy rzut oka) – dowód wstępny

      1. poszkodowany uprawdopodobnia istnienie związku przyczynowego

      2. ciężar udowodnienia, że związek przyczynowy nie zachodzi zostaje przerzucony na pozwanego

USTALENIE ODSZKODOWANIA

1. ZASADA PEŁNEGO ODSZKODOWANIA - przyjęta w większości systemów prawnych

   1. wysokość odszkodowania zależy od wysokości szkody (i tylko od tego)

      1. z 1 strony - odszkodowanie ma naprawić całą szkodę poniesioną przez poszkodowanego

      2. z 2 strony – odszkodowanie nie może być wyższe niż szkoda jaką poniósł poszkodowany (bo byłoby to bezpodstawne wzbogacenie)

      3. zatem sąd nie ma swobody ustalania wysokości odszkodowania w zależności od okoliczności

         1. w Polsce nie ma odszkodowań karnych

         2. jedynie w przypadku odpowiedzialności na zasadach słuszności sąd nie jest związany zasadą pełnego odszkodowania

            1. sąd

               • po wzięciu pod uwagę wszystkich okoliczności sprawy

               • i po dokonaniu oceny okoliczności sprawy z punktu widzenia ZWS

               • może zdecydować, że dana osoba będzie odpowiadać za szkodę na zasadach słuszności

   2. w KZ istniała pewna niespójność

      1. z 1 strony formułował zasadę pełnego odszkodowania, ale z 2. strony przyznawał sądowi prawo do miarkowania odszkodowania ze względu na okoliczności

   3. art. 361 § 2 KC - statuuje zasadę pełnego odszkodowania

      1. § 1. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.

      2. § 2. W powyższych granicach,

         1. w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy,

         2. naprawienie szkody obejmuje

            1. straty, które poszkodowany poniósł (damnum emergens)

            2. oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (lucrum cessans)

   4. w przypadku szkody niemajątkowej i majątkowej na osobie zasada pełnego odszkodowania działa ale ma szczególny wymiar ponieważ takiej szkody nie da się do końca wyrazić w pieniądzu

   5. ustalając wysokość szkody należy mieć na uwadze

      1. kryteria subiektywne (metoda różnicy, precium singulare)

      2. ale nie należy zapominać o kryteriach obiektywnych

         1. stanowią pewien punkt odniesienia, który ogranicza subiektywizm

         2. wyznaczają minimum szkody (precium commune)

         3. SN: przy ustalaniu wysokości szkody należy brać pod uwagę obniżenie wartości sprzedażnej (np. jeśli samochód ulegał wypadkowi) nawet jeżeli poszkodowany nie ma zamiaru go sprzedawać (bo jego zamiar może się zmienić)

   6. pojawiają się pewne trudności przy ustalaniu wysokości lucrum cessans

      1. musimy zbadać

         1. czy utrata korzyści jest normalnym następstwem zdarzenia szkodzącego

         2. czy poszkodowany rzeczywiście uzyskałby te korzyści - stopień prawdopodobieństwa uzyskania tych korzyści musi być wysoki

            1. oceniamy to na podstawie wiedzy i doświadczenia wg prognozy ex post - trzeba wziąć pod uwagę

               • okoliczności, które nastąpiły po zdarzeniu szkodzącym

               • i konkretną sytuację poszkodowanego

            2. kazusy

               • 1. spółdzielnie nie wykonały na czas budynku gospodarczego

                 2. poszkodowany domagał się utraconych korzyści z hodowli, którą mógł prowadzić

                 3. poszkodowany wcześniej podjął hodowlę tuczników w innym budynku i nie powiodła mu się

                 4. SN nie przyznał odszkodowania – uznał, że skoro tam miał problemy z hodowlą to tu by z niej zrezygnował

               • jeśli poszkodowany powołuje się na utratę samych szans na uzyskanie korzyści to nie jest to wystarczające aby przyznać odszkodowanie

                 1. np. osoba A w przeddzień gonitwy o wielka nagrodę zraniła konia – stopień prawdopodobieństwa uzyskania korzyści jest zbyt niski

      2. pojawia się problem oceny czy utrata możliwości korzystania z określonej rzeczy (np. uszkodzonego samochodu) to utrata korzyści?

         1. Szpunar

            1. poszkodowany ma roszczenie o naprawienie szkody jeśli samochód służył do działalności gospodarczej – poszkodowany ponosi szkodę majątkową

            2. jeśli pojazd służył do niedzielnych jazd (tylko dla przyjemności) – poszkodowany ponosi szkodę niemajątkową, która podlega naprawieniu jeżeli są spełnione przesłani OC i ustawa tak stanowi

         2. Wąsowicz – brak pojazdu to pogorszenie sytuacji życiowej –poszkodowany ponosi szkodę majątkową, ale trudno jest obliczyć wysokość tej szkody

         3. Dybowski - poszkodowany ponosi szkodę majątkową którą można obliczyć – wysokość tej szkody to koszt wynajęci auta na czas awarii

   7. pojawia się problem oceny czy utrata przyjemności wypoczynku – zmarnowany urlop to szkoda majątkowa czy niemajątkowa, np. oszustwa biur podróży – gdy na miejscu wszystko wygląda inaczej niż było to zapowiadane

      1. Szpunar

         1. jest to szkoda niemajątkowa i co do zasady nie podlega naprawieniu

         2. w ramach OK. klient ma roszczenie o obniżenie ceny wycieczki

      2. Dybowski - utrata możliwości skorzystania z przyjemności jest szkodą majątkową

      3. ETS - sprawa Leitner (2003 r.)

         1. rodzina pojechała na wycieczkę i się zatruła

         2. cały pobyt przeleżała

         3. po powrocie dochodziła od biura podróży odszkodowania w związku z chorobą (koszty leków itp.) a następnie zadośćuczynienia za krzywdę (zmarnowany urlop)

         1. sąd austriacki - prawo austriackie nie pozwala na zasądzenie zadośćuczynienia pieniężnego za zmarnowany urlop

         2. ETS - z dyrektywy wynika, że biuro podróży ma pokryć całą szkodę(w tym niemajątkową będącą wynikiem zmarnowania urlopu

2. WYJĄTKI OD ZASADY PEŁNEGO ODSZKODOWANIA

   1. PRZYCZYNIENIE SIĘ POSZKODOWANEGO

      1. art. 362 KC

         1. „Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody,

         2. obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności,

         3. a zwłaszcza do stopnia winy obu stron.”

      2. sąd może zmniejszyć wysokość odszkodowania jeśli stwierdzi, że poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody

      3. teorie

         1. Longchamps de Berier – causa concurrens

            1. aby powiedzieć, że poszkodowany przyczynia się

               • wystarczy causa concurrens – współprzyczynienie się do powstania szkody - ustalenie związku przyczynowego między zachowaniem się poszkodowanego a szkodą

            2. prowadzi to do rozszerzenia kręgu sytuacji, w których zmniejsza się odszkodowanie – niebezpieczne rozwiązanie dla poszkodowanego

            3. prof. Dybowski - aby powiedzieć, że poszkodowany przyczynia się konieczne jest ustalenie normalnego związku przyczynowego między zachowaniem się poszkodowanego a szkodą

         2. prof. Czachórski

            1. aby powiedzieć że poszkodowany przyczynia się konieczne jest:

               • ustalenie normalnego związku przyczynowego między zachowaniem poszkodowanego a szkodą

               • i możliwość postawienia poszkodowanemu zarzutu obiektywnie nieprawidłowego zachowania (odbiegającego od reguł powszechnie przyjętych)

            2. np.

               • przyczynia się do szkody osoba chora psychicznie, która zdoła się wyswobodzić z niedbale założonych więzów i wyskoczy przez okno

               • dziecko, które nieostrożnie wybiegło za piłką na ulicę

         3. prof. Ochanowicz, prof. Petrykowska

            1. aby powiedzieć że poszkodowany przyczynia się konieczne jest

               • ustalenie normalnego związku przyczynowego między zachowaniem poszkodowanego a szkodą

               • i możliwość postawienia poszkodowanemu zarzutu winy

                 1. przesłanki postawienia zarzutu winy:

                    • obiektywna nieprawidłowość zachowania

                    • poczytalność

            2. czyli chory psychicznie, dziecko nie mogą się przyczynić

         4. prof. Szpunar

            1. nie da się w jednolity sposób dla wszystkich przypadków odpowiedzialności określić przesłanek przyczynienia się poszkodowanego

            2. przyczynienie się poszkodowanego zależy od podstawy odpowiedzialności sprawcy

               • jeżeli odpowiedzialność oparta jest na zasadzie winy - aby powiedzieć że poszkodowany przyczynia się konieczne jest

                 1. ustalenie normalnego związku przyczynowego między zachowaniem poszkodowanego a szkodą

                 2. i możliwość postawienia poszkodowanemu zarzutu winy

               • jeżeli odpowiedzialność oparta jest na zasadzie ryzyka lub słuszności - aby powiedzieć że poszkodowany przyczynia się konieczne jest:

                 1. ustalenie normalnego związku przyczynowego między zachowaniem poszkodowanego a szkodą

                 2. i możliwość postawienia poszkodowanemu zarzutu obiektywnie nieprawidłowego zachowania (odbiegającego od reguł powszechnie przyjętych)

            3. należy jednakowo tarktować pozwanego i poszkodowanego - na przyczynienie trzeba patrzeć z punktu widzenia pozwanego i ciążącej na nim odpowiedzialności

            4. doktryna podziela teorię Szpunara

      4. wnioski Pajora

         1. na gruncie art. 362 nie każde współsprawcze zachowanie poszkodowanego może być uznane za przyczynienie się

            1. za przyczynienie się może być uznane tylko takie współsprawcze zachowanie poszkodowanego, które uzasadniałoby ograniczenie odpowiedzialności pozwanego

         2. należy odrzucić postulat Szpunara o jednakowym traktowaniu pozwanego i poszkodowanego

            1. nie można mówić o podziale odpowiedzialności miedzy poszkodowanym a pozwanym

               • poszkodowany nie odpowiada za szkodę tylko ją ponosi szkodę

               • to pozwany odpowiada za szkodę

         3. jeżeli są okoliczności zaostrzające odpowiedzialność pozwanego to przemawiają one za tym, aby łagodniej traktować poszkodowanego

            • kazus

              1. starsza pani przechodziła przez jezdnię bardzo wolno i wpadła pod tramwaj

              2. SN uznał że przyczyniała się do szkody gdyż zdawała sobie sprawę z własnej niedołężności i mogła poprosić kogoś, aby ją przeprowadził szybciej

                 • ryzyko nakładane na tramwajarza powinno obejmować ludzkie błędy – niesprawiedliwe orzeczenie

         4. zatem aby powiedzieć że poszkodowany przyczynia się konieczne jest

            1. ustalenie normalnego związku przyczynowego między zachowaniem poszkodowanego a szkodą

            2. i możliwość postawienia poszkodowanemu zarzutu winy

               • jednak spełnienie tych przesłanek nie zawsze będzie prowadzić do ograniczenia odpowiedzialności pozwanego

                 1. jeśli odpowiada on na zasadzie winy lub ryzyka to lekka wina po stronie poszkodowanego nie będzie wystarczająca – konieczna jest kwalifikowana postać winy

      5. przyczynienie się do zwiększenia szkody – wysokość szkody zwiększa się wskutek wspłsprawczego zachowania poszkodowanego, które pojawia się na etapie późniejszym

         1. kazus

            1. szkoda na osobie

            2. niezbędna jest operacja

            3. poszkodowany może odmówić operacji która jest poważna i ryzykowna nie przyczyniając się przez to – nie można go zmuszać do operacji

            4. inaczej jest w przypadku nieryzykowanego zabiegu

   2. IUS MODERANDI – MIARKOWANIE ODSZKODOWANIA - 440

      1. sąd który orzeka o obowiązku naprawienia szkody może

         1. stosownie do okoliczności

         2. ograniczyć zakres obowiązku naprawienia szkody (czyli wysokość odszkodowania)

         3. jeżeli takiego ograniczenia wymagają ZWS ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę

         4. ale

            1. tylko w stosunkach między osobami fizycznymi

            2. i tylko w przypadku odpowiedzialności deliktowej (wynika to z umiejscowienia przepisu)

      2. np. jeśli poszkodowany nie ucierpiał znacznie a pozwany nie jest w stanie zapłacić

      3. art. 440 stanowi wyjątek od ZPO i nie powinien być interpretowany rozszerzająco

      4. ZWS nie działają:

         1. gdy wina pozwanego jest poważna

         2. gdy pozwany jest ubezpieczony od OC

      5. czy jeśli nie można powołać się na art. 440 KC można miarkować odszkodowanie powołując się na art. 5 KC?

         1. przeważało stanowisko że nie - skoro ustawodawca uregulował odstępstwo w art. 440 KC to sięganie do ogólnej klauzuli nadużycia prawa jest nieuzasadnione

         2. ale np. orzeczenie SN z 1988 r. - między osobami prawnymi nie jest wyłączona z góry możliwość zastosowania art. 5 (wątpliwe)

   3. COMPENSATIO LUCRI CUM DAMNO – ZALICZENIE KORZYŚCI NA POCZET ODSZKODOWANIA

      1. dotyczy to sytuacji gdy z tego samego zdarzenia wynika szkoda i korzyść

      2. jeśli zasądzone będzie pełne odszkodowanie nastąpi skumulowanie korzyści

      3. czy zatem korzyść powinna być zaliczona na poczet odszkodowania?

         1. brak jednolitej odpowiedzi – należy oceniać indywidualny przypadek

         2. nie ma przepisu, który to reguluje

            1. ale mimo braku przepisu zaliczenie jest dopuszczalne wynika to z sposobu obliczania wysokości szkody (metoda różnicy) – różnica będzie mniejsza

            2. ale 2. strona może bronić się powołując się na ZPO

      4. warunki zaliczenia

         1. tożsamość zdarzeń - z tego samego zdarzenia wynika szkoda i korzyść

         2. korzyść zaspokaja te same interesy poszkodowanego co odszkodowanie (ma służyć naprawieniu szkody)

         3. świadczącemu korzyść nie może przysługiwać roszczenie zwrotne przeciw poszkodowanemu

         4. jeśli podstawa prawna uzyskania korzyści jest wyraźnie odrębna (wynika z innego stosunku) to przemawia to przeciwko zaliczaniu

      5. czy można zaliczyć?

         1. korzyści uzyskane od odpowiedzialnego za szkodę, ale poszkodowany musi się na nie zgodzić

            1. np. po wypadku przy pracy ZP zapewnia nowe mieszanie

         2. korzyści, które uzyskuje poszkodowany od os. 3 na ogół nie mogą być zaliczone,

            1. nie po to osoba 3. przysparza poszkodowanemu aby odciążyć sprawcę, np. rodzina składa się na leczenie

         3. świadczenia z tytułu ubezpieczenia osobowego (np. na życie, od następstw nieszczęśliwych wypadków) nie podlegają zaliczeniu

            1. to ubezpieczony podpisał wcześniej umowę i płacił składki

            2. ubezpieczyciel nie ma regresu wobec sprawcy szkody

         4. świadczenia z tytułu ubezpieczenia majątkowego podlegają najczęściej zaliczeniu

            1. zakład ubezpieczeń ma roszczenie zwrotne przeciwko sprawcy

         5. jeżeli istnieje adekwatny związek przyczynowy między szkodą a uzyskaną korzyścią to taka korzyść podlega zaliczeniu

            1. ulega zniszczeniu dom

               • poszkodowany uzyskuje korzyści ze sprzedaży materiałów uzyskanych przy rozbiórce – należy to zaliczyć

               • poszkodowany uzyskuje korzyść bo pod domem znalazł skarb – nie należy tego zaliczać

   4. ograniczenia wynikające z przepisów ustawy

      1. pojawia się inne kryterium szacowania szkody

         1. czasem przepisy przewidują odpowiedzialność za np. zwykłą wartość przesyłki – cena rynkowa

      2. wskazanie maksymalnej kwoty odszkodowania - przepisy o odpowiedzialności hotelarza

         1. wysokość odszkodowania w stosunku do 1 gościa - nie może przekraczać wysokości 100-krotnej należności za dostarczone mu mieszkanie, liczonej za 1 dobę

         2. i wysokość odszkodowania za każdą rzecz - nie może przekraczać 50-krotnej wysokości tej należności

      3. proporcjonalność między stopniem winy a wysokością odszkodowania - przepisy o odpowiedzialności hotelarza

         1. Ograniczenia zakresu obowiązku naprawienia szkody nie dotyczą

            1. rzeczy przyjętych na przechowanie przez utrzymującego zarobkowo hotel lub podobny zakład

            2. rzeczy nieprzyjętych na przechowanie z powodu jego odmowy – mimo ciążącego na nim obowiązku

            3. sytuacji gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa utrzymującego zarobkowo hotel lub podobny zakład lub osoby u niego zatrudnionej

      4. ograniczenie odpowiedzialności tylko do damnum emergens

         1. przepisy o odpowiedzialności hotelarza

            1. odszkodowanie obejmuje tylko damnum emergens (wartość rzeczy)

         2. szkoda poniesiona we wspólnym lub cudzym interesie

            1. Kto

               • w celu odwrócenia grożącej 2. szkody

               • albo w celu odwrócenia wspólnego niebezpieczeństwa

            2. przymusowo lub nawet dobrowolnie poniósł szkodę majątkową,

            3. może żądać naprawienia poniesionych strat w odpowiednim stosunku od osób, które z tego odniosły korzyść

   5. ograniczenia wynikające z umowy stron – odpowiedzialność kontraktowa

      1. strony mogą w umowie odpowiedzialność dłużnika rozszerzyć

         1. dłużnik może przez umowę przyjąć odpowiedzialność za naruszenie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi

      2. strony mogą w umowie odpowiedzialność dłużnika ograniczyć lub wyłączyć ryzyko zostaje przerzucone na wierzyciela

         1. jednak takie klauzule mają swoje granice – może się okazać, że:

            1. klauzula taka wychodzi poza ZSU

            2. klauzula taka jest klauzulą nieuczciwą – gdy nazbyt ogranicza odpowiedzialność przedsiębiorcy względem konsumenta

            3. art. 473 KC-  nieważne jest zastrzeżenie, iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie

               • za szkodę umyślną dłużnik odpowiada zawsze